Գ.
Իսկ
զհետ
սորա,
ըստ
այլայլման
իրաց
եւ
ժամանակաց
եւ
դիպելոյ
աշխար
հիս
Հայոց
բազմամբոխ
դարուց,
երբեմն
խաղաղութեան
եւ
երբեմն
սաստիկ
եւ
անբաւ
շփոթմանց,
միաբանութեան
առ
միմեանս
եւ
երկպառակութեամբ
ճեղքելոյ
ի
միմեանց`
կալ
ոմանց
ըստ
աստուածային
ի
հնազանդութիւն
բնիկ
իւրեանց
Արշակունի
թագաւորացն,
եւ
այլոց
ծառայել
կամաւ
աւտար
թագաւորացն`
ի
կորուստ
անձանց
եւ
աշխարհիս.
որք
ի
միաբանելն
տեսանէին
զԱստուծոյ
աւգնականութիւնն
յանձինս
եւ
յաշխարհս,
եւ
ի
քակտելն
եւ
ի
`
զվնաս
եւ
զկորուստ
յանձինս
եւ
։
2
Որում
երկրորդ
գրոցն
անուանեն
զոմն
պատմագիր,
կոչեցեալ
Բուզանդացի.
եւ
վասն
զի
կարգելոցն
առ
ի
ի
տեղիս
ուրեք
կարծեցին
ոմանք
բանք
ինչ
ոչ
յարմարք
եւ
դիպողք,
որպէս
առաջնոյն ,
Ագաթանգեղոսն
կոչեցելոյ`
յերկուացեալ
հարկաւորին
չասել
զայնպիսի
անպատշաճ
կարգումն
ուսելոյ։
3
Քանզի
Բիւզանդիոսս
այս
փոքրիկ
քաղաքիկ
էր,
յառաջագոյն
շինեալ
յառնէ
ումեմնէ
Բիւզաս
անուն
կոչեցելոյ,
մերձակայ
Թրակացւոց
սահմանակցութեանն.
զոր
եւ
ի
գալն
աստուածակամ
հրամանով
սրբոյն
Կոստանդիանոսի
ի
վերայ
անթիւ
բազմութեանն
ի
պատերազմ,
եւ
առ
եզերբն
Ղեկովբ
գետոյ
արարեալ
զիւր
զաւրու
բանակատեղս,
որ
աստուածային
տեսչութեանն
լինէր
արժանի,
աւրինակեալ
նմա
յայտնապէս
յերկնից
աստեղեայ
նշան
կենսատու
խաչին,
բերելով
շուրջ
զինքեամբ
ճառագայթից
նշանա
գիրս,
թէ
«այսու
յաղթեսցես».
եւ
նորա
զարթուցեալ`
երեւեցելոյ
նմա
սուրբ
նշանին
յաղթեալ
վանէր
զթշնամեացն
բանակսն,
եւ
խնդիր
փութապէս
գիւտիս
այսմ
հոգացեալ`
զիւր
մայրն
զերանելին
Հեղինէ
յԵրուսաղէմ
առաքէր։
4
Եւ
թէ
ո՛րպէս
անդ
ի
ձեռն
ջերմ
խնդրոյ
սրբոյ
մարդոյն
յայտնեցաւ
կենաց
փայտն`
գիտէ
ամենայն
անձն,
ի
նորին
գրոց
տեղեկացեալ
զգիւտ
փրկութեան
մերոյ։
5
Եւ
ինքն
թագաւորն
եկեալ
ի
յառաջագրեալ
քաղաքիկն,
որ
անուանեալ
կոչէր ,
եւ
տեսեալ
զսքանչելատեսիլ
զամրութիւն
տեղւոյն,
թէպէտ
եւ
ծանրագոյն
եւ
բազում
աշխատութիւն
ի
տեղւոջն
ցուցանիւր`
ոչ
ինչ
վեհերէր
վասն
աւգտակարութեան
կղզւոյն.
վասն
զի
շրջափակեալ
յամենայն
կողմանց`
ծովածիր
էր
տեղին,
բայց
խուն
ինչ
ցամաքայատակ
ճանապարհ,
առանց
շրջագայութեանց
ջրոցն,
որ
ելանէր
յարեւմուտս
կոյս
կաղաքին։
6
Վաղվաղակի
զձեռն
ի
գործ
արկեալ`
տայր
հրաման
հարթել
զբարձրաբերձ
զբլուրսն,
որ
ի
ի
կղզւոջն
էին,
եւ
շինեալ
քաղաք
մեծապայծառ,
զոր
ըստ
իւրում
անուանակոչութեանն
անուանէր,
որ
թարգմանի
հայերէն`
Կոստանդիանոսի
քաղաք.
զոր
ոմանք
ըստ
ասեն,
որ
արքունի։
7
Իսկ
որ
յառաջագոյն
շինեալ
Բիւզանդիոսն
էր`
թաղ
մի
յեզեր
նորին
քաղաքի,
որ
մինչեւ
ցայսաւր
նորին
անուամբ
կոչի
Բիւզանդիոս։
8
Եւ
յայնմհետէ
վտակք
գիտութեան,
որպէս
ի
թագաւորանիստ
վայրի,
յորդեալ
բղխեն
ի
քաղաքէն.
որպէս
եւ
յամենայն
կողմանց
յաշխարհէն
Յունաց
քաջ
ուսեալքն
անդ
փութան
հանդիսանալ,
եւ
մինչեւ
ցայսաւր
առաւելեալ
տարածին
յամենայն
կողմանս
նորա
իմաստութեան
վտակք։
9
Արդ
յայնպիսումն
քաղաքի
եւ
ի
մէջ
այնչափ
բազմութեանն
ուսելոյ
վարժեալ
այրն
այնպիսի
ինչ
արդեաւք
անհաճոյս
լսողաց
բանս
կարգէ՞ր
ի
պատմութեան
իւրում։
10
Քա՛ւ
եւ
մի՛
լիցի։
11
Ուստի
եւ
անհաւատալի
իմում
տկարամտութեանս
կարծեցեալ
գործն`
ասեմ,
թէ
գուցէ
այլ
ոք
եւ
անհրահանգ
բանիւ
լրբաբար
ձեռն
արկեալ
յիւրն`
գրեաց
զինչ
պէտս
ըստ
կամի.
եւ
կամ
զի
ուրուք
դիպողս`
վնասեաց,
եւ
անուամբ
զիւրոյ
յանդգնութեանն
համարեցաւ
ծածկել.
եւ
այն
յայտնի
ցուցանի
ամենայն .
քանզի
են
ի
Յոյնս,
այլ
մանաւանդ
առաւել
յԱսորիս,
բազումք
սպրդեցին
գալ
յայսպիսի
յայրատութիւնս.
արք
տգէտք
եւ
յանդգունք
գրեցին
յինքեանց
ճառս
ընդունայնս
եւ
անպիտանաբանս
եւ
խառնեալ
եդին
ի
գիրս
գիտուն
լսողաց.
այլ
մտաց
ճանաչի
յայտնապէս
բանք
եւ
անմտացն
շաղփաղփութիւնք։