Թղթեր

Զյաւէտ ծայրացելոյդ բոլոր լրութեան կաթուղիկէ եկեղեցւոյ մշտափայլ առ իս ճառագայթից ըղձամ, տոչորեալ խանդակաթ եւ յաւէժ տռփմամբ, քանզի մշտօրեայ տենչամք արեգակնային եւ արփիականն բաղկացուցանելոյ զյոգնական կարեւորութիւնս, զոր վաղ ուրեմն այս ի մէնջ փախեաւ: Զի բնաւին ի բոլորն բարոյական բարգաւաճիցն թափուր զմեզ թորեսցէ: Վասն որոյ ի ճահ ինձ այժմ եկեսցէ ճեմականն Եւրիպիդէս յիւրում տախտակի, սակս տորբանականին Տրոքոնեայ ասելով. Ո'վ Տրոքոնեայ, յորու՞մ բախտի բարի գոլ կարծես` մակացու ի ծնէ կուրա՞ց եթէ զկնի պատահման հանգունակի մակեղուտ անանջատ: Եւ զի զայսոսիկ ոչ այլ ինչ իմաստասիրէր բայց միայն վասն իւրոյ ումեմն Հերմեայ աշակերտի. զի նորա, թողեալ զիմաստասիրութեանն արհեստ, չոգաւ ի կենցաղական զեղխումն. իբրու թէ կոյր ի ծնէ եղեալ, զգայ զկուրութեանն, եւ ըղձայ տեսութեան, իսկ զկնի տեսութեան` ի պատահմանէ կուրացեալ, յոյժ տարակուսելի է: Զոր բանս զքեզ ակն տունջեան անուանէ, եւ զմեզ կափուցեալս ի ճառագայթից եւ խրթնիս եւ խաւարչտին եղեալ: Սակայն առ այսոսիկ սուղ ինչ եթէ իմաստասիրեցից, ո'չ պատկառելի է, այլ մանաւանդ փութալի. թէպէտ եւ ոչ աստուածպետականին հասին բախտի եւ օծման եւ մաքրութեան, սակայն կաթիլ իմն աստուածային առ նոսա կաթեալ: Փերեքղէս փարթամն այն ատտիկեցի, տոգորեալ կարասեօք, ի ծովականն Տրովադայ յԱպպինոսէ արտալածի սակս իրաւացի գոլոյ նմա ի խուժանէ: Եւ Պղատոն ի Սիկիլիայ վաճառեալ, թէպէտ եւ պատճառեն Եպիկուրեանքն սակս խրախճանութեանն չոգալ: Սոկրատէս մեռանի սակս համբակացն դիտողութեան եւ ի կատական հեգնաբանութիւնսն Անիրա՞ւ, ասեն, մեռանիս. պատասխանեալ. Կամի՞ք, զի յիրաւի: Թողից զյոգունցն` զՀոմերի Մելամպոտեան, զԴիմոսթիմեան օրէնսդրի եւ զՈդիսեայ հռետորի, եւ որոց այսմ են հետեւեալ: Զի ո՞ ոք ի կենցաղումս, որ ըստ Աստուծոյ վարս, ոչ լիցի դժպհի: Որք Մովսէսի այնքանեացն արուեստից եւ յաստուածուստ երեւման եւ պարգեւաց ոչ անսացին, եւ զԱհարոն խոտորեցին, եւ մի ըստ միոջէ մինչեւ ցՅիսուս. որ եւ մահու մատնեալ զկեանս իւրեանց կախեալ զփայտէ խնդրէին պարգեւս, եւ ի վերայ գլխոց իւրեանց զարիւնն Աստուծոյ ոչ շատանան, այլ եւ տողանի յորդիս իւրեանց ձգեցին, զի այնու յերկարասցի յամառութիւն կուրացելոցն, որ մինչեւ ցայս վայր թշնամիք խաչին գտեալք յանդգնին:

Եւ զի՞նչ ինձ այսոքիկ. զի Արամեան անմտութիւն զայս ոչ միանգամ կամ երկիցս բայց եւ բազում անգամ յամառեալք: Եւ զի՞նչ զարմանս է, եթէ Տէր ճշմարիտ է, եւ որ այսմ հետեւին, քանզի պարառաբար ծանուցանելոց է մեզ. ներհակս տրամախոհիմք թէպէտ եւ յունակութիւնս տրամադրութեանն առ ինձ ունակութիւնս բերեալ` ումեմն մակստացական եւ անհանգանակ եւ ուրումն բնաբար եւ սեռական ի միում տեսակի: Քանզի հատանունք, որք ոչն են ՚ի միում տեսակի, նուազագոյն ՚ի ներհակումն գտցի. եւ ոչ միայն ի տեսակում այլ եւ յինքեան կրէ իւրաքանչիւր ոք քաջողջութիւնս եւ խօթութիւնս, քանզի եւ սոքա ՚ի միում տեսակի յատուկ ներհակին. վասնորոյ փութալի է ըստ կարողութեան առողջութեան եւ բնականագունին եւ բնաբարն առաքինութեան հետեւել եւ այսմիկ որքան հնարաւոր է բաղձալ. քանզի հարկաւորն ի մեզ հազիւ այսմ հաւանի, միշտ զհակառակսն այսմ հայցելով. եւ զանօգտակարագոյնսն անզգած եղեալ, ոչ երբէ'ք զգասցի զխօթութեանն արշաւանս եւ զխիթս խստագոյնս. զի ՚ի վերայ եկեալն տագնապ` մանաւանդ եթէ զլուծումն եւ զարտահանումն ՚ի կապակցէն, յորս կաշկանդեալն է բազմաբեղուն յօդիւք, ոչ երբէք զայսոքիկ աղէտ տարակուսանաց խոկայ, այլ խնդրէ զցաւագնոտսն եւ զանախորժսն, ախորժակս մթերեալ յինքեան զհամաքամուածս եւ զտողս եւ զափռոդիտականս եւ զատիրրագունականն եւ զմանիական մեղանպոդականաւն կիզեալս, զի դժոխաբոյծ ամենեւին ելով բուժողացն:

Այսոքիկ են տենչումն ըստ մարմնոյ կենցաղոյս, քանզի զառողջութիւնսն անաշխատ միայն հայցեն ընդունիլ, իսկ զհիւանդութիւնսն յոգնական ջանիւ հնարին յինքեանս քարշել, եւ ըստանձնեալք, ապա ուրեմն զգօնանան առ բժիշկս ընթանալ եւ զարտալածեալն յինքեանց բնականագոյն քաջողջութիւնս դարձեալ խնդրեն վերստին արծարծել, զոր հազիւ զպատահմունք որակութեանն այն յեղափոխել կարասցէ: Վասնորոյ զգուշացուցանէ այսպէս նախասականն Հիպոկրատէս յիւրում մատենի առ Պռիւդոս ոմն հրաշաբանելով այսպէս. Ծայրագոյն է խոկալ. ո'վ մանուկ, յանախորժակացն ախորժից հրաժարել եւ ի թանձրագոյնսն ոչ ընթանալ կերակուրս քան զկնի հեշտութեանցն վարանել եւ դառնագոյն դեղեալ զինքեանս ՚ի բժշկաց, քանզի հեշտութիւնք այսոքիք միայն ճաշակելեացն են, իսկ տագնապումն եւ վիշտք բոլորն շարունակեալ անդամոց: Եւ այսոքիկ այսքան:

Իսկ դու ո'վ վսամական եւ սրբազանութեանցն նախապետական, զարիական սերտութեան զմտաւ ածցես եւ զարդարութեանն ողջախոհութիւն. քանզի այսու զքեզ մշտափայլ տեսանեմք, եւ մի' ինչ ի քում մակաւասար մակամտածութիւնս թեւակոխեսցիս, խոկալով տրտմական կամ եթէ տխրութեան ինչ ի քեզ կրել ախտս. քանզի յորժամ տկարանամք, յայնժամ զօրանամք. եւ հոգին ի թիկունս հասանէ տկարութեան մերում. քանզի որ զփորձ առեալն է, կարող է փորձանաւորացն օգնական լինել: Եթէ պարտ է ՚ի նորագունիցն եւ որ զկնի Յիսուսի հարք քո եւ աթոռակիցք յայնցանէ բերել ՚ի ճահ զնոցայն որ ըստ մարմնոյ պատահմունս, նախ զմերոյն Պարթեւին եւ որ ՚ի նորայն արմատոյ յԱրամեան նահանգէ կրեալս եւ որ զկնի այսորիկ յոմանց եւ յիւրոցն սերէ` զՅովաննոյն ի մետաղսն փոխեալ ի կենցաղոյս, եւ զմիւսոյն Գրիգորի ՚ի քաղաքէն արտալածեալ: Եւ զկնի այնորիկ ըստ ասացելումն աստուածաւանդն տառի զգերեզմանսն պատուել եւ զնշխարսն ժողովել, թուի ինձ թէ հրացեալն նախանձ շիջեալ էր եւ բոցն յաչաղութեան հնոցին որ առաւել քան զատրուշանին Զրադաշտին, զովացեալ, եւ կայծակն հրափայլութեան վեհագոյն քան զՊռոմեդեայն եւ զՀեփեստոսին ցածուցեալ. սակս այնր զկնի եկելոցն երկարաձգէր տեսութիւն, զառաջնոցն անկումն եւ զգայթակղութիւնս հայցելով, զգուշանան: Բայց թուի ինձ, եթէ ի խորագոյնս ոմանք այժմ անկանին խորխորատս: Թէպէտ եւ զնախընթացութիւն այսպիսեաց ուղեգնացութեան ըմբերանեալ պարսաւեն, բաւական է բանդ. միայն պարտ է աւագ աչօք շուրջ հայել եւ ժամանակի ծառայել, որպէս ումեմն իմաստնոյ քան զայսոսիկ թուեցաւ:

Փոխա'ն Յիսուսի, համարձակիմք, միշտ սովորեալ յառատաձիր պարգեւս, զկարեւորսն եւ զպիտանացուսն յարատեւական բաշխելով քեզ, որ ոչդ երբէք դանդաղիս զգիրս Անանիայի Շիրակայնոյ. որ բազում աշխատութեամբ եւ յածաչու խոնջմամբ հաւաքեալ ի բազմազան եւ յոքնաբեղուն մատենից. յորում եւ ենթակայացեալ են ոչ միայն քառիցն արհեստք այլ բոլոր էակացն խոկմունս. որ են այժմ ի տան տէրունեան, զոր նախքան զքեզ խրթնացեալ եւ թագնի ընդ գրուանաւ ծածկէին. զոր եւ ինքն իսկ, որ մատենագրեաց զայդոսիկ յառաջնում իւրոյ տրամաբանութեան բազում տարակուսանս եւ կեղերջականս սակս մերոյ ազգային անփոյթ առնելոյ զայդպիսի գործառնութիւնս. յորում մթերեալ են տոգորք աստուածային եւ ենթակայացեալ ամենայն արհեստի մակացութեան եւ նախադասեալ է թուականութեանն եւ երաժշտականութեանն, որք են ի տարորոշ քանակէ տարակացեալք. իսկ երկրաչափութեանն եւ աստեղաբաշխութեանն, որք են ի շարունակ քանակէ, եւ զկնի այսոցիկ յարամանեալք արհեստք եւ մակացութիւնք մատենագրութիւնք եւ գրէ եթէ ամենայն բոլոր վարժումն հռետորական, թէպէտ եւ մասնաւոր զփոշէտեսակսն զօրէն գործասէր մեղուի ամբարեաց ի մեղուանոցի այդր ի բազմավէտ մատենագրից Քաղդէացւոց եւ Յունաց եւ ամենայն ազգաց առ ի ծանօթ լինելոյ, որք նախ քան զայնոսիկ հաւաքեալն մատեանս, մակացու եղեալ իմաստասիրութեան. քանզի որք ոչ նախուստ կրթեալք են, բոլորովին ոչ գոյ հնար թեւակոխել զայնպիսի աստուածաբանութիւնս. քանզի պարտ է նախ ՚ի բնաբանականէն յուսումնականն ամբառնալ եւ անտուստ աստուածաբանականն. քանզի որ այլազգ խորհեսցի, ըստ ասացելումն, տրամախոհի ի վերայ Ոլոմպիոսի դնել զՍեստոս եւ յայնի յարաբարդել զտերեւաշարժն Բիդոն, որպէս զի երկին ճեմարան լիցի նոցա, քանզի յոյժ տարախոհիցն եւ անտիական մտածութեանցն է բաղձումն այս. վասն որոյ եւ Պղատոն իսկ զգուշացուցանէ այսպէս յիւրումն աստուածաբանութեանն. Աներկրաչափական ոք մի' ներամտեսղէ. զայսոսիկ ասելով, զի մի՚ ոք անկատար ի քառիցն ենթակայէ մտղէ ի լսարանն. քանզի բնաւորեալ էր հրաշալին այն միայն աստուածաբանութեանն պարապել եւ յայնոսիկ զկրթեալսն հաստատել ըստ օրէն հիւսնաց, որք արհեստին են մակացուք, ոչ նախուստ յանտառս կամ ի մայրս ճեպին հատանել փայտս. քանզի այլ ոք են պարապեալ այնոցիկ եւ այլ, որք հարթեն եւ սղոցեն եւ ապա ծայրագոյնքն ճախարակօք եւ այլովք գործարանօք գեղապանձ յարդարեն գահաւորակս եւ աթոռս եւ այլ ինչ գործարանս: Այսպես եւ որք ոսկւոյն են պարապեալք եւ երկաթոյ եւ պղնձոյ:

Եւ արդ` քանզի սակս մատենին Անանիայի եղեւ յիշատակ իմաստասիրելոյս մեզ, բե'ր ոչինչ խրթին եւ անյայտաբար. կամիմք զհայցուած մեր ծանուցանել մերոյ լուսաւորչիդ. ՚ի բազմաց անփոյթ եղելոյ այսպիսի գործառնութիւնք եւ հանդէսք, որ ոչ երբէք ի ստադին վարժելոց գրամարտկոսաց եւ քերդողաց հնացեալ, ի մոռացումն այսպիսւոյ մատենի ոչ միայն եւղեւ անկանել, այլ եւ բազմաց, որպէս ի մերոյն Մովսիսէ ուսեալ, գտեալ գտաք, եւ յայդմ մատենի մակագրութեան վերծանեաք: Քանզի Արամեան սերի հպարտութիւն եւ անամոք բնութիւն եւ խստապարանոց բարս ոչ ստորակայի յայսոսիկ կրթութիւնս յարատեւական հաւանել, կամ եթէ ոչ փոյթ, որք պետականին հասին բախտի, մեծարու լինել եւ խուզել զխոհեմական արհեստս ի զարդ քարգոնոսական ապարանին, որպէս մեծ Փտլոմէոսն այն եւ որք այլք այդպիսիք. եւ զի բազում աշխատութեամբ խոնջեալ եւ տագնապեալ, մինչ տակաւին յիմում անտիականն ելով տիս, հազիւ հազ մակացու այսմ եղեալ, սուղ ինչ էակացն հասեալ, ըստ որումն են յԱրաբացւոց եւ Քաղդէացւոց եւ Յունաց, ոչ դանդաղեցայ քննութեամբ զփորձ առնուլ:

Եւ խնդրեմք ի քումմէ լուսափայլութենէդ զնորագոյնն մատեան շնորհել մեզ, զի այժմ մերձ առ ծերութիւն հասեալ եմք, եւ դիւրին վերծանեալ հասցուք ըստ կարողութեան, զի մի' յերկոցունց կողմանցն ունիցիմք մարտակցութիւնս` տեսութեան եւ մտածութեան, քանզի լուսով քո տեսանեմք զլոյս: Ապա եթէ ոչ այսոքիկ հաճոյ թուեսցի քումդ աստուածպետական իշխանութեանդ, զոր եւ կամեսցի, այն իբրեւ յաստուածուստ պարգեւ համարեալ է մեզ. ողջ լե'ր, փոխա'ն Աստուծոյ: