Արձակ էջեր եւ քերթուածներ

ԱՍՈՒՊ ՄԸ

Ես ըլլայի Լոյս, Ձեւ, Երանգ, Թրթըռում

Մ. Մ.

Ամառ գիշերը կը սարսռայ երանաւէտ երկունքի մը խորհուրդին մէջ։ Անսահման վարագոյրին խաժ սնդուսը՝ ոսկեփայլ անվերջ ասեղնագործութիւն մըն է։ Կէտկիտում մը՝ ոսկեղէն անձրեւի մը բիւր կաթիլներուն։ Ոմանք կը պլպլան. ուրիշներ՝ մշտասեւեռ կը նային անսահմանութեան անմերձանալի կայաններէն։ Ամէնքն ալ անշարժ են մեր տեսողութեան համար։ Դարերէ ի վեր մարդկութիւնը կը ճանչնայ անոնց մեծ մասը։ Ակնապիշ՝ կը դիտենք հրաշալի աստուածային ասեղնագործութիւնը։

Յանկարծ, անծանօթ կէտէ մը, լուսեղէն հոսում մը։ Ոսկեղէն ճարմանդ մը՝ որ մէկէն ի մէկ կը հալի ու կը սորսորի մութ-կապոյտ սնդուսին յատակին վրայ։ Երկվայրկեանի մը երեւոյթ է։ Ոսկեղէն սլաքը, անսովոր փայլով մը, կը շողայ, ու կը մխրճի գիշերուան խորը, անդարձ կորսուելու համար հորիզոնէն։

Ասուպի մը պատմութիւնն է աս։

Ասուպի մը նմանեցաւ Միսաք Մեծարենց։ Յանկարծադէպ երեւում մը, լուսաշող ակօսում մը, յետոյ՝ ընկլուզումը մեծ գիշերին խորը։ Շուտով պիտի շիջանէր. այդ էր պատճառն իր արտասովոր փայլին։ Հերու ողջունեցինք իր երեւումը. այս տարի՝ իր անհետացումը կը սգանք։ Դուրեանին պէս անցաւ ինք. եւ իր անունը, իր արժանիքին հարկադրութեամբն իսկ, լծորդուած պիտի մնայ Սկիւտարի պլպուլին անուան։

Իրազեկ մըն էր ինք՝ ապահովաբար։ Ատկէց՝ իր կանխահաս արտորանքը, ապրելու եւ երգելու համար։ Գիտէր թէ շուտով պիտի անցնէր։ Մահը կը հալածէր զինքը։ Կարելի չէր այդ կործանարար յետապնդումին կռնակ տալ։ Ուստի եւ՝ պէտք էր ըսէր՝ ինչ որ ըսելիք ունէր, կամ թէ՝ ինչ որ ժամանակ ունէր ըսելու։ Իր մահուան թուականէն տարի մը առաջ (907 Յունիս 25) տողուած նամակի մը մէջ կը գրէր ինծի. «Կը տեսնեմ որ «Ծիածան»ը նշանակելի խոստում մը եղած է բոլոր գրախօսներուս համար ալ, ու կը դողամ մտածելով թէ այդ խոստումը պիտի կրնար գուցէ լուսաւոր խաբուսիկ պատրանք մը ըլլալ՝ մեր գրական նորածագ բոլոր երեւոյթներուն պէս։ Բայց ուրախութիւնը ունիմ վստահեցնելու ձեզ թէ՝ բաւական արիութիւն ունեցեր եմ սնապարծութեան եւ վատօրէն գոհունակ ծուլանքի ճահիճներուն մօրին մէջ բռնուած չմնալու, եւ թէ՝ «Նոր Տաղեր»ս՝ առանց ծարաւիս յագեցումն ու փառքիս լրումը ըլլալու, պիտի կարենայ սակայն կատարուած խոստումին ճակատաբաց շարժուձեւը զգացնել։

Իմ մտահոգութիւնս, իմ մեծ ծարաւս, իսկատիպ գրականութեան մը գաղափարին իրականացումն է։ Եւ ասոր համար, գէթ իմ մասիս, անհրաժեշտութիւնը կը զգամ հողին ու ջուրին ու քարին հետ ապրելու»։

Ծարաւին յագեցումն ու փառքին լրացումը՜։ Խեղճ տղան չպիտի ապրէր գիտնալու չափ թէ՝ ճշմարիտ բանաստեղծին համար ցվերջ ծարաւի լիակատար յագեցում չկայ։ Ամէնքն ալ՝ շրթունքներնին ցամքած, հրատոչոր, աչքերնին բաց կը մեկնին, քիչ մը կանուխ ըլլայ թէ քիչ մը աւելի ուշ։ Իսկ իր փառքին լրացումը, ի՛նք միայն չպիտի կարենար տեսնել զայն։

Այն միեւնոյն գիտակցութիւնը թէ՝ իր իւրաքանչիւր քայլափոխին, իր ետեւը թողած հետքերուն վրայ, մահը, անողոք հալածիչը, կրակէ ոտքեր կը տեղաւորէր, — իր հոգին կենսաբաղձիկ կարօտներով տոգորած էր։ Ապրելու կարօտը, կարօտն Արեւին՝ զոր ալ չպիտի տեսնէր, անսահման կարօտը բնութեան հանդիսարանին, — ասոնք էին իր պատանի հոգւոյն գլխաւոր ցաւերը։ Եւ իր վաղահաս մահը՝ այսօր իր կոչերուն թանձր ու ցնցող անկեղծութիւնը աւելի կը շեշտէ։

Առաջին նամակի մը մէջ (Մայիս 1907), ակնարկելով իմ մէկ քերթուածիս «ընկճող տխրութեան» կ՚ըսէ ինծի թէ ինք «պիտի սիրէ ապրելու ուրախութիւնը»։ Ապրելու ուրախութի՞ւնը։ Ունեցա՞ւ զայն ճշմարտապէս։ Պատրա՜նք։ Իրենը՝ ապրելու տենջն էր մանաւանդ, կեանքին փարելու, կեանքին հետ ձուլուելու սիրատոջոր ցանկութիւնը։ Եւ գիտակցութիւնը վաղահաս բաժանումին՝ եւս աւելի կը սաստկացնէր անդարմանելի կարօտին անսահման հրայրքը…

Դեռ իրիկո՜ւն չեղած

Ու, դեռ տամուկ գիշերին վհուկը զիս չընդգրկած,

Վերջին անգամ մըն ալ,

Փարէ՛ հոգւոյս խանդաբորբ ու կարօտագի՜ն

Հիւա՜նդ եմ, բարի՜ արեւ, շողա՛ շողա՛…։

Միսաք Մեծարենց պարզ տաղաչափող մը չէր, բանաստեղծ մըն էր։ Մարդիկ կամաւ կամ բռնի բանաստեղծ չեն ըլլար, թէեւ այնքան բռնի՝ կրնան ըլլալ ճարտար յանգապատումներ։ Բանաստեղծ կը ծնին կամ ոչ։ Իրենց ծնունդը կնքող եւ իրենց ճակատագրին վրայ փայլող աստղը կը վճռէ զայդ։ Մեծարենց՝ լուսնին ազդեցութեան տակ ծնած հոգի մըն էր, զգայնութեամբ, պաշտումով, գորովով, միսդիկ վերացման տենջերով շաղուած ընտրեալ մը։ Բանաստե՜ղծ էր, տակաւին ժամանակ չունեցած ըլլալու կատարեալ արուեստագէտ։ Առանց խմորին ազնուութեան, բացարձակ նշանակութիւն ունի՞ միթէ արուեստը։ Ատոր համար է որ կը սիրենք զինքը։ Ճշմարիտ բանաստեղծը այլ եւս օտար մը չէ մեզի համար։ Եղբայր մըն է, բարեկամ մըն է՝ որուն հետ համակրութեան բուռն ու անբաժանելի կապերով կապուած ենք։ Իր բոլոր զգացումները, իր բոլոր յոյզերը, իր բոլոր երազները՝ մերիններն են. իրեն հետ կուլանք, իրեն հետ կը ժպտինք, իրեն հետ կը սիրենք։ Իր էութիւնը՝ համադրական խտացում մըն է։ Բոլոր հոգիները ինքզինքնին կը հաւատան տեսնել այդ պայծառ լճակին խորը։ Գրագէտ մը, գիտուն մը, բարեգործ մը, արժանեաց տէր անձնաւորութիւն մը, կը յարգենք։ Բանաստեղծը կը սիրենք մանաւանդ։ Ասիկա՝ իր հոգիին նկարագրէն իսկ կը բղխի։ Այդ հոգին, հակառակ իր առերեւոյթ հպարտ առանձնասիրութեան, ունի այն հզօր հաղորդականութիւնը՝ որուն շնորհիւ կ՚առինքնէ իր շուրջը եւ իրմէ շատ հեռուն գտնուող քոյր հոգիներու բազմութիւն մը։ Ճառագայթումի եւ թրթռացումի այն երկնատուր ընդունակութիւնը, որով բանաստեղծին հոգին աշխարհ կուգայ, կեդրոնախոյս տարածականութեան լայնագիծ շրջանակներու մէջ՝ կ՚ստեղծէ համակրութեան այն դիւթակապը՝ որուն հմայքէն անկարելի է ազատիլ։ Եւ երբ մահը կուգայ մեր պատրալիր նայուածքին առջեւ տեսանելի ճառագայթն անտեսանելի գործել, կ՚զգանք թէ մեր սրտին մէջ լծորդութեան թելեր ուժգնօրէն կը ձգտին, կը ցնցուին, ու խզումին ցաւը մեր սիրտերը կը խոշտանգէ։

Եւ անհամեմատ կերպով ուժգնօրէն պիտի սիրենք Մեծարենցի յիշատակը։ Դեռ շատ պզտիկ էր, գէթ մենէ աւելի պզտիկ. կրտսեր եղբայր մըն էր։ Իր մօտ մանկունակ ու միամիտ բան մը կար։ Միամտութիւնը՝ դեռ չապրած հոգիի մը։ Եւ դեռ չապրած՝ մեռնի՜լ։ Ի՜նչ հոգեցունց եղերականութիւն կայ այս մտածումին մէջ։ Պիտի սիրենք Մեծարենցին յիշատակը, ինչպէս ցայսօր կը սիրենք յիշատակը Դուրեանին, եւ ես որ տակաւին տարի մը առաջ տխուր բախտաւորութիւնն ունեցայ աննկատ հիացումով իր երեւումը ողջունողներու առաջին շարքին մէջ գտնուելու, եղբայրական խանդաղատանքով կը վերջացնեմ այս քանի մը հապճէպ տողերը, իր յիշատակին նուիրելով՝

Շիթ մ՚արցունքով կաթիլ մը խո՜ւնկ։