Հայ Մամուլի Մատենագիտական Գործեր

ԱԶԴԱՐԱՐԻ ԴԵՐՆ ՈՒ ԱՐԺԷՔԸ

1794-ի Հոկտեմբերին, երբ Շմաւոնեան քահանայ հիմը կը դնէր ԱԶԴԱՐԱՐին, հայ ազգը երկրորդ անգամ կը մտնէր քաղաքակիրթ ազգերու ընտանիքէն ներս։ Առաջին մուտքը տեղի ունեցած էր 1512-ին, երբ Մեղապարտ Յակոբ Վենետիկի մէջ լոյս կ՚ընծայէր Պարզատոմար գիրքը, հիմը դնելով մեր տպագրական գործին, եւրոպական տպագրութենէն 60-70 տարի ետք։

Մեր այս երկրորդ մուտքը յապաղումով տեղի կ՚ունենար։ Եւրոպան ունէր դարաւոր մամուլ։ Նշենք այդ ժամանակագրութիւնը.

Իտալիա - 1563         Անգլիա - 1622

Ֆրանսա - 1605        Սպանիա - 1626

Զուիցերիա - 1609    Շուէտ - 1644

Աւստրիա - 1610       Ռուսաստան - 1703

Գերմանիա - 1612     Յունաստան - 1821

Ռումանիա - 1828 [1]

Յապաղումով մուտք կը գործէր հայը բաղդատած Եւրոպայի։ Սակայն բաղդատած արեւելեան եւ եւրոպական որոշ ազգերու եւ ժողովուրդներու, ռահվիրայի, առաջինը ըլլալու պատիւին կ՚արժանանար։ Արաբական աշխարհը իր մամուլը պիտի հիմնէ 1800-ին (Գահիրէ), Օսմանեան կայսրութիւնը (1832), Պարսկաստանը աւելի ուշ։ Մեր դիրքը պզտիկ պատիւ մը չէ։

Լէօ, անդրադառնալով ԱԶԴԱՐԱՐի դերին ու արժէքին կը գրէ. «Շմաւոնեան քահանան իր այդ գործով ոչ միայն մեր լրագրութեան սկիզբն էր դնում, այլ եւ ստեղծում էր լրագրի մի տիպ, որ համարեա կէս դար գոյութիւն պահպանեց մեզանում։ Հրապարակախօսութիւն չը կայ, պատահական են յօդուածները, զանազան գիտելիքների, առածների, հետաքրքրաշարժ տեղեկութիւնների մի ժողովածու – ահա՛ այդ տիպը։ Դեռ երկար ժամանակ այս կերպարանքով եւ պատկերով հայերէն լրագիրներ պիտի հիմնուէին զանազան կողմերում, մինչեւ որ կը գար այն օրը, երբ կը ծնուէր հայ հրապարակախօսութիւնը։ Այնպէս որ Շմաւոնեանը նախահայր է հանդիսանում ամբողջ կէս դարի հայ պարբերական մամուլի ուղղութեան կամ, աւելի ճիշտ ասած, բովանդակութեան, որովհետեւ ուղղութեան մասին ոչինչ հասկացողութիւն չը կար այդ ժամանակամիջոցում»։ [2]

Եթէ նկատի ունենանք, որ Շմաւոնեան քահանայ բարձր ուսման տէր չէր, չէր տիրապետեր հայ լեզուին, ո՛չ ալ գրելու արուեստին ծանօթ (անվերապահօրէն կ՚ընդունի եւ կը յայտնէ իր թերթին առաջին թիւին մէջ), [3] մղուած ազգասիրութենէ եւ ունենալով տեսլական, եռանդ ու ձեռներէցութիւն, կը հիմնէ առաջին հայ թերթը, իր գործը կը գտնենք մեր անսահման երախտագիտութեան արժանի։ Կրնանք չափել իր ձեռներէցութիւնը, երբ նկատի ունենանք Մխիթարեան Միաբանութեան պարագան։ Միաբանութիւնը վերջնականապէս հաստատուեցաւ Վենետիկի Ս. Ղազար կղզին (1717)։

ԺԸ. դարուն ունէր միաբաններու խմբակ մը, տպագրական դիւրութիւն, կատարեց հրատարակութիւններ եւ ծանօթ էր Եւրոպայի մամուլին։ Հակառակ այս բոլորին, Շմաւոնեան քահանային փորձէն վեց տարի ետք (1800) լոյս պիտի ընծայէ Տարեգրութիւնը (հայր Ղուկաս Ինճիճեանի խմբագրութեամբ)։