ԹՈՒՂԹԵՐ

Այսոքիկ կան անցք նարդենիս որպէս թէ ընծայս ձեզ եւ էկլէնճէ ի խրախութիւն, որ է ահվալի ալէմ։

Ա. - Որս արքային յԱնդրիանուպօլիս.
Բ. - Հրկիզումն Էյուպ Էնսարւոյ.
Գ. - Սաստկութիւն եասաղի գինւոյ.
Դ. - Կոխելն զբաղանիս անառակաց.
Ե. - Գողոցն ի տեղիս տեղիս.
Զ. - Մուֆլիսութիւն վէզիրի պազրկեանին.
Է. - Սոպռութիւն նոր ընձիւղեալ երեսփոխանաց.
Ը. - Անվաւեր խորհուրդ ժամանակիս առաջնորդաց.
Թ. - Վասն անճարակութեան Պետրոս վարդապետին.
Ժ. - Աղանդ սուտ վկայիցն քաղաքիս.
ԺԱ. - Անցք Մաթէոս Չէլէպւոյն.
ԺԲ . - Զարքային ստացեալն զնոր օտալըղ.
ԺԳ. - Կեօմրուկճուն իրք ընդ Ֆռանկս.
ԺԴ. - Պատրաստութիւն հարսանեաց կեօմրուկճուն.
ԺԵ. - Որս Ուսկումրի Չայիրին.
ԺԶ. - Խորհուրդ Ֆռանցայ արքային ընդ կայսեր Հռօմայ.
ԺԷ. -ՊատրաստութիւնՏաճկաց մարտի ընդ Մաճարս.
ԺԸ. - Մահ Թելլի սուլթանին Հումայշահի.
ԺԹ. - Վասն դեսպանին Մօսկօվաց.
Ի. - Ողջոյնք ոմանց առ Վեհդ սուրբ։

Ա. - Ուղփաճեմ ճեմարանի սրբազան ժողովոյդ ողջունիւ եւ այս յայտնեսցի. որ ի գալստեան տիեզերակալին պատմեցին զոր արարն անդ զգաւառօքն Անդրիանուպօլսոյ զորս մեծ բազմախումբ ժողովով, ուստի ի կատարածին ջնջեալ էին կեանք անձանց արանց հինգ հարիւրից ի միում ղազըլըխէ՝ պակաս գտեալ թիւքն ի գիրս տէֆտէրից։

Բ. - Որոյ մուտն ի Չաթալճա ընդ առաջ ելանել նմա վէզիրն նախարարօք ի մուտն փետրուարի ուրբաթի աւուր՝ ի նոյնում գիշերի անկաւ հուր ընդ մէջ Էյուպ Էնսարւոյ եւ տէֆտէրտարի ընդ թապաղխանօքն եւ ոմամբք տամբք եւ խանութիւք այրեալ, զոր ի ծերագունից ժամանակիս մեծախումբ քաղաքիս ոչ ոք էր լուեալ լինիլ զհուր ի վայրսն յայնոսիկ։

Գ. - Եւ գինին այնպէս եասաղ, զորմէ յառաջագոյն պատմեցի, խստագոյն քան զնուագսն առաջինս՝ յոյժ վշտացուցիչ ազգաց քրիստոնէից ի ներքոյ եւ արտաքոյ, մինչ զի ի պահքն առաջնաւոր երթայի առ Պետրոս վարդապետն յերկրորդ ժամու աւուրն եւ հասասք ի հանդիպիլն ինձ՝ ասեն. Պրէ կեաւուր, նէէ էկրի պասարսըն այաղընի. եւ դարձեալ հայեցայ յերեսս նոցա. Շուքր Թանրիէ, տախի նէլէ՞ր իշիտսէք կէրէք, պատասխանեցի։ Եւ ի Ղալաթու յայս կոյս անցանօղ քրիստոնէից ոչ միայն ընդ երեկս՝ այլ եւ ի պահն առաւօտուց ի գործ եւ ի վաճառի զեկեալսն սկսան ի հոտոտել զբերանս եւ տանել ի դուռն աղային, զորոց ինքն քէհեա եէրին հոտոտէր։ Եւ ի Սուլումանաստըր կռուեալ երկու արք ընդ միմեանս, երթայ մատնէ աղային թէ Գինի կու ծախէ, եւ եկեալ աղան գտանէ ի տուն, եւ հարիւր յիսուն ոռումն եւ հարիւր յիսուն ոտիցն հարեալ ի կիրակի. Դ[4]շ[աբթ]ի մեռաւ ուռուցամբ անձինն, որոյ լաղապն է Չարսը կիւյէկիսի՝ տէր եօթից զաւակաց գոլով։

Դ. - Կոխեցին զբաղանիս որ հուպ կայ ընդ քանդեալն եկեղեցւոյ Սուրբ Նիկողոսեանց. արք անառակք բացեալ ի չորրորդ պահու գիշերոյն ձգելով զբոզս իւրեանց ի ներքս առ ի շուայտութիւն, զոր իմացեալ սահմանակիցք հասին անդ, եւ փախեան արքն ի տանեացն առ տանիսս, յորոց ոմն անկաւ ի փողոցի՝ բեկեալ անդամօք ընդ կարծեօք մնալ կենդանի։ Գտին եւ զհերատուկ նոցին ծակոտեալ ի դաշնակաց ի մէջ բաղանեացն անդ՝ սատակեալ եւ արեամբ շաղախեալ։

Ե. - Կողոպտեն ի գիշերի հասասք սրով ի ճանապարհի զժամաչուսն յեկեղեցի, թէպէտ եւ կէսքն են գարշեալ ի սնափառ եւ ի սոպռ երեսփոխանաց։ Եւ գողունք մտեալ ի տունս, ի տեղիս տեղիս կողոպտեն՝ մանաւանդ եւ ի սահմանս մեր, որոյ սակի միշտ կամք ի կասկածանս որպէս ի վերայ փշոց բնակեալ ընդ բացօթեայ յարկս մեր վասն բազում անիրաւութեանց որդւոց մօր մերոյ, որ յաղագս իմ անօրէնութեանց զինեցան ցարդ եւս. Ալլահ եէկ կանչելով ընդ գիշերս անցանիմք։

Զ. - Լեւի ոմն հրէայ ի դուռն վէզիրին պազրկեանպաշի գոլով, որոյ ոչ կարողացեալ ի բաւականութիւն հատուցանել իւրաքանչիւրոց, յորոց առեալ էր զպէսպէս ինչս։ Վասն որոյ յայտնեաց պարտատեարցն զխորհուրդն եւ եբաց զգիրս պարտուցն լինիլ միանգամայնն քսակս երեք հարիւր եւ զիւր առնելիքն ի վէզիրէն՝ հարիւր քսակ։ Եւ ասէ՝ Մի՛ գրէք զիս մուֆլիս, զի առից զհարիւր քսակն եւ տացից ամենեցունցդ ըստ իւրաքանչիւրոց պարտուց իմոց, հազար ղուռուշին՝ երեք հարիւր երեսուն երեք ղուռուշ, եւ տաց ձեզ զաբիծ ամաւ միով լռել, մինչեւ զամենեցունցդ վճարեցից զպարտս ըստ այլ իմն յուսոյ իմոյ։ Եւ ամենեքեան ի մի վայր հաւաքեալ, որոց երեւելիքն յամենայն ազգաց ընկալան զբանն։ Եւ էառ բողոքիւ ի վէզիրէն զհարիւր քսակն եւ հատոյց՝ որպէս խոստացաւ նոցա։ Եւ ամենեքեան միտեալ ի նոյն դաշինս ուխտադրացն երեւելեաց կամայ յակամայ՝ յերիցն զմին բաժինն առնելով։

Է. - Թէպէտ եւ խարաճն եւ աւարիչն դադարեցաւ, այլ քիւրէկճոյ պաշաղն առաւելաւ, խոցոտելով զժողովուրդն բրտաբարոյքն, որպէս կանխաւ գրեցի, զտաճար Տեառն պատճառելով եւ ողորմիս հանել ետուն որդւոյ Սուտճուն, որպէս ոմն բազմաց Մահտեսի կոչեցեալ Պըյըխլի Պալի՝ այր երկիւղած, որ առ ի յուզումն նոցա ասէր. Ահա՛ հինգ ղուռուշ ղուռամաս որ մինչեւ ցարդ տայի՝ որպէս ի գիրս տեսանի, առէ՛ք եւ հրաժարեցէք յինէն։ Այլ նոր խօճայքն հայհոյելով ասեն. Տասն ղուռուշ գրեցաք զքեզ։ Իսկ յետ կռուոյ Տաճիկք, որ խանութկիցք են, Ատէմլէ՛ր վագթի իքի էյլէն, ասելով՝ երբեմն ի լռեցուցանելն, երթայ Պըյըխլին եւ առնէ թէլլի պույրուլթի մի թէ Հու զուրըմտայ կեօրուլէ։ Երթան դարձեալ նոր խօճայքն մուպաշիրով եւ առաւել յանդգնին առ Պալին, Կուտաս զտասն՝ թէ վերցնենք ի Թէրսխանէն, եւ նա կսկծեալ իբրեւ հանէ զպույրուլթին ի ծոցոյն, ասէ մինն ի նոր խօճայիցն կոչեցեալ Շէրպէթճի՝ Զիմառցի. Օյլէ հալվաճի քեաղըտի չօք վարտըր պէնըմ ճէմըմտէ. իսկ Պալին գոչէ թէ Շահիտ օլուն մուսլիմանլէր, եւ ըմբռնեալ Տաճիկք քարշեն ի փողոցն մղելով ի դուռն վէզիրին, եւ կէսք ի մաղթանս անկեալ յիսուն ղուռուշ ցրուեն վկայիցն եւ հազիւ յետս դարձուցանեն, որ պահեաց զերեսն աւուրք մի քանի, որ է փեսայ Էսիլ թոռնւոյ։ Զոմն գան հարեալ եւ երթայ տայ արզուհալ վէզիրին, որում պատասխանէ թէ Գնա՛ զքեզ ծեծելն հօճէթ արա՛ եւ բե՛ր զնոսա առաջի իմ. հազիւ տէֆ արարին։ Զումեմն եւ զղուռաման շատ պահանջեալ քան զանցեալ ամսն, որ գոչէր թէ Ուսկիւֆըմ էվըմտէ ասըլը տըր։ Սոցին նման եւ այլքն իմաստնագիւտ է մեծանձնութեանց ձերոց։

Ը. - Բազում են տաղտկութիւնք լսելեաց առ ի գարշութիւն համբաւոց անուամբ եւեթ ձեւացելոց առաջնորդաց՝ ըստ ասից սրբազան առաքելոյն։ Որք զանձինսն են ընծայեալք եւ ոչ թէ Տէր, եւ խոտան ըստ մարգարէին, զի յաւելի ընկալցին զդատաստան, որպէս Տէրն հրամայէ։ Եւ զերանելի հայրդ մեր վասն անձանց իւրեանց խնդրեն ժամանակաւս առնել էպլէհլէր ղազըսի, մանաւանդ, ասէ, գալ եւ պսակել թագիւ ճոխութեան եւ կարգաւ տեսչականաւ, ոչ բաւականացեալ զոր ունէրն եւ զոր գործեաց ամօք քսանիւք, այսինքն Կրպօ կոչեցեալն գարշելի։ Այլ զի պսակին աղագաւ հարսանիք մեծ հրատարակեսցի յընդհանուրս, եւ հայրդ սուրբ հարուլ յերկիր զգաւազանն եւ գոգեսցէ այսպէս. Ահա՛ առաջնորդ սուրբ աթոռոյն Երուսաղէմի հինգ հարիւր ղուռուշ օժիտս պարգեւէ նորակնունք եպիսկոպոսին ձերոյ առ ի պատիւ բազում երախտեացն, եւ չորեքին եկեղեցիքդ եւ եկեղեցականքդ ըստ արժանեաց սորա բերէք զընծայս առաջի մեր, զի որ վասն ձեր օգտի եւ եկեղեցեացդ ծախեալ են փողք՝ զնոյն պարտսն վճարեսցէ, եւ կոյս ընդ կուսի որ ընդ ձեզ պսակեցի՝ զշնորհաւորութիւնն ձեր եւ սորա օրհնութեամբ ասեմ։ Մատերո՛ւք, ո՛վ որդիք լուսոյ եւ արքայութեան, ի չքնաղ հարսնարանս մասնաւորեալ ի վարձս առաջնորդին ձերոյ ընտրելոյ, մեծահանճարոյ եւ բարեսիրի, ճրագին՝ որ յաշտանակի. ցնծացարո՛ւք համախումբք քրիստոսեան Կոստանդնուպօլսի՝ ի լոյս սորա լուսաւորեալք, ըստ որում որպէս ոմն ծեր շրջէր ի մէջ ժողովրդեան յԱդրիանուպօլիս եւ այլ ոչինչ գիտէր ասել, բայց միայն թէ Մասնակից եղիք, եղբա՛րք։ Որում յաւուր միում չհանդուրժեալ իմ, ասեմ. Այս ի՞նչ մասնակից է, մասնակի՞ց լինիլ գառինն եւ գինւոյ Գարայ աղաճի։ Եւ մերձակայք մեր ի պահու աղօթից զչարտաղ կիւլուշի արարեալ՝ ասէ Ապրօ կեավուր. Հէր այպի քի սուլթան պիփէտէնտէթ հունէրէսթ։ Եւ ես ասեմ. Քեօյընէ կեօրէ շահնասի, եւ որ յառասպելս ասի՝ Թաշաղըմ չէհրէլի, կեօզի չափախլի, իւվարլանտի քիւփ՝ պուլտի ղա փաղի։ Ապրօ ասէ. Պապլի պապլըն թափմասա կէչէր կիւնլէր, ա՛հ վա՛հ։ Ըստ որում այնու զպարտսն վճարել Ապրօզատէի, զի այնուհետեւ լիցի ղափիքեհասի ի դուռն վէզիրի ցանկ՝ զի յաւիտեանս ժառանգեսցէ զպատրիարգութիւն իւր միշտ փառօք։ Եւ այլ եւս գոն, զոր պատկառիմ ի լսեցուցանել։

Թ. - Եւ զոր գրեցի համոզութիւն Պետրոսեան ընդ Խոսրովու եւ ընդ Հոնեցւոյն, ոչ իսկ ինչ նշմարանք յայտնեցաւ առարկութեան եւ պատասխանեաց, երկաքանչ դիմից նոր իմն՝ զի հաղորդեսցի հաշտութեան, այլ հինք պղտորածքն նեխեալ եւ հոտեալ ի գարշութիւն լսելեաց, քանզի իրաւի գըռըլայ գըռըլայ երկոքինքն մնացին խստասիրտք եւ խստագլուխք ի բնուստ անդուստ ի յօրինօղացն զպատժակիր նենգութիւնս խանգարութեանց։ Այլ թողցուք աստանօր նոյնպիսեաց մեռելոցն թաղել զմեռեալս իւրեանց ըստ բանի Տեառն եւ ասասցուք մաղթանօք առ Տէր. Մի՛ ցրեր զուխտս մեր եւ մի՛ մերժեր զմեզ յողորմութենէ քումմէ. երկիւղածութեամբ խորշիլ յամենայն չարէ, զի մի փախիցէ ի մէնջ Հոգին սուրբ, որպէս ռամիկքն առեալ ի գրոց սրբոց՝ ասեն. Չտանի զահն ի սրտէն, զամօթն յերեսէն։

Ժ. - Յարեմ եւ ընդ այսմ զաղանդ Սուրուլլահեանց, որ յայտնեցաւ նարդենիս, զորոց գլուխ եւ առաջնորդ ասեն զոմն Սուրուլլահ էֆէնտի անուն, ստացեալ հոմանիս իբրեւ հարիւր անձանց յարեցելոց ի նա։ Որ նստեալ ի տան իւրում իբրու յատեան դատաստանի օրֆով մեծաւ, եւ գան առաջի նորա մուրուտքն երկուս երկուս պէս պէս դաւաճանութեամբ միմեանց եւ խօսին, եւ ոմն ի նոցանէ ֆէթվա ցուցանէ եւ միւսն մէսէլէ առարկէ, եւ յոչ յաղթահարելն զմիմեանս, մինն ասէ թէ Այսմ բանի իմոյ ունիմ վկայ, եւ ելեալ արտաքս բերեալ կացուցանէ յատենի զվկայն, եւ ի ճարտարիլն ի բանս վկայութեան, ասէ դատաւորն. Մի՛ անիրաւիր ընկերիդ, այլ զճշմարիտն վկայեա՛, զի պատասխանի տալոց ես Աստուծոյ ի մեծի հրապարակին, ուր ոչինչ օգնէ յայնմ ժամու։ Եւ վկայն ասէ. Էֆէնտի, զոր ինչ լուայ եւ տեսի՝ զայն վկայեմ վասն Աստուծոյ։ Յայնժամ զվնաս գտեալ իբրու վասն բանի ինչ, արհամարհեալ հանէ արտաքս մէսէլէիւք բանիւք ասելով. Պէն պօյլէ կեաւուր շահիտ իսթէմէմ քի ռիշվէթ իլէ թութուլայ, մումին մուսլիման իսթէրիմ։ Եւ բացեալ զդատաստանագիրքն մեծ որ առաջի նորա դնիւր, ասէ. Քիթապլէրըմըզ պօյլէ շահիտի գապուլ իթմէզ։ Ելեալ արտաքս դաւաճանօղն եւ կոչէ ի ներքս զայլ ոմն վկայ կացուցեալ յատենի եւ ի վկայելն այլաբանութեամբ իբրու աննման միմեանց, պատասխանէ դատաւորն. Սէնի թէսքիէ իթտուքտէ շիրէթ վէ քեազիպ չըքարսէն՝ թազիր իտէրէմ, քիւրէկէ վերըրըմ, էշէկէ պինտըրըրըմ, սէնի սալպ իտէրըմ։ Եւ հայեցեալ պնդագոյն յերեսս նորա՝ դարձուցանէ զբանսն եւ ասէ կակղաբար. Ահա՛ անդ յատենի այսպէս ասեն քեզ՝ մի՛ այլագունեսցիս, մի՛ դողասցիս սրտիւք եւ անձամբ, այլ համարձակ կանգնեսցիս եւ պիփէրվա տացես զպատասխանիդ. նախ խորհեա՛ց եւ եփեսցես զբանս վկայութեան քո եւ ապա հանցես ի բերանոյդ։ Եւ այսպէս զօրհանապազ հրահանգեալ էզպէր ի բերանս վարժեցուցանէ զհետեւեալսն իւր որպէս զպղատոնականին իմն մարզարան, որպէսզի բազմախումբ քաղաքիս որոց եւ պիտոյասցի վկայս՝ ըստ դիպման երթեալ գտանեն զնոսա եւ կաշառուք կալեալ մատուցանեն ի դաւաճանութիւնս իւրեանց ի զրպարտութիւն անիրաւութեանց, եւ կենցաղավարութիւնք նոցուն ի սոյն մակացութենէ բաւականացեալք ապրին, եւ ոչ պակասին թիւք աշակերտելոց նորա՝ փոխանորդեալ մինն զմիւսն ի ճեմարան նոյն հանճարոյ, յորոց պահպանեսցէ զմեզ անքուն ակն եւ աննինջն ամենայնի, ամէն։

ԺԱ. - Մաթոս աղան յոյժ երկուցեալ ի բարրանաց Ալի փաշային, քանզի զխանն Բիւթանիոյ կէօրուկով խոստացեալ էր վէզիրին ընծայել, գոնեա զվճիռ հատուցանել քսան բիւր փողոյն որ ի Մաթոսէն, վասն որոյ յերկարեցին՝ պէս պէս բասրանօք զվկայս Մաթոսին արհամարհելով եւ ի բաց վարելով բազում անգամ։ Եւ սիրելի վէզիրին, որ մէքտուպճին էր զառաջինն եւ այժմ ռէյիս քիթապ, եւ թէսքէրէճիքն ի կողմ Ալի փաշային էր եւ ղազասքէրն եւս ի բերան վէզիրին հայէր, մինչեւ երբեմն ի վկայել Հուսամ աղայի ումեմն, յառաջագոյն որ տեսեալ էր զգիր Իսհակին ղազէսքէրն, թաղեալ զգրիչն ի մելանն գրել կամէր զվկայութիւն նորա, եւ ի հայիլն յերես վէզիրին՝ յօնօքն եւ ակնարկեալ թէ Մի՛ գրեր, եւ ելանէին արտաքս։ Անկանէր Ալի փաշայն բազում անգամ յոտս վէզիրին՝ գոչելով. Հա՛տ զգլուխ իմ կամ զհախն իմ հախ արա՛, նոյնպէս եւ առ ղազասքէրն դեգերէր։ Եւ ոչինչ օգնէր Մաթոսին յայնժամ եւ ոչ վէզիր քէհասին եւս, մինչեւ ի տասն եւ եօթն քսակն ետ Մաթոսն միջնորդօք, եւ փաշայն քսան եւ հինգ էջ սուլհ լինելոյ սակի. երկու երեք անգամ սուլհ լինիլ կամեցան, մինչեւ դարձեալ ի բողոքելոյ Մաթոսին երկրորդում՝ թուղթ եկն ի Չաթալճոյ յԻսհակէ թէ Զիմէթընի իպրա էյլէտուքտէ Ապրօ կեավուր, պէն տախի շահիտըմ. վէ Ապրօ պիր ասըլաճաղիտի վէ օղլի պիր մէլլուն տըր, վէ լաքին տինըմըզ վար, վէ շահատէթէ մուղթաճ օլունուրսէ՝ պէն տախի շահիտլըկ իտէրըմ։ Երբ շրջեցուցին զայս գիր ընդ ղազասքէրն եւ ընդ թէզքէրէճիսն եւ ընդ ռէյիսն՝ զիջան ամենեքեան նոքօք, եւ յիշելն զերկու թուղթ Իսհակին առ վէզիր, պատասխանէ թէ Օլ օնուն գարտաշի իտի. եւ ի գնալն վէզիրին առ թագաւորն, եւ խիլայեցաւ ի նոյն ուրբաթի, որ չեղեւ տիվան։ Իսհակն թալխիսճուն յիշատակէ զբանն, որ նա հասոյց վէզիրին, եւ յաւուր յիշատակի Նինուէացւոցն ապաշխարութեան ելին ի տիվան եւ գրեցաւ անդ երկու վկայք։ Ասէ վէզիրն. Էֆէնտի՛, թագայուտ էյլէ պունլարի թէսքիէտէ. ղազասքէրն պատասխանէ թէ Սուլթանըմ, հուզուրընտէ օլունսուն թէսքիէ։ Եւ քանիցս անգամ ի հարցանելն Մաթոսին առ իս թէ Ե՞կն գիր ի հոգեւորտիրէն հարցանել զկեանս իմ, պատասխանեցի թէ Ի ծանուցանելն իմ զանցս քո, ստիպէ գրել զամենայն ահվալ քո միշտ եւ զբարին խապար փութացուցանել, եւ ես յորդորիմ ի գրել. եւ նա ասէր՝ Զաղօթսն խնդրեմ նորա։

ԺԲ. - Իսկ գալուստ տիեզերակալին ի Չաթալճա, առաքեալ պատգամս Հուսէյին աղայի հասանիլ անդ ընդ գաւառսն եւ զսովորական զիաֆէթն մատուցանել, եւ զպատրաստեալ զաղջիկն առեալ կառօք եւ երիվարօք հասանէր անդ, զի ընկալեալ ետղ արշաւանաց ձիոյ իւր յօրինեսցէ, կամ ելից եւ մտից յարկս ուրոյն իւր զարդարեսցէ, կամ ցանկ ի պարս հարճից զնա պատուեսցէ, որպէս զսօրղուճի հումայունէ լայիգն յառաջագոյն իմ ազդեալ իցէ, կամ ի զբօսանս զբաղանացն ի սփոփանս իւր պատրաստեսցէ, կամ զօրիորդն Ռուզային երեւելի Տաճկաց կացուսցէ, կամ ընդ գեղեցկագունիցն պերճացելոց զնա յաւերլորդեսցէ, կամ ընդ ձանձրութեան միւսոցն՝ դարձեալ եւ զնա զգուեսցէ, կամ զզանազանութեանցն հակեալ ստանալ եւ զչքնաղն՝ զանձն յղփացուսցէ, կամ վասն ազգին ճոխութեան զի միշտ ընծայաբերք լիցին նմա ի ծագաստանէ, կամ զդուստր քեռեաց իւրոց ի մէջ ազգի իւրոյ զայն մեծարեսցէ, կամ ընդ ցրտին ճանապարհէ եկեալ՝ ընդ դօխիկ կուսին զանձն ջերմացուսցէ, կամ զհաշելոցն ձանձրացեալ բունից՝ զնոր իմն բոյն գտեալ՝ զընդդէմն այնմ խաղացուսցէ, կամ վասն բորբոքման ախտին հրոյ՝ զդեղիւն փափաքման զսիրտն զովացուսցէ, կամ ի շարժիլ սէվտային՝ զնոր իմն ախորժակ ստացեալ զիղձն լցուսցէ, եւ կամ թէ ի ժամանակի եթէ ծնցի զարու՝ ի կարգս թագուհեաց զնա պսակեսցէ, որպէս մեծն Խորենացին զերգն առասպելաց Հայոց, զոր վասն Սաթինկան՝ դստեր արքային Ալանաց. Հեծեալ, ասէ, արի արքայն Արտաշէս ի թուխն չքնաղ եւ հանեալ զոսկիօղ շիկափոկ պարանն՝ անցանէր որպէս զարծուի սրաթեւ ընդ վէտս, եւ ձգեալ զոսկիօղ շիկափոկ ներդերն ընկէց ի մէջ օրիորդին Ալանաց եւ խիստ ցաւեցոյց զմէջս փափուկ գեղեցկին, եւ զայլն ի փիւրն հարցիր, ասէ խելօք գրօղն պարզատումարին. բաւ է։

ԺԳ. - Այս Հուսէին աղայ վասն սիրոյ արքային յանդգնեալ անիրաւի միշտ առ վաճառականսն վասն մաքսին, եւ մանավանդ առ Ֆռանկս. եւ արդ կացեալ ընդ նոսա յատենի՝ պահանջէր զայնքան անցեալ ամացն զմաքս մետաքսիցն, որոց ոչ է օրէն տալ, որ գրի յամենայն ահտնամէս գռալաց, որ ի ձեռս դեսպանացն, որպէս եւ ընդ կանգնիլն Ֆիլամէնկին թարգմանաւ էլչուն, ասէ վէզիրն. Դուք եւս եղէք թէլպիս։ Ֆիլամէնկն պատասխանէ. Ի մեզ ոչ գոյ թէլպիսութիւն, մի՞թէ ձեզ գոյ։ Զայրացեալ վէզիրին ասէ. Մինչեւ ցարդ ասէր դա թէ Թուրքերէն չգիտեմ, արդ զսիթէմն ո՞րպէս հասկացաւ եւ ետ զպատասխանին. եւ հրամայեաց երկու հարիւր փայտս հարուլ յոտից նորա։ Սոյնպէս եւ զանուանի վաճառական ոմն զինկլիզ ի դատ մատնեալ կեօմրուկճուն, որում հրամայեաց հատուցանել զմաքսն եօթն ամաց հարիւր ութսուն քսակ եւ երեսուն քսակ եւս րէֆթի եւ դնել յարգելարանի։ Պատասխանէ էլչին. Իմ է ռայայս եւ ինձ է օրէն արգելուլ զդա։ Եւ հարեալ զէլչին՝ յետս քաշեն ի ձեռաց զվաճառականն եւ տան յարգելանս ի տուն չաւուշի միոյ ի հասարակն եօնարի։ Եւ Ֆրանցիսն եւս կայ խոժոռութեամբ, եւ կասկածիմ թէ ղալիօնք նոցուն իբրեւ վեշտասան կամ քսան հպեցան ի Պօղազն ընդ մերձաւորքս. եւ նշան մի եւս՝ զի ոչ թողուն զբրինձ տանել արտաքոյ քան զքաղաքն։ Այսքան առ այս։

ԺԴ. - Այս Հուսէին ունի զմեծ հարսանեաց պատրաստութիւն երկուց որդոց իւրոց, զորս արարեալ է մուտէրիս, եւ զերկոսին դուստր Շապան աղային, որ էր կեօմրուկճի աստ եւ զառաջինն Հալէպ մուհասիլի՝ եէկէն Տիվրիկլւոյ Իպրահիմ փաշայի. եւ լինին երկու դստերք սորա որդւոց նորա կանայք եւ ներունք միմեանց ըստ օրինի իւրեանց։

ԺԵ. - Ասեն եւ զայս՝ թէ ի դարպանտէն Թէրհոզոյ Չայիրովն Ուսկումրւոյ մինչ Չաթալճոյ գաւառօքն ժողովելով խումբք արանց հրամայեցաւ առ ի վարումն եւ ի հաւաքումն երէոց, կինճից եւ նապաստակաց եւ նմանեաց նոցին, ընդ որս բերկրեցեալ լիցի արքայն ի խառնիճաղանճ բազմութեան փախուցելոցն եւ ըմբռնեցելոցն եւ ի ղօղելոցն եւ ի վիրաւորելոցն՝ արշաւեալ եւ ինքն ի մէջ ի զբօսանս նոցուն աւուրբք տասնօք մինչեւ յելս սէֆէրի ամսոյ, զի եկեալ զմէվլուտն ընթերցցին առաջի նորա ի Սէլաթին ճամին, յորում եւ կամիցի։ Եւ ի Ղալաթու մինչեւ ի Նոր գիւղ երեք հազար այր գրեցին պահանջեալ բռամբք եւ բրօք գանելովք, որք արագապէս ընթացան տաւուլով եւ զուրնայիւ։

ԺԶ. - Խրախացուցից զձեզ եւ նոր խրախուսականաւ աւետեօքս՝ ըստ այնմ թէ Առցեն լերինք զխաղաղութիւն, այլովք հանդերձ։ Յաղթօղն եւ քաջ թագաւորն Ֆրանցայու, որ է առեալ կին զմերձաւոր կայսերն Ալամանաց եւ զբազում ժամանակս կամէր զկայսրութիւն առ ինքն ձգել, իսկ երանելի փափքն մաղթանօք հայցէին տեւել նմա՝ շիջուցանելով զեռացումն կամաց նորա։ Յետ ամենայն յաղթութեանց որ ընդ Ֆիանտրացիս եւ ընդ Ընկէլթէրացիս եւ ընդ Ալամանս եւ ընդ Սպանիացիս՝ տիրելով յիսուն քաղաքաց Սպանիացւոց եւ ոմանց Ալամանաց, եւ արդ յղէ պատգամս կայսեր. Տո՛ւր ինձ, ասէ, ճանապարհ ընդ աշխարհաւ քով, զի անցեալ երթիցեմ ի պատերազմունս ուր եւ կամիցիմ, ըստ որում փառք եւ զօրութիւն պահանջէ թագաւորութեանս դիպուկ պահու յաջողման վերնոյն այցելութեամբ։ Իսկ յիմփէրաթօրէն իբրեւ լսէ զանհնարին պատասխան, դարձեալ առաքէ դեսպանս եւ ասէ. Ահա՛ ծերացար եւ չունիս ժառանգ գահի կայսրութեան քո, արդ որդին իմ օծցի կայսր յաջորդ քեզ բարւոք ժառանգութեամբ որպէս զորդի քո իսկ հարազատ, եւ թէ ոչ՝ եկից ի վերայ քո պատրաստեալ զօրօքս. ընտրեսցես զերկուսս զայս եւ յղեսցես ինձ զպատասխան զոր եւ դու կամիցիս։ Լուեալ զայս իմփէրաթօր եւ ծանուցեալ վեհապետին երանելւոյ, որ եւ յառաջագունիւ յօժարեալ էր ի խնդիր Ֆրանցիզին, որոյ գրէ փափն պատասխան թէ Վասն սիրոյ եւ միաբանութեան ձերոյ եւ խաղաղութեան աշխարհաց՝ երկուց թագաւորացդ յոյժ բարիոք այդ խորհուրդ որպէս յԱստուծոյ պարգեւեալ զմեծ շնորհ եւ բարիս. վասն որոյ եւ ես օրհնութեամբ ասեմ՝ շնորհաւորեալ զգործդ ի կատարումն առ ի ժառանգութիւն բարձրափառ կայսրութեանդ, որպէս ի տանէ քումմէ նոր ընձիւղեալ արքայածինն որդի լինել քեզ հարազատ վայելչութեամբ, ողջ լե՛ր։ Սոյնպէս եւ զհաճոյականն առաքէ փափն Հռօմայ առ արքայն Ֆրանցայոյ, զի պատրաստեալ զմեծ նաւակատիսն զայն՝ օծանել զորդին կայսր եւ առաքել առ կայսրն ծերացեալ Եթէ կատարեսցին այս խորհուրդ՝ խոստացայ նոցա գրել զպատմութեանս աղագն ալթըն հալլիլէ։

ԺԷ. - Լու եղեւ կարծիքս առ վէզիր որպէս եւ յառաջադէմն զարյրացեալք գաղտնի ի ծովու անցիցն, եւ յամարանս պահանջէր սիրով ի Ֆիլամէնկէ եւ յԸնկլիզաց ղալիօնս ի վարձու իբրու մարտնչել ընդ Ֆրանցիսս, եւ նոքա պատասխանեալ էին թէ Ոչ է օրէն այդ մինչեւ ցարդ։ Արդ զանուն եդին Սէֆէր օրթայ Մաճարի, եւ ղազմա քիւրէկ հանդերձ գործաւորօք մեքենայից յուղարկէին ի սահմանս յայնս եւ զօտայս եէնկիչարեաց եւ ոմամբք պէկլէրպէկօք կարգեալ, ասեն, սէրասքէր դնիլ զՊուտիմ պէկլէրպէկիսի եւ անդ ժողովիլ զօրացն ի մուհաֆէզէ եւ ի պատերազմունս, յոր վայր եւ կամիցին արշաւել՝ արշավեսցեն արքունական հրամանաւ։

ԺԸ. - Յաւուր բարեկենդանիս Առաջաւորի (5 փետր. 1682) մինչդեռ զնարդենիս անցք առ ձեզ գրէի, եհաս լուր առ մեզ՝ թէ մեռաւ Թէլլի խասէքի։ Սա որ ութերորդում էր խասէքի Սուլթան Իպրահիմի եւ յոյժ ախորժակ բարուցն իգամոլականի, մանաւանդ. մեղկեալ ի փարիլն եւ զմայլեա թմրէր յանձնեղականն կանացի։ Մինչ զօրացն նենգ գործեալ դնէին յարգելարան զբռնակալն աշխարհի, զամենայն մոռացեալ ի սրտէ՝ Ա¯հ Թէլլըմ կէլսըն պարի, ասելով ի ներքուստ ընդ պատուհանն խօսակցեալ առ սա զզբաղի, զոր վասն չքնաղ կերպարանին եւ սիգաճեմ ճօճելոյն սխրալի զանունն Հումաշահ կոչեալ ի սէրն սաստիկ դեգերի, այսինքն եթէ ի ձեռս բազմաց անկանիլ օդայնոյս դժուար թէ մարթի։ Իսկ յետ սպանման Սուլթան Իպրահիմի հանեալ զնա արտաքս՝ փաշայիւք ոմամբք ապրի, որպէս թէ յազնիւ յերիվարէ գլորեալ ի գրաստու նստի։ Որում ծանօթացաք երբեմն եւ զյոլովս տեղեկացաք սակս արքունականն կարգի, որ այնքան տէվլէթ եւ զինչս մեծագինս տեսեալ, որ ոչ իսկ ընդ գրով անկանի. մինչ զի յետոյ արքայս Նէնէ ասելով՝ ի տեսանելն խանդաղատի։ Սա որ ի հարսանիս որդւոյն եւ դստերն արքայիս յԱնդրիանուպօլիս հետեւի, եւ նստեալ երբեմն ընդ ընծայատար ազգային սուլթանսն ընդ խասէքւոյն եւ վալիտէի, գայ արքայ ի տեսութիւն նոցին եւ ի մէջ նոցա երբեմն երբ նստի, ասէ արքայ. Ա¯հ նէնէճըկըմ, հատտի զաթընտան զիատէ կիւզէլլըկըն իչուն փէք սէվէր ըմըշ պապամ սէնի. դառնայ եւ առ մայր որդւոցն ասէ ցթագուհի. Տեսանե՞ս զպաշպաղլամասընը իմ նէնէի։ Եւ արդ այսօր ի մահ գրաւեալ ի հող լուծանի, եւ միայն պարտատեարքն ողբան զկնի, որոց ոչ ոք եւ ոչ փող մի գոյ թէ հատուցանի։ Եւ թաղեն զնա ի մէջ պարտիզին առաջի դրան թուրպէի Մուհամէտ շահզատէի, զոր շինեալ էր հայր նորին Սուլթան Սիւլէյման Սէլաթին զայն ճամի, եւ հարեալ վրան ի վերայ թուրպէին արք պահապանք եւ ընթերցօղք ճուզիցն ֆուրխանի՝ զերիս աւուրս զցայգ եւ ի ցերեկի։ Ու երթեալ իմ եւ տեսեալ՝ փղձկեալ արտասուէի զորդւոցս Ադամայ զվախճանս խիղճ ւ աւաղելի։ Սա է նա, որ տիեզերակալն Իպրահիմ նուաղեալ սրտիւք առաջի նորա անկեալ դեգերի, եւ ընդ քաղցրակոկորդ շէհրի լեզուին զմայլեալ խելաճապաղի, եւ այնքան հարեալ սաստկիւ ի սէր ցնդի, այլ եւ ուտելեօք եւ ըմպելեօք ոչ միայն յարքայարանս եւ ի պարտիզի, այլ եւ նստուցեալ ի կառս զգիշերն՝ ղամբարօք շրջեալ պատաղի, եւ ընդ ծամակալացն երբեմն ի խաղալն արքայի՝ ասէին. Լե՛ր այսու եւ դու եւ մեզ նմանի. զորոյ հիւսեալ զմորուաց նորա փունջս խառն ընդ ոսկեթելս փաղփունի եւ կապեալ ընդ հիւսուածսն ծամակալս, եւ թեւս արկեալ նոքօք արքայն կաքաւի, եւ արտաքոյ ձայնս զանազան երգոցն ընդ նուագարանացն կցորդի, որպէս յերգս առեալ զայն ասէին ռամիկքս սոյն քաղաքի. Սաչ պաղի թաքար սաչընէ, կիտէր սարայըն իչինէ, սէնի սէվէնըն սուչը նէ՞. սաչ պաղը տէվրան սէնընտըր, ալէմտէ տէվրան սէնընտըր, եւ որ զկնի։ Եւ ընդ շաղապատիլն ընդ սնկափափուկ հանապաչափ խոպոպճիւն՝ նուաղեալ յուշոյ յերկիր գլորի, զորմէ ասէին. Էնկինէ սալալըմ կէմի, սուրէլըմ զէֆք իլէ, տո¯ւր եա ա՛մէլէկըմ, տուր եա՛, տուր եա՛, տուր եա՛, եւ որք սոքօք հետեւի։ Եւ յարգելարանին զհրաժարականին ծանեալ զժամանակն արքայի, Թէլլըմ այրըլտըմ սէնտէն այրըլտըմ, գոչելով՝ ողբս ոգեալ յոյժ ողորմելի։ Աւա¯ղ բախտին առաջնոյ եւ վերջնումս նուագիս վաղճանի. եթէ ոք ճշգրտապէս տրամախոհեսցէ զկենցաղ մարդկութեանս յոյժ թշուառալի, որ միտք մեր ցնդի։ Սա ըստ քաղցրագոյն բարուցն անպատմելի եւ դիմացն ախորժելի ի Գօռէլ յազգէ վերընձիւղեալ որ է ինձ յոյժ զարմանալի, միայն մասամբք ունել զպակասութիւն՝ զառեալն ոչ վճարել անհոգ ի մտի, եւ միշտ ըստ բարուցն եւ կայր զուարթալի, յօրանալով ըստ սովորութեանն յար ի բարեկենդանի։ Քանզի ոչ բավականանայր ծախք փաշայից իւրոց պարգեւի եւ պարտական մնայր այնու ամենի. եւ ի վէրէմ ցաւի ըմբռնեալ վեց ամսօք լինի եւ վեց ամսօք եւս զմահճօքն անկեալ եւ արդ մեռանի։ Եւ յիսպանմանէ Սուլթան Իպրահիմի որ երեսուն եւ չորս ամք ասի, եւ ինքն էր յայնմ եղանակում մերձ ամաց իբրու քսանի։ Պու տա պօյլէճէ կէչի վէրտի։

ԺԹ. - Մոռացաք գրել զեկեալ դեսպանն ի գռալէն Մօսկօվաց, որ յԱզախ մեռեալ եւ որք ընդ նմա եւ այլք ի ճանապարհացն տկարացեալ ի պղտորեալ օդոց ծովու եւ ի ցամաքի։ Եւ նօտարն ծանուցանէ գռալին իւրոյ զեղեալն, որոյ եւ նա գրէ եւ հրամայէ կարգիլ ի տեղի դեսպանին, եւ զթղթերս վէզիրին եւ թագաւորին մատուսցէ եւ ամենայն բանք նորին լիցի ընդունելի նմա։ Որ եւ գայ իջեւանի հանդէպ վանիցն Երուսաղէմի պատրիարքարանին Յունաց ի ֆէնէր որպէս թէ արք երեսունք։ Եւ ի մուտն Ֆէտրարի եմուտ առ վէզիրն տալով զթուղթն. եւ ունի պատրաստեալ մատուցանել զթուղթն առ թագաւորն ի մտանելն ի քաղաքս եւ ի ցրուելն յաւուր ուլուֆէին ի տիւանի հումայունն, բերելով եւ սնճապս եւ կեօճէնս եւ սանսարս եւ զէրտէվայս եւ սամուրս կենդանիս յամենից ազգաց չորս չորս, եւ երկոտասան հաւս, որսորդս երէոց, նապաստակաց եւ գայլոց՝ մեծամեծ քան զբադս եւ փոքր քան զսագս ի գոյն սնճապի ռարօ զանուն կոչեցեալ, բարձեալ ընդ ձեռս որպէս զբազէս, որ եւ ի մարտի եօթն եղեւ այնպէս։ Եւ խնդրեաց յարքայէ զմին եկեղեցի շինել ի Ղումղափին կոչեցեալ Սուրբ Աստուածածին. եւ շատ ջանացին գործակալք վասն խափանման։ Այլ արքայն իբրեւ ետ հրաման զոր շինեցին. եւ դարձաւ դեսպանն ի Մօսկօվ։ Եւ վէզիրն պատճառեաց զփէնչէրէսն եւ առաքեաց քէշֆի եւ փակեաց, եւ դարձեալ քէշֆի առաքեաց եւ գտաւ ամենայն չափք լայնութեան եւ երկայնութեան եւ բարձրութեան ըստ առաջնումն քէշֆին։ Ոչ զիջեալ ի գոռոզութենէ ագահութեան՝ չթողոյր բանալ, եւ Յոյնք իմացեալ զխորամանկութիւն նորա որ վասն կաշառոց ընդդիմանայր՝ ծածկապէս ետուն դրամ որքան եւ նա պահանջեաց, եւ ապա բանալ ետ զեկեղեցին։

Ի. - Եւ ի հանդիպիլն իմ ընդ պատրիարքն Երուսաղէմի՝ միշտ հարցանէ ի բարիս զբարեկենդանութիւն վեհիս մերոյ ողջունիւ եւ նոյն սիրով կայ որպէս ի բնուստ, եւ հոգայ եւս առաւել վասն տանն սրբոյ, նոյնպէս եւ դասատունն փիլիսոփայից յիշատակին սոյն ոճով ի գովութիւն նմա։ Եւ ետ գրել Զէմէրեէ Չէլէպին գիր ողջունի առ վեհդ մեր եւ սուրբ. ասաց՝ Առաքեմ ընդ սմա եւ զեկեալ գիրսն յԵրուսաղէմէ. եւ ամենեքեան հարցաքննեն վասն գալստեան դորա եւ ոմանք սպասեն, բայց ռամիկք յոյժ, այլ շահն զվնասն չի վճարեր կարծեօքս, մանաւանդ թէ զուր գլխացաւութիւն, բայց հանճար դորա առաւել է քան զկարծիս էնթատման մերոյ, տի՛ եւ բախտն յաջողութեան. եւ Աստուած է յաջողօղն ըստ առաքելոյ, եւ օր աւուր բխէ զբան, վաղիւն զիւր հոգասցէ. եւ դա որպէս յուսացեալն է միշտ ի նա, որում փառք եւ պատիւ եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս։

ՅԵրեմիայէ ընկալ զպատգամս նարդենական, 1682 ԸԶԾՆՆԴԵԱՆԸՆ Քրիստոսի գոլով թուական։
Եւ ի Մինասն հասարակի ֆէտրարական, 1131 ՅԻՇԵԱ ԶԱՀՄԷԹԸԴ թուականի մեր հայկական։

( Յետ գրութեան ). - Փետր. ԺԷ Զ[6]շ[աբթ]իս ի թէսքիէ առնելն զվկայն՝ փաշայն գոչեաց. Ես մին զուկիւրտ եմ եւ սա զէնկին, զԷ օր ելից ոսկով զվկայսդ լաւութեան դորա, քանզի եւ այրդ ժամանակաւ ի զնտան եմուտ։ Վէզիրն ասէ. Գնացէ՛ք հարցիք վասն որո՞յ մտեալ է դա ի բանտ։ Եւ վկայն ասաց. Ծ ղուռուշ պարտ էի վասն որոյ մտի։ Ղազասքէրն ասէ. Պէկլէրպէկիք մտանեն ի բանտ, պիր նէսնէ իլազըմ կէլմէզ։ Եւ գնացեալ ի քննութիւն եւ բերին զխապէրն նոյնպէս, եւ ընկալան կարծեմ ի նորայն վկայութիւն։ Իսկ միւսոյն լաւութեան ի վկայելն՝ ասէ փաշայն. Սա Լ օր է քանի եկեալ է ի հեռաստանէ։ Եւ ղազասքէրն ասէ. Մինչեւ Զ ամիս ի տեղի միում թէմէքիւն չլինի ոք՝ ոչ է ընդունելի վկայութիւն։ Եւ քննեալ թէ փաշայի ումեմն լեալ թէվապի, վասն որոյ եւ ի դրուց փաշային այնմիկ քննելոց են զհաւատարմութիւն, եւ ապա գրեսցի։ Եւ ընդ միւսոյն զի արասցեն զհօճէթն ըստ այսմ ոճոյ մուֆասալ։

( Ձեռ. թիւ 1058, թղ. 44բ-56բ )