Թ. — ՎԵՐԱՔՆՆՈՒԹԻՒՆ

Օրէնքի 99 յօդուածը կը վերաբերի վերաքննութեան իրաւունքին եւ ձեւին: Այդ յօդուածը չըլլար իսկ, ո՛չ մէկ օրէնք յաւիտենական չէ. բարեշրջութեան, կեանքի պահանջներուն համաձայն՝ իրաւունքները ընդլայնելու եւ ո՛չ թէ աւելի սահմանափակելու թէութեամբ, օրէնքի բարեփոխումը բնական իրաւունք մըն է:

Քննադատական տեսութիւններէն յետոյ, դժուար չէ հետեւցնել թէ ազգային օրէնքի ո՞ր մասերն ու կէտերն են արժանի սրբագրութեան, բարեփոխութեան:

Ազգային Ընդհ. Ժողովը ինքնուրոյն օրէնսդիր ժողով չէ։ Վերոյիշեալ 99րդ յօդուածը՝ վերաքննութեան համար կազմուելիք Յանձնաժողովի ձեւն ու կազմը որոշելէ յետոյ, կ’ըսէ. — «Այս Յանձնաժողովը կը սահմանէ հարկաւոր դատուած փոփոխութիւնները, որ Ընդհ. Ժողովը վաւերացնելէն ետքը, Բ. Դրան կը ներկայացուին, եւ Կայս. Հրամանին համեմատ կը գործադրուին»:

Հետեւաբար Ընդհ. Ժողովի վաւերացուած փոփոխութիւնները պարտադիր օրէնքի ուժ ստանալու համար, Բ. Դրան հաւանութեան եւ կայսերական հրամանին կը կարօտին:

Սակայն յիշեալ յօդուածի այդ պարբերութիւնը պէտք ունի լուսաբանութեան: Նախ որ, համաձայն հայերէնին՝ կարծես Բ. Դրան ներկայացուիլը, Բ. Դրան դերը պիտի կայանայ կայսերական վաւերացման ենթարկելու միջնորդութեան մէջ, մինչդեռ թուրքերէնի մէջ «կը ներկայացուին» բառին տեղ գործուած է «լէտէլ իսթիզան», որ կը նշանակէ արտօնութիւն խնդրել:

Բնականաբար այդպէս պիտի ըլլար, որովհետեւ նախասահմանադրական շրջանին մինչեւ Պետական խորհուրդի հաստատուիլը՝ օրէնսդրական կարգն ու ուժը ներկայացնէին Յանձնաժողովները, Նախարարական խորհուրդը եւ կայսերական Իրատէները: Իսկ Պետական խորհուրդի հաստատութենէն յետոյ Պետական խորհուրդը, նախարարութիւնը եւ կայսերական իրատէները: Ամէն օրէնք Պետական խորհուրդը պիտի մշակէր կամ քննէր, նախարարութիւնը պիտի վերաքննէր, եւ տրուած որոշման համաձայն կայսերական Իրատէի պիտի ենթարկուէր:

Մեր մէջ շատ անգամ Ազգ. Օրէնքի վերաքննութեան պահանջին կամ մշակուած նախագիծորուն ընթացք չէ տրուած, այն կասկածանքով որ օրէնքը փոխանակ բարեփոխուելու, կը չարափոխուի:

Ինչպէս բացատրեցինք, պետական լեզուով Պատրիարքարանի օրէնքները «առանձնաշնորհում» նկատուած են եւ այդ թիւրիմացութեամբ՝ պետական կարգ մը շրջանակներու մէջ տրամադրութիւնները շատ ալ բարեացկամ չեն: Ուստի եւ ազգային շրջանակներու մէջ այն մտավախութիւնը կը տիրէ թէ՝ թերեւս վերաքննութեան միջոցաւ պետութիւնը փոխանակ օրէնքին ընդլայնումի, բարեփոխումի առաջարկները հաստատելու, առիթէն օգտուելով սեղմումներ, կրճատումներ կատարէ:

Պետական որոշ շրջանակներու մասի տիրող այդ կասկածանքը հիմք ունենալով հանդերձ, վերաքննութենէն հրաժարիլը եւ օրէնսդրական միջոցներու չդիմելը, գոնէ ինծի համար, բանաւոր չէ:

Այդ մտավախութիւնը մանաւանդ հիմա անտեղի կը գտնեմ, որովհետեւ նախ պետական Սահմանադրութեան հիմնական օրրէնքներով ապահովուած են ազգային (Պատրիարքարաններու) օրէնքները: Երկրորդ՝ մեր Ազգ. Օրէնքի յիշեալ  յօդուածով   վերաքննութիւնն ու բարեփոխութիւնը թոյլատրուած է օրէնքին հիմնական սկզբունքները անփոփոխ պահելու պայմանով: Եւ երրորդ՝ բարեփոխութիւններու կամ փոփոխութիւններու մէջ Ազգին համաձայնութիւնը պայման է: Ազգային Ժողովը մեզ յատուկ օրէնսդրական ուժի, կարգի մէկ մասը կը կազմէ:

Պետական Սահմանադրութեան վերահաստատումէն յետոյ, յառաջ կուգայ ուրիշ կարեւոր հարց մը:

Համաձայն այդ Սահմանադրութեան՝ օրէնսդիր իշխանութիւնը կը ներկայացնեն Պարլամենտը՝ Պատգամաւորական Ժողովն ու Ծերակուտականը, կայսերական Իրատէի թէութեամբ:

Կառավարութիւնը սակայն կրնայ կանոններ հրատարակել, որոնք օրէնքի ուժ չունին, որոնք արտօնուած են օրէնքի հակառակ չըլլալու եւ մանաւանդ օրէնքի վրայ հիմնուելու պայմաններով:

Կանոնները՝ հաստատուելով կառավարութենէն, ենթակայ են, համաձայն կառավարական հայեցողութեան, փոփոխուելու կամ ջնջուելու:

Արդ, խնդիր է թէ ազգային օրէնքները օրէ՞նք են թէ կանոն եւ բարեփոխութիւնները ի՞նչ ճանապարհով պիտի կատարուին:

Եթէ օրէնք են, եւ ե՛ն, աչքի առաջ ունենալով որ 99րդ յօդուածի «Բ. Դրան կը ներկայացուին եւ կայսերական հրամանին համեմատ կը գործադրուին» պարբերութիւնը այն ժամանակի օրէնսդրական կարգի պայմանն էր, իսկ այժմ օրէնսդրական կարգը փոփոխուած ըլլալով, վերաքննութեամբ բարեփոխութիւնն ալ օրէնքի ուժ ստանալու համար պէտք է անցնի այժմեայ օրէնսդրական ճանապարհէն, բնականաբար կը հետեւի որ Բ. Դուռը ստիպուած է առաջարկելի բարեփոխութիւնը՝ կայսերական վաւերացման ենթարկելէ առաջ յանձնել օրէնսդիր իշխանութեան Պարլամենտին:

Իսկ թէ Պարլամենտը պիտի ընդունի՞ առաջակուած բարեփոխութիւնները, արդեօք իր օրէնսդրական իրաւունքը չպիտի՞ համարէ յարմար տեսած փոփոխութիւններ մտցնել, այդ փոփոխութիւնները չե՞ն կրնար հակառակը ըլլալ բաղձալի բարեփոխութեանց. — Ատոնք կարեւոր հարցեր են:

Անկասկած որ օրէնսդիր իշխանութիւնը կրնայ մերժել առաջարկուած բարեփոխութեան նախագիծը, կրնայ նաեւ փոխանակ մերժելու, իր կողմէ փոփոխութիւնները մտցնել, բայց փոփոխութեան իրաւունքը սահմանափակ է, որովհետեւ ինչպէս օրէնքի ուժով ապացուցի, Ազգ. Օրէնքի հիմնական սկզբունքին դէմ փոփոխութիւն արգիլուած է եւ այս արգելքը երաշխաւորուած է պետութեան հիմնական օրէնքով: Իսկ առանց սկզբունքին հակասելու տեղի ունենալիք փոփոխութիւններն ալ կախում ունին Ազգ. Ընդհ. Ժողովի հաւանութենէն, քանի որ 99րդ յօդուածով նախատեսուած վերաքննիչ յանձնաժողովն ալ մաս կը կազմէ օրէնսդիր հեղինակութեան, այնպէս՝ ինչպէս խորհրդարանական յանձնաժողովները:

Եթէ պատահի որ Պարլամենտի հարկ տեսած մէկ փոփոխութիւնն անընդունելի ըլլայ մեզի, Պարլամենտական առաջարկը տրամաբանօրէն կը նկատուի մերժում ազգի առաջարկած բարեփոխութեան, եւ հետեւաբար օրէնքը կը մնայ իր նախկին ուշին մէջ:

Բայց այնպէս կ’երեւի որ կառավարութիւնը՝ գոնէ Իթթիհատականը, տարբեր հայեցակէտ ունի ազգ. Օրէնքներու օրինական ուժի մասին:

Յենլով Նիզամնամէի տառին վրայ, որ այժմ կ’առնուի կանոն իմաստով ու ազգային օրէնքներն ալ Նիզամնամէ են կոչուած, ան կ’ուզէ՝ առանց սակայն յայտնելու, միայն կանոնի ուժ ընծայել այդ օրէնքներուն եւ բարեփոխութիւններուն ալ ըստ այնմ ընթացք տալով, առանց Պարլամենտէն անցնելու օրէնսդրական կարգին, իր հեղինակութեամբը ենթարկել կայսերական վաւերացման:

Այդպէս ըրաւ երկու-երեք տարի առաջ, Հրեաներու առաջարկած եւ ընդունուած բարեփոխութեան հարցին մէջ:

Այդպէս կ’ուզէր վարուիլ, երբ կաթոլիկ Հայերը կը ջանային իրենց յատուկ օրէնքի մը վաւերացումը ստանալ:

Տարակոյս չկայ որ առանց Պարլամենտի այդ ճանապարհը կարճ ու դիւրին է, բայց անհաշտելի, որովհետեւ թէեւ կառավարութիւնը քօղի տակէ եւ նրբութեամբ կը գործէ, չսեր թէ օրէնքը օրէնք չէ, բայց բարեփոխութիւնը կանոններու յատուկ ճանապարհով կատարելով՝ էապէս ընդունիլ կուտայ թէ օրէնքը օրէնք չէ, այլ կանոն: Այդ պարագային, անշուշտ նախամեծար է բարեփոխութիւնները զոհել, քան համակերպիլ որ նոյն իսկ թերի օրէնքը՝ օրէնքի ուժը կորսնցնելու վտանգին ենթարկուի:

Միայն թէ՝ այդ պարագան պէտք չէ արգիլէ մեզ փորձ մը ընելու:

Կառավարութիւնը չի կրնար հերքել որ մինչեւ օրէնքի ու կանոնի, գանուն ու նիզամ բառերու իմաստները օրէնքով որոշուիլը, օրէնսդրական կարգ սահմանուիլը: Թանզիմաթի եւ Իսլահաթ Ֆէրմանիի շրջանին պետական բազմաթիւ օրէնքներ են հրատարակուած նիզամնամէ յորջորջումով, եւ եթէ այն ժամանակներուն նիզամնամէ եւ գանուն իբր հոմանիշ ու անխտիր միեւնոյն իմաստով գործածուած են:

Երբեք նիզամնամէի, այսինքն կանոնի իմաստով չեն կրնար առնուիլ այն օրէնքները, որոնք նոյն իսկ իբր առանձնաշնորհում են համարուած եւ պետութեան հիմնական օրէնքով երաշխաւորուած:

Կրնան պատահիլ դժբաղդ շրջաններ՝ երբ պետական հարուածով ազգային օրէնքը գործադրութենէ կ’արգիլուի, ինչպէս յաճախ տեսանք, բայց երբե՛ք չի ջնջուիր, ետ չառնուիր, ինչպէս եղաւ նոյն իսկ Համիտեան շրջանին, մօտ 12 տարի 1896-1908 առանց օրէնքը պաշտօնապէս գոյութենէ դադրելու:

Այդպիսի պետական հարուածներ վերաքննութեան ձեռնարկով ու առաջարկով տեղի չեն ունենար, եւ հետեւաբար կը կարծեմ որ առանց ո եւ է երկիւղի կրնանք փորձել, անհրաժեշտ բարեփոխութիւնները կատարելու համար:

Իսկ մինչեւ այդ բարեփոխութիւններու կատարումը, շարք մը թերութիւններ Ազգ. Ընդհ. Ժողովը իր հեղինակութեամբ կրնայ լրացնել կանոնադրութիւններով՝ նախագիծերը ազատելով փոշիներէ:

Եւ արդէն, ինչպէս բացատրած ենք, յաճախ օրէնքները նոր կարգեր եւ իրաւունքներ չէ որ կը հաստատեն, այլ կեանքի մէջ իրականացածը կը նուիրագործեն, ինչպէս եղած է նոյն իսկ Ազգ. Սահմանադրութեան հաստատութիւնը: Հետեւաբար, ազգին կողմէ տեսնուած թերութիւնները նախ՝ ազգին կողմէ լրացուելէ, բարեփոխուելէ, բարքերու մէջ մտնելէ յետոյ է որ պէտք պիտի ըլլայ օրէնսդրական լիակատար նուիրագործումին դիմելու։ Այսպէս եղած է Սահմանադրութեան կարգ մը տրամադրութեանց համար, որոնք կեանքի մէջ տարբեր կերպով կ’իրագործուին:

Ժամանակ է որ հայ ժողովուրդը լուսաբանուի, մշակուած ու փոշիներու մէջ թաղուած նախագծերու հրապարակումներովն ու քննադատութիւններովը, եւ իր իրաւունքներուն ու հիմնարկութիւններուն տէրը դառնայ:

Հանրային կարծիքի ուժն է որ պիտի ստիպէ Պոլսի Ազգ. Ընդհ. Ժողովը անդրադառնալ իր կոչումին եւ շինարար աշխատանք կատարել, գոհացում տալ կեանքի պահանջներուն:

Եւ այս է միակ նպատակը ներկայ աշխատութեան:

Ըսի արդէն որ իմ տեսութիւններս չեն հիմնուած որոշ կուսակցութեան մը ծրագիրներուն վրայ:

Ես նկատի եմ ունեցած պատկանած կուսակցութեանս աշխարհահայեացքի այն հանգրուանը, ուր բոլոր ուղղութիւններու պատկանող կուսակցութիւները — եթէ միայն Սահմանադրութեան, մշակոյթի դէմ չեն, — կրնար եւ պարտին միանալ: Այդ աստիճանը բարձրանալէ յետոյ, երբ արդէն հաւաքական ուժերով կազմակերպուած կ’ըլլայ օրգանական աշխատանքի ընդունակ վարչական մեքենան, այն ժամանակ միայն մենք կրնանք եւ անխուսափելիօրէն պիտի բաժնուինք կրթական, տնտեսական այս կամ այն մեթոտի եւ ուղղութեան մասին: Բայց մինչեւ վարչական մեքենային լարումը, ո՛վ որ բարեխիղճ է, որ զեղծումները պաշտպանելու չի ձգտիր եւ անկեղծօրէն կը բաղձայ ապականութիւններէ մաքրուած տեսնել ազգային հիմնարկութիւնները, մէկ խօսքով, Սահմանադրութեան, մշակոյթի զարգացման բոլոր նախանձախնդիրները՝ կուսակցութիւններն ու խմբակցութիւնները, որոնք զերծ են աղանդամոլութիւններէ եւ յետին մտքերէ, պետք չէ բաժնուին ազգային վարչական մեքենան վերանորոգելու, լարելու հարցին մէջ:

Դեռ ո՛չ մէկ կուսակցութիւն չէ մշակած իր աշխարհահայեացքէն բխած ծրագիր՝ ազգային մշակոյթի կեանքին համար: Ժամանակ է որ հրապարակ դրուին այդ կարգի հարցեր:

Երբ այդպիսի ծրագիրներ մշակուած ըլլան, այն ատեն բոլոր կուսակցութիւններն ալ վարչական վերակազմութեան մէջ համերաշխ ու համագործակից մնալով հանդերձ՝ ուղղութեան կամ մեթոտի մասին իւրաքանչիւր կուսակցութիւն իր ծրագիրն պրօպագանտը կը կատարէ  սահմանադրական ճանապարհով, ու ժողովրդի քուէն կը վճռէ թէ ո՞ր ծրագիրը կը նախընտրէ, ուստի եւ ընտրուած կուսակցութիւնը կը կոչուի իրագործելու իր ծրագիրը: Այդ պարագային, բնականաբար պայքարը կը ստանայ գաղափարական հանգամանք, կը դառնայ ծրագիրներու շուրջ եւ ո՛չ թէ անձի, աթոռի ու շահի:

Այս գաղափարական հոսանքն ու կեանքն է որ Դաշնակցութիւնը կը ցանկայ հայ ներքին ինքնավարութեան համար, տալով կենդանի ապացոյցը իր գործելակերպով, իր աշխատանքով:  

Դաշնակցութեան Ընդհ. Ժողովները որոշումներ տուած են դէպի ազգ. մշակոյթի հիմնարկութիւնները բռնելիք դիրքի մասին: Բայց իբրեւ գերազանցապէս քաղաքական կուսակցութիւն, իր գործունէութեան եւ պայքարի ասպարէզն ըլլալով առաւելապէս քաղաքական կեանքը, եւ հետեւաբար ուժերու խնայողութեան համար, Դաշնակցութիւնը որոշած է գործօն մասնակցութիւն չունենալ պաշտօնական-վարչական մարմիններու մէջ, թէեւ ազատ է ձգած իր անհատ ընկերները՝ իրենց անձնական հակումներովն ու պատասխանատուութեամբը ստանձնելու նաեւ ազգային վարչական պաշտօններ: Բայց կուսակցութիւնը իր վերապահութեամբն հանդերձ, ո՛չ միայն չի կրնար անտարբեր մնալ վարչական ներկայ դրութեան հանդէպ, այլ եւ ընդունած ըլլալով մասնակցութիւնը խորհրդարանական ընտրութիւններու, այսինքն կեդրոնական եւ գաւառային ընդհանուր ժողովներու մէջ, կը գտնուի վարչական մարմիններու կրթական ու տնտեսական ուղղութեան մասին իր յատուկ ծրագիրն ունենալու անհրաժեշտութեան առջեւ:

Կը կարծեմ որ այս քննադատական վերլուծումը կը նպաստէ նաեւ այդ ծրագրային նախապատրաստութեան:

* * *

Այս աշխատութեան մէջ եւ խոյց տուի օրէնքի մանրամասնութիւնները քրքրելէ, յօդուած յօդուած քննադատելէ։ Կարեւորը պարզուած օրէնքի այն գիծերն ու կէտերն են, որոնք կը կազմեն սահմանադրական եւ շինարար աշխատանքի ընդունակ վարչութիւն մը, վարչական մեքենայի մը անհրաժեշտ մասերը:

Սահմանադրական վարչութիւն կազմելու համար անհրաժեշտ են. —

Նախ՝ ժողովրդապետութիւնը, ժողովուրդին կամքը ներկայացնող Պատգամաւորական, կամ ինչպէս կ’ըսեն, Երեսփոխանական ժողով:

Երկրորդ՝ Պատգամաւորական Ժողովէն բղխող Գործադիր իշխանութիւն,

Երրորդ՝ Պատգամաւորական Ժողովներու եւ Գործադիր իշխանութեան իրաւասութեան ու պարտականութեան սահմանները:

Չորրորդ՝ Պատգամաւորական Ժողովներու եւ Գործադիր իշխանութեան իրաւասութեան եւ օժանդակ մարմիններու փոխ-յարաբերութեանց պայմանները:

Հինգերորդ՝ եւ ամենագլխաւորը՝ ընտրական գրութիւնը, որ Սահմանադրականութեան հիմը կը կազմէ:

Ուստի ես գլխաւորաբար ծանրացայ այդ հիմերուն վրայ, պարզելով միաժամանակ Պատրիարքութեան, Աղթամարի ու Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւններուն եւ նման նուիրապետութիւն համարուած հաստատութեանց պատմական ծագումն ու ազգային մշակոյթի, նոյն իսկ եկեղեցական կարգերու եւ շահերու հետ անհաշտութիւնը:

Իմ քննադատական տեսութիւններէս բնական էր հետեւցնել՝ թէ օրէնքին ամբողջ կառուցուածքը նոր խմբագրութեան կը կարօտի: Այդ պարագային պետք էր բաժնել երկու մասի. — Սահմանադրական հիմնական օրէնքներ, եւ հիմնական օրէնքներու վրայ հաստատուած կազմական ու յարաբերական օրէնսդրութիւն:

Բայց նկատի ունենալով որ նախ՝ ի վիճակի չենք օրէնքին ամբողջական սրբագրութիւնը յուսալու, երկրորդ՝ անհրաժեշտ չէ անպայման առանձին գրաւոր հիմնական օրէնքներ ունենալ, երբ օրէնսդրութեան մէջ արդէն մտած է Սահմանադրականութիւնը, երրորդ՝ օրէնքի գլխաւոր մասերը բարեփոխուելէ յետոյ՝ երկրորդական մասերու բարեփոխութիւնը ինքնին կը կատարուի, — վերաքննութեան ու բարեփոխութեան առաջադրութիւններս կ’ամփոփեմ այս սահմաններուն մէջ: