Դպրոց եւ Դպրութիւն

14. ԵՐԿՀԱՐԻՒՐԱՄԵԱԿ ՄԽԻԹԱՐԱՅ ԱԲԲԱՅԻ ՍԵԲԱՍՏԱՑՒՈՅ
(Մասնակցութիւն Հանդիսի Վիեննական Մխիթարեան Հարց ի Կ. Պոլիս)

Ո՛չ, խտիրք կրօնից ոչ ստնանեն բնաւ համատոհմիկ զգացմանց, մանաւանդ թէ չպարտին արգելուլ զերախտագիտութիւն յերեւելոյ եւ ի մեծարանս դնելոյ երախտաւորաց՝ յորժամ խնդիր ի միջի կայցէ պատուել եւ օրհնել զյիշատակ բարեաց եւ ծառայութեանց յոր վայելեալ իցէ ուրուք։ Փառք իւրաքանչիւր հատուածի ազգիս փառաւորեն զլրութիւն նորին միանգամայն, եւ զի լեզու եւ մատենագրութիւն հասարակաց սեփականութիւն են ամենայն մասանց միոյ տոհմի, ապա եւ որ ծառայեացն նոցին առ միում ի մասանց անտի՝ ծառայեաց եւ ամենեցուն, որով եւ իրաւունք են նմա ի վերայ երախտագիտութեան համօրէն ազին։ Սմին երի՝ մեծն Մխիթար Աբբա, որ զմիաբանութիւնն յիւր անուն կոչեցեալ հաստատեաց ի մշակութիւն հայրենի դպրութեանց եւ ի լուսաւորութիւն հայախօս ժողովրդեան, բարերար է հասարակաց, եւ տօն քառապատիկ յոբելինի նորա տօն է ամենայն Հայոց։ Ահա վասն այսորիկ Պատուիրակ Կաթողիկոսութեան Էջմիածնի բազմեցաւ ի Վենետիկ առընթեր Աբբահօր Ուխտին, եւ Երեւեցուցիչք Պատրիարքութեանն Կ. Պոլսոյ առաջիկայ գտանին աստ այսօր։

Մխիթարայ կամ Մխիթարեանն անուն պատուեաց ապաքէն զազգ մեր բովանդակ. համայն Եւրոպա ծանեաւ զվանս Վենետկոյ եւ զՎիեննայ, ողջունեաց ի նոսա կրկին լուսավառ հնոցս ուման՝ Գեղեցիկ Դպրութեանց, Գիտութեանց, Պատմագրութեան, Բանասիրութեան եւ Քննադատութեան, եւ բազում անգամ եւ ինքն իսկ ի կաճառս անդ իւր պսակազարդ պանծացոյց զերեւելի անձինս կրկին Միաբանութեանց։ Արքայք, իշխանք եւ այլ արք մեծափառք յայց ելին բազում անգամ վանացս, եւ դշխոյք թագազարդք սիրեցին խոկալ ծնրադիրք ընդ կամարօք անշուք մատրանց նոցին եւ խոնարհեցան ի համբոյր աջոյ պարզուկ աբեղայից։ Նոցա պարտական գտաւ Եւրոպա վասն զուսոյն զոր երկք այնքանիք պատմականք ի լոյս ընծայեալք եւ բազում անգամ թարգմանեալք ի նոցունց՝ սփռեցին ի վերայ վաղնջուց իրաց արեւելեան ժողովրդոց։

Իսկ դժուարին է ըստ արժանի յարգել զսպասն զոր մատուցին կրկին Միաբանութիւնք Մխիթարայ դպրութեան մերում եւ լուսաւորութեան մտաց առ մեզ։ Մամուլք նզոցին ճռնչեցին անդուլ առ ի լոյս բերել՝ փրկելով ի փոշւոյ եւ ի ցեցակեր փտութենէ՝ զմատենագրութիւնս նախնեաց մերոց. ինքեանք իսկ տքնաջան ուսմամբ եւ հետեւողութեամբ նոցին՝ սրբեալ յեղծուածոյ ժամանակաց զլեզու հարցն մերոց՝ անդրէն ի վեր երեւեցուցին զնա իւրով հարազատն մաքրութեամբ եւ բնագեղ շնորհօքն։ Եղեւ տեսանել միւսանգամ զԵզնկայ զոսկեղէնն հայկաբանութիւն, զԵղիշեայ զոճ մեղրաբան, զՇնորհալւոյ դաշնակաւորն ճապկութիւն ի գրուածս Հարցն Մատաթիայ Գարագաշեանի եւ Յովսեփայ Գաթրաճեանի, Բագրատունւոյ եւ Հիւրմիւզեանի, եւ այլոց, եւ Քերականութիւնք եւ Բառագիրք, պտուղք երկայն եւ համբերատար վաստակոց եւ քանքարալից մտաց, ամփոփեցին զօրէնս եւ զմթերս լեզուին։ Դասականք Հելլենաց, լատինաց եւ արդեաց հայերէնախօսք հայաբարբառք գտան. Հոմեր, Վիրգիլ, Սոփոկղ եւ Եւրիպիդ, Թուկիդիտէս եւ Տակիտոս, Պոսիւէ եւ Ֆենըլոն, Գոռնէյլ եւ Ռասին, Միլտոն եւ Պայրըն, Տանդէ եւ Լամառդին իբրեւ բնիկք եղեն մեզ եւ գանձիւք իւրեանց մերազնացելովք ճոխացուցին զմատենադարան հայրենի դպրութեանն։ Սեռք քերթութեան, դիւցազնականն, քնարականն, վարդապետականն եւ հովուերգական, սեռք արձակագիր մատենագրութեան՝ պատմական, ուսումնականն եւ ատենաբանականն, մշակեալք յինքնուրոյն երկս, արգասաւորեցին եւ զբնիկ դաշտ ազգային մատենագրութեան՝ պճնեալ զնա անուշահոտ երփներանգն եւ բազում այն է՝ անթառամ ծաղկօք, եւ սննդաբար քաղցրահամ մշտահամ պտղովք բարգաւաճ յարդարեալ։ Մուսայից լսելի եղեն բարբառք խանդավառք կամ մելամաղձիկք տրտմանոյշք. վիպասան քերթուածք յանդնդոց ժամանակց յուշս եւ դէմս հրաշալիս վերբերեալ ի կեանս ածին. Փլորա երգովք զծաղկնց ազգս եւ զդարման մեզ ուսոյց, մինչ հովիւք Որմզդանայ ի վէգ գային զնուագաց։ Չամչեան, Գարճեան, Ինճիճեան, Սիպիլեան, Ալիշան կացին պատմաբանք՝ յուզողք ալուց անցելոյն, Քաջունիք եւ Մէնէվիշք՝ գիտունք, Աւգերեան, Աւետիքեան, Յովնանեան, Այտընեան, Տէրվիշեան, Տաշեան, Գալէմքեարեան եւ Բարսեղեան՝ բանասէրք, մատենախոյզք եւ լեզուաքնինք, եւ այլք բազումք՝ որք դասագրովք զտարերս դպրութեանց եւ զգիտութեանց փոյթ յանձին կալան աւանդել մանկտւոյն դպրոցաց։

Եղեն որք խոտան եւ անպէտ համարեցան զբազումս ի գրաւորական վաստակոց աստի հարցն Մխիթարեանց, քանզի գրեալք են ի զելու նախնեաց, ապա եւ ոչ դիւրամատոյցք բազմաց։ Այս ըստ մեզ ոչ իւիք նուազեցուցանէ զարժանաւորութիւն նոցին՝ եթէ առաւել օգտակարութեանն վնասիցէ։ Մի՛թէ եւ անպիտա՞նք պատուականք։ Լեզու նախնեաց ոչ ամենեւին մեռեալ եւ թաղեալ համարի առ մեզ, ցորչափ կենդանի կայ յեկեղեցւոջ, ցորչափ փոքու իւիք վաստակով մարթ է մեզ ուսանել եւ ուսուցանել զայն ի դպրոցս, ցորչափ կայ մնայ նա հիմն արդի գրաւորականին եւ գանձարան ճոխութեան նորին եւ զարգացմանն, եւ հուսկ ապա՝ ցորչափ ունի նա զիւրուրոյն վեհութիւն եւ զսեփական գեղեցկութիւն, ասասցուք եւ զբանաւորական կարգ եւ յօրինուած, որովք մնասցէ նա անհաւասարելի եւ յաչս ճաշակագիտաց՝ աղբիւր առանձին իմն վայելից մտաց եւ հոգւոյ։ Թո՛ղ եւ զայն զի ի ժամանակին յորում ի լոյս ածան երկքդ այդոքիկ՝ լեզու գրաբար ի պատուի էր յոյժ, աշխարհիկն կարի ռամկօրէն հնչէր եւ չէր ատակ զբազմագոյն երանգս մտածութեան եւ զգացման ի յանյտ բերել, եւ զսէր գրաբարին առաւել եւս արծարծելով նիւթոցն եւ իմաստից գեղեցկութեամբ՝ նպաստ մեծ եղեն ի մաքրութիւն եւ իզարգացումն նորոյ լեզուին, եւ նովին գեղեցկութեամբ լիցին ցանգ ցանկալի ընտրելոց եւ օճան պատուական՝ գոնեայ ի բարձրագոյն դպրոցս՝ յուսումն եւ ի հրահանգս հայկաբանութեան։ այց ո՞չ տապաքէն Մխիթարեան ոմն էր եւ նա որ զիրաւունս աշխարհաբարին հաստատեաց եւ իրաւաբար եկաղ վիճին ընդ գրաբարեանս եւ ընդ աշխարհաբարեանս՝ հնոյն եւ նորոյն տալով զիւրաքանչիւր զպատշաճն. – զԱյտընեանն կամիմ ասել որ զհոյակապ մատեանն գրեաց, Քննական Քերականութիւն աշխարհաբար լեզուի»։ Եւ Բազմավէպն Վենետկոյ՝ յամէն 1843, ապա Եւրոպայն Վիեննացւոց եւ այժմ Հադէն Ամսօրեայ՝ գործ նոցին վարդապետաց, եղեն գործի ի ձեռս նոցուն առ ի ծաւալելոյ յազգին՝ աշխարհիկ բարբառով՝ ծանօթութիւնս պիտանիս եւ մշակելոյ զայլ եւ այլ ճիւղս դպրութեան, պատմութեան, գիտութեան եւ լեզուաբանութեան։ Հաւաքածոյք ստուարք սոցին հանդիսից գանձարանք են այսօր մծեագինք յորս ամբարեալ կան հմտութիւն անբաւ եւ մանաւանդ հետազօտութիւնք կարեւորք զտոհմային պատմութենէ, զհայկական լեզուէն, զերեւելի երեւելի տեղեաց եւ հաստատութեանց, զմնացորդաց հնութեան, եւ զայլոց բազմաց։

Կրթութիւն մանկտւոյ եւ պատանեաց ազգիս եղեւ ընդ միշտի մին ի գործոց զորոց զհետ կրթեցան Մխիթարեանք, ե՛ւ Վենետկեանք ե՛ւ Վիեննականք։ Ի դպրոցաց նոցա գային արտաքս նոքա որք առյապա կոչելոցն էին Մամուրեան, Մելգոն Խան, Ջունդ Ասպետ, Կարապետ Գարագաշ, Փո րթուգալ փաշ, Սագըզեան, Աղաբեգեան, Պէշիքթաշլեան, Յակոբ Ոսկան, Հէքիմեան, Թէօրզեան, Մկրտիչ Աճէմեան, Ապտուլլահ, Ադամեան, Սարուխանեան-Տիւրեան, այլովքն հանդերձ, - արգասաւորութի՜ւն փայլուն, որ սատար մեծ եղեւ լուսաւորութեան Ազգին, սփռելով ի նմա պատանիս քաջուսմունս, լեզուագէտս, հրահանգեալս ի գիտութեանս եւ ի դպրութիւնս, ընդ տոհմային դաստիարակութեանն միալուծ բերելով զեւրոպականն կրթութիւն, յորոց ոմանք պաշտօնեայք եղեն Պետութեան, այլք՝ ուսուցիչք եւ գրագէտք, կամ արուեստագէտք, այլք ի ճարտարութիւնս պարապեցին կամ ի վաճառականութիւն, եւ ամենեքին նօթճեցին օգուտ եւ պարծանս միանգամայն տոհմին իւրեանց եւ Երկրին։

Այլ առ ի՞նչ առատանալ ի բան եւ յերկարել ի խօսս. բազմարդիւն գործունէութիւն կրկին Մխիթարեան Միաբանութեանց ակներեւ տեսանի եւ չունի ինչ պէտս հաստատութեան։ Մե՛ծ է եւ անժխտելի բաժին վաստակոյ նոցին ի մտաւոր յառաջադիմութեան Ազգին։ Չիք երկբայել, զի այդ իսկ եղեւ գերագոյն իղձ մեծին ՄԽիթարայ, իղձ որ քաջալերեաց զնա դիմագրաւել ի վտանգս եւ առ ոտն կոխել զխոչ եւ զխութ, որ վարեաց զնա թըափառակւան ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, եւ որ ետ նմա յօժարել եւ զքաղցրագոյն զօդս սրտին հատանել՝ յուսով գտանելոյ ապահովագոյն հնարս ցուցանելոյ զսէր իւր առ իւրսն՝ յորժամ յաջողիցի նմա լուցանել ճրագ մշտավառ ի տան իւրում ի լուսաւորութիւն իւրոցն համայնից։ Եւ յաջողեցաւ նմա. աննշան կղզեակ ի Հանդրին ալիս կանգնեցաւ փարոս լուսասփիւռ, փոխեցաւ ի լեառն Մուսայից, ի տաճար դպրութեանց, ի ճեմարան գիտնոց, եւ յետ սակաւ ժամանակի ի նմին աղբերէ լուսոյ այլ իմն զամպար լուցաւ մեծափայլ ի Թրիեստ նախ, ապա ի Վիեննա, եւ դպրոցք որք յերկոցունց Ուխտից բացան յԵւրոպա եւ յԱսիա՝ եղեն կայծակունք նորանորք հատեալք ի մայր հնոցաց աստի։ Եւ ո՞ւր ոչ ազդեաց գործ մեծագործ Մխիթարայ. սերմն բարի բազմապատիկ պտղաբերէ, եւ ամենայն հոգի ի լուսաբուղխ արդեանց աշակերտացն մեծի Սեբաստացւոյն պարարեալ՝ պարարէ եւ ինքն ըստ իւրում կարգի այլս բազումս հիւթով մտաւոր եւ բարոյական կենաց, եւ շէնն յետին անանոււ»ն հաղորդ իմացակն վայելիւց առնի եւ անուղղակի երախտաւորեալ գտանի յառաջնոց՝ մատակարարողաց անտի։ Կարե՞մ ասել, զոր օրինակ, թէ Պէրպէրեան վարժարան չունի ինչ բնաւ աղերս ընդ հաստատութեան Մխիթարայ եւ չպարտի բնաւ ինչ նմա, մինչ հիմնադիր նորա աշակերտ լեալ է Մատաթեայ Գարագաշեանի, հոյակապ հայերէնագիտին եւ նախկին Վիեննական Մխիթարեանին, որպէս յայտ էղ։ Այսպէս յընդհանուրս սփռեալ են արդիւնք Մխիթարայ եւ Մխիթարեանց, յերկերիւր ամց հետէ զի հիմունս արկ Աբբայն զիւրոյ բազմաբեղուն գործոյն։

Ապա յիշատակ նորա օրհնութե՜ամբ լից յաւէտ, եւ Միաբանութիւնք որդւոց իւրոց տեւեսցեն բաւեսցեն յամայր ամս, յար անեղծ յինքեանս բերելով զտոհմասէր, զլուսատենչ եւ զանձնանուէր ոգի Հիմնադրին իւրեանց, նախանձաւորք փառաց եւ արդեանց մեծարդիւն նախորդաց իւրեանց, եւ ցանկացողք՝ զուգաքայլ ընդ ժամանակին՝ չդադարել բնաւ օգտամատոյց եւ օճան հզօր լինել ի բարգաւաճումն մտաց եւ ի ճշմարիտ զարգացումն տոհմակցաց իւրեանց, յարաճուն արդիւնաւորութեամբ տածելով եւ աճեցուցանելով ի սրտի Ազգին զյարգան, զսէր, զհիացումն եւ զերախտագիտութիւն առ վեհաշուք անունն Մխիթարեան։

(Հանդէս Ամսօրեայ 1901, Թիւ 9)