ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

69.
ՄԱՐԳԱՐԷ ՍԱՐԿԱՒԱԳ ԵՒ ՇԱՀՐՄԱՆ ԹՈՒՐԿՈՒՐԱՆՑԻ
† ՌԻԹ=1580 սեպտ. 6

Օրհնեալ մարդասիրութիւնն Աստուծոյ, որ յամենայն ժամանակս ոչ առնու անտես զհաւատացեալ հօտս իւր, բաշխելով զշնորհս Հոգւոյն սրբոյ: Եւ հայրական գթով խնամէ զարարածս իւր ` եւ ոչ նախատէ, այլ ձրի տայ խնդրողացն, եւ բուսուցանէ զանազան ծաղիկս անուշահոտս: Ոչ թէ ի ժամանակս գարնանայինս, այլ ի սառնասառոյց եւ ի սպառել ամենայն պտղաբերութեան ժամանակացս, որ այժմ տեսանիւր, որ երեւեցան ի ժամանակս յետինս ` այս երկու բանաւոր եւ անուշահոտ ծաղկունքս, ի վերջի սառնացեալ եւ ձմեռնային եղանակիս, որ բարձրացան նահատակութեամբն իւրեանց, եւ անուշահոտ առաքինութեամբն ուրախացուցին զհրեշտակս ի յերկինս, եւ եղեն ախորժ կամացն Աստուծոյ, եւ են պարծանք քրիստոնէից:

Ի թուականիս Հայոց ՌԻԹ, ի սեպտեմբեր ամսոյ ի Զ, ի թագաւորութեանն Տաճկաց խոնթքար փատշահին ` որ Սուլթան Մուրատ ասի ` որ նստէր ի Բիւզանդիայ, որ է Կոստանդնուպօլիս, զոր Ըստմպօլ ասեն: Որ եւ յայսմ ամի բազում զօրս առաքեաց ի Պարսկաստան. եւ գնացեալ պաշարեցին զերկիրն ամենայն ` զքաղաք եւ զգաւառ. էառ եւ զմեծ քաղաքն Տփխիս. եւ հասեալ ի Շրուանատունն եւ աւերեցին զբազում երկիր ` եւ զամենեսեանսն ի սուր սուսերի մաշեցին. եւ ի քրիստոնէից բազում եւ անթիւ գերի վարեցին. առին եւ զՓայտակարան քաղաքն եւ զՂարս քաղաք ` որ ի վաղուց ժամանակաց աւերակ էր շինեցին. առին զԽոյ եւ զՍալամաստ իւր երկրովն. զոմանս սրոյ ճարակ տուին, եւ զբազումս գերեցին, զայր եւ զկին, զմեծ եւ զփոքր, զաղջկունս եւ զանմեղ տղայս ի քրիստոնէից. եւ այլ բազում ոճիրս գործեցին, զոր ոչ կարէ ոք ընդ գրով արկանել կամ լեզուով ճառել զդառնութիւն եւ զնեղութիւն ժամանակիս: Եւ ոչ թէ մի ամ գործեցաւ ոճիրս այս, այլ Գ - Դ տարի այսպէս վրդովումն եղեւ աշխարհիս:

Եւ ի վերայ այսր ամենայնի ` յաւել թագաւորն խոնթքար եւ խստացոյց զսիրտ իւր թէ մի քրիստոնէիցն, որ ընդ ձեռամբ իւրով էր, եւ եհան հրաման սաստիկ յայսմ ամի ի ձմեռնային եղանակին, եւ բարձին ի գլխոց քրիստոնէից զխոյր որ է փակեղ. եւ եդին ի գլուխ քրիստոնէից սեաւ գտակ զոր զգենուն ազգն Լատին. եւ այլ ազգի ազգի փորձութիւնս եւ չարիս զոր ոչ պատմի. զի մեղք մեր բազմացան. եւ հրաման թագաւորին սաստկացաւ ըստ մարգարէին որ ասէ թէ « Այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց ». ոչ թէ մէկ քաղաքի կամ մէկ գաւառի եղեւ հրամանս այս, այլ ի Բիւզանդիոյ մինչեւ ի Տիգրանակերտ ` լայնանիստ երկրով եւ գաւառով, զգեցան ամենայն քրիստոնեայքն ի սուգ թագաւորութեան նորա: Եւ այս ` ոչ ի կամաց թագաւորաց լինի, այլ ի կամացն Աստուծոյ ` եւ ի մեղաց մերոց. եւ աստ կրկին կատարեցաւ մարգարէութիւն Եսայեայ թէ « Գլխոց ձերոց կնդութիւն վասն հպարտութեան եւ գոռոզութեան մերոյ եւ ցոփագնացութեանն »: Մի ՜ թէ այց առնէ Տէր Աստուած վասն ծառայից իւրոց. եւ որ տառապեցոյց ` նոյն եւ ինքն ողորմեսցի եւ ազատեսցէ զբանաւոր հօտս իւր ի գէլ գազանացեալ թագաւորացն Նետողաց ազգին եւ բառնայ զթագաւորութիւն նոցա ի մէնջ. ամէն:

Զի այս միջոց երկիրս ամենայն հեծելակոխ եղեալ եւ աւերեալ եւ պակասեալ բերդք երկրին ի սմբակաց ` որ եղեւ սղութիւն հացին եւ ամենայն պտղոց ` ոչ սակաւ. բայց երկիրն Օսխոյ լի էր հացիւ ` ի տուրս Աստուածային ողորմութեանցն. այլ լիութիւնս եղեւ պատճառ նահատակութեանց սոցա: Զոր ասացից կարճ ի կարճոյ տկար մտօք իմով ` զպատմութիւն քաջ եւ արի նահատակացն եւ Մարգարայ սարկաւագին եւ զՇահրմանին:

Այս պատուելի վկայքս էին յՃսիս երկրէն ` բուն ազգաւ քրիստոնեայք, օրինօք սուրբ Լուսաւորչին. եւ է Ոսիտ երկիրն ի Միջագետս Ասորւոց, ի մէջ Տիգրանակերտոյ եւ Մերդնայ եւ Եդեսիոյ, ի հռչակաւոր գեղջէն Թուրգուրանայ: Ի սոցա երկիրն կայր անիրաւ դատաւոր մի, Մահմետ անուն. տեսեալ զբեր երկրին Թուրգուրանայ ` զի բազում եւ անպակաս էր եկեալ ցորեան նոցա. եւ մախայր ընդ միտս իւր ագահութեամբ, թէ որպէս յափշտակեսցէ ի նոցանէ անիրաւ հասս կամ դահեկանս ` աւելի քան զհրամայեալն: Կոչեաց զտանուտեարսն գեղջին եւ էառ հնարիւք ի նոցանէ դահեկանս ի փոխ ` եւ յետոյ յայտնի արար զագահութիւնն իւր ասելով ` թէ « Այսչափ ցորեան է տուել ձեզ Աստուած. պարտ է ձեզ ինձ բաժին տալ »:

Ասեն տանուտեարքն միաբան ` թէ « Զինչ որ գրեալ կայ քեզ ի կայսերէն, զայն պահանջիր ի մեզանէ ` աւելեօք դեռ եւս առ. եւ պակաս մի ' առնուր »:

Յորժամ լուաւ դատաւորն զայն ` բարկացաւ յոյժ. եւ սկսաւ հայհոյել եւ անիրաւութեամբ առնել ի գիւղն. եւ օր քան զօր աւելի նենգէր տանուտերացն եւ գեղջն առ հասարակ: Տեսեալ զանիրաւութիւն դատաւորին ` եւ առաքեցին առ զօրագլուխն ի Կարս քաղաք, զի բազում զօրօք եկեալ էր ի կայսերէն եւ հասեալ ի Թէոդուպօլիս, զի երթիցէ ի պատերազմն: Եւ բերին հուքմք եւ հրաման առ դատաւորն, թէ « Զինչ հրամայեալ է քեզ կայսրն ` զայն առ. այլ աւելի մի ' առնուր ի դոցանէ »:

Իբրեւ զայն հրամանն տեսաւ որ բերեալ էին քրիստոնեայքն, այլագունեցաւ երեսն նորա, եւ դարան գործեաց ի սրտի իւրում. եւ ել գնաց ի Տիգրանակերտն ի Յամիթ ` առ Յամթայ դատաւորն, զի նա մեծ էր քան զինքն: Եւ իմացեալ քրիստոնէիցն ` գնացին զկնի նորա, զի մի ' նենգութեամբ դարան գործեսցէ նոցա: Եւ յորժամ ետես դատաւորն զնոսա որ եկեալ էին, ետ ըմբռնել զնոսա, եւ դնել կապանօք ի բանտի: Եւ եգիտ իւրն համախոհք ի քաղաքին. եւ մտին առ մեծ ղատին Յամթայ. եւ ի ծածուկ խորհուրդ արարին քրիստոնէիցն ` զի զոմանս ի նոցանէ հրով այրեսցեն:

Եւ բերին երկու ոչինչ գռեհիկ Թուրք ` որք ետուն սուտ վկայութիւն, թէ « Սոքա զմեր մեծն եւ զդատաստանն հայհոյեցին »: Փա ՜ ռք Աստուծոյ ներողութեանն ` որ այնչափ համբերող է Աստուած, որ ոչ էած հրացան անձրեւ եւ սատակեաց զնոսա, որ ետուն սուտ վկայութիւն: Եւ դատաւորն գրեաց զայն, եւ առաքեաց առ տանուտէր փաշային. զի այրեսցէ զնոսա. զի այն ժամանակն որ գործեցաւ, փաշայն որ տիրէր Յամթայ ` ոչ էր ի քաղաքն, այլ գնացեալ էր ի պատերազմն: Եւ իշխէր քաղաքին Մուստաֆայ տանուտէրն իւր:

Եւ յորժամ այրելոյ հրաման երետ դատաւորն ` յայնժամ դուքսն եւ մեծամեծք քաղաքին ուրախացան, զի այրելոյ հրաման եղեւ: Եւ յորժամ երեկոյացաւ օրն այն ` յայնժամ եմուտ բանտապանն ի բանդն ` եւ սաստկագին ձայնիւ գոչեաց ` թէ « Մարգարէն եւ Շահրմաննն որ է ի միջի ձերում ». զի տանուտրայքն տասն էին ըմբռնեալք ի Թուրգուրանայ, եւ կապեալք ի մետաղս. վասն որոյ բաժանեաց զերկուսն ի նոցանէ ` զՄարգարէն եւ զՇահրմանն. եւ սկսաւ կողոպտել զնոսա. էառ զմատանին ի ձեռացն. եւ եհար ապտակ յերեսս նոցա. եւ էարկ զձեռն ի ծոցս նոցա եւ էառ զդահեկանս զոր եգիտ ի ծոցս նոցա: Եւ ահացուցանելով զնոսա ` ասէր. « Եթէ ուրանայք զՔրիստոս Աստուածն ձեր զոր հաւատայք, եւ դառնայք ի կրօնս Մահմետի ` զերծանիք ի տանջանացս: Եւ թէ ոչ հաւանիք ` չարաչար մահուամբ մեռանիք հրով »:

Եւ յորժամ լուեալ զայս ամենայն ի բանդապետէն ` զարհուրեցան եւ ահ կալաւ զնոսա: Եւ նոյնժամայն զօրացեալ Մարգարայ սարկաւագն զօրութեամբն Քրիստոսի, եւ ասաց ընկերացն. « Մի ' երկնչիք, եղբարք, զի ես եւ Շահրմանն միայն վկայելոց եմք, եւ դուք զերծանիք: Այլ աղօթս արարէք վասն մեր »:

Եւ ինքն սկսաւ սաղմոսել եւ վճարեաց զՃ եւ Ծ սաղմոսն. եւ աղօթեցին երկոքեանն մինչեւ ցառաւօտն. եւ յառաւօտունն զարթուցին զընկերս իւրեանց եւ ասացին. « Արի ' ք, եղբարք եւ սիրելիք, յաղօթս կամք, զի այլ ոչ տեսանեմք մարմնաւոր աչօք զմիմեանս »: Եւ սկսան աղօթել ` մինչ որ լուսացաւ. եւ սակաւիկ մի նստեալ զմիմեանս մխիթարէին:

Յանկարծակի հարին զդուռն բանդին ` արեանարբու չար զինուորքն, եւ մտեալ ի բանդն ` կապեցին զսուրբ վկայքն ` զՄարգարայ սարկաւագն եւ զՇահրմանն: Եւ արկին շղթայս ի պարանոցս նոցա. եւ բրօք եւ սուսերօք առեալ տանէին զնոսա: Եւ շրջապատեալ էին զնոսա արեանարբու չար ազգն Մահմետականքն, հազարք եւ բիւրք, որպէս Հրէից ազգն զՔրիստոս: Եւ ասէ թէ « Ուրացի ' ք զՔրիստոս Աստուած, եւ դարձարո ' ւք ի յօրէնքն մեր, եւ ազատիք ի տանջանաց »:

Իսկ նոքա վառեալ էին ի սէրն աստուածային, զահն եւ զերկիւղն եւ զսպառնալիք զինուորացն եւ զմեծամեծացն յոչինչ համարէին. եւ դիմէին ի յայրումն հրոյ ` որպէս թէ ոք երթիցէ ի հարսանիս. եւ տանէին սակաւիկ մի ի ճանապարհ եւ դադարեցուցանէին զնոսա, եւ դարձեալ խոստանային պարգեւս եւ մեծութիւնս, զի հաւանեսցին օրինաց նոցա, եւ փրկեսցին ի տանջանաց: Եւ նոքա լի էին Հոգովն սրբով. ո ' չ պարգեւացն հաւանեցան, եւ ոչ մեծութիւնն յանձն առին. զամենայն ինչ որ յաշխարհի կայր ` ոչինչ համարեցան, եւ ասէին թէ ` « Մեր յոյսն Քրիստոս Աստուած է ` որ տայ մեզ զպարգեւս եւ զմեծութիւնն յաւիտենական ` որ ոչ սպառի: Եւ Քրիստոս Աստուածն մեր զոր մեք հաւատամք ` ընդ ուրացողսն ասէ. « Երթայք յինէն, անիծեալք, ի հուրն յաւիտենից ». եւ մեք որ հաւատացեալ եմք եւ հաւատամք զՅիսուս Քրիստոս Աստուած եւ երկիր պագանեմք, եւ ակն ունիմք միւսանգամ գալստեան նորա, որ դատելոց է զկենդանիս եւ զմեռեալս, եւ թէ զմարմինս մեր այրէք հրով, յայնժամ պայծառացուսցէ զհոգիս եւ զմարմինս մեր Քրիստոս Աստուած եւ վերացուսցէ յերկնային խորանսն լուսոյ »:

Իբրեւ զայս լուան Մահմետականքն ` բարկացան եւ հարին զնոսա ուժգին, եւ տարան առ ի յայրել: Իսկ սուրբ վկայքն երթային զհետ նոցա պայծառ երեսօք, եւ հայէին յաջ եւ յահեակ, եւ զոր տեսեալ ի քրիստոնէիցն ` ասէին. « Աղօթս արարէք վասն մեր »: Եւ տարան զնոսա արտաքոյ քաղաքին. եւ բեւեռեցին ի փայտի զոտս եւ զձեռս նոցա ` նման Քրիստոսի եւ աջակողմեան աւազակին: Եւ հայեցեալ մինն ի նահատակացն ` ետես զսուտ վկայսն ` որք վկայեցին նոցա, եւ ասէ ցնոսա. « Զինչ շահ եղեւ ձեզ ` որ սուտ վկայեցիք վասն մեր: Ահաւասիկ ժամ է մեզ պսակ առնելոյ. եւ ձեզ մնաց խաւարն աղջամղջին ` ընդ Յուդայի ` ձեզ եւ դատաւորին ձերոյ եւ այլ համախոհաց ձերոց »:

Եւ նոքա յամօթի հարեալ կարկեցան նման Յուդայի: Եւ բորբոքեցին զհուրն նաւթով:

Յայնժամ Շահրմանն մռնչեաց ի մէջ հրոյն, եւ լուաւ ձայն նորա Մարգարէն ընկեր իւր. եւ նոյնժամայն թռեաւ ի վեր եւ կծկեցաւ ի գլուխ փայտին եւ ասաց. « Մի ' երկնչիր, եղբայր Շահրման. սակաւիկ մի համբերեա '` զի ժամ է յաղթութեան »:

Եւ շրջապատեալ այլազգիքն եւ ստէպ ստէպ արկանէին փայտ ի հուրն. եւ նոքա հայեցեալ յերկինս, եւ գոհութեամբ աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած. եւ զմարմինս նոցա այրեցին մինչեւ ցերեկոյն: Եւ իբրեւ երեկոյ եղեւ ` երթեալ քրիստոնէիցն գաղտ պահէին զնոսա ` զի ակն ունէին հրաշս տեսանելոյ:

Եւ իբրեւ անց մէջգիշերն ` յանկարծակի տեսին լոյս պայծառ իջեալ յերկնից ի վերայ սուրբ նահատակացն. եւ որք տեսին ` փառս ետուն Աստուծոյ: Եւ ընդ առաւօտն ժողովեցին զմնացեալ նշխարս նոցա որ ոչ էր այրեցեալ, եւ տարեալ ծածկաբար եդին պատուով ի տապանի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք: Եւ իբրեւ էանց Գ օր ` դարձեալ յառաւօտու պահուն եկեալ ճանապարհորդք անցանէին ընդ այն. եւ տեսին լոյս պայծառ ծագեալ կրկին ի տեղին ուր նահատակեալ էին սուրբքն. եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն եկեալ ի քաղաքն եւ պատմեցին մեզ. եւ մեր լուեալ փառաւորեցաք զԱստուած:

Եւ ես Սիմէոն զոր տեսի եւ լուայ ` արարի զպատմութիւն սուրբ նահատակացն Քրիստոսի ` զՄարգարայ սարկաւագին եւ զՇահրմանին ` որ նոյն ինքն Քրիստոս տայ շնորհս ծառայից իւրոց. եւ կայ նշխարք սուրբ նահատակացն եդեալ ընդ ննջեցեալսն եւ առնեն բժշկութիւն ամենայն ցաւոց ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: ¹