Գրական ասուլիսներ

ԶԱՐԴԱՐԵԱՆԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ
(Ճառ ՏԻԿ. ԶԱՊԷԼ ԵՍԱՅԵԱՆի)

Տիկիններ եւ պարոններ,

Քիչ անգամ մեզի առիթը ընծայուած է զուտ գրական ձեռնարկի մը շուրջ հաւաքուիլ եւ քիչ անգամ նաեւ, գոնէ հաւաքաբար, յաջողած ենք մտահոգուելու գրական եւ գեղարուեստական հոգերով: Գլխաւոր պատճառը անշուշտ մեր ընկերական եւ քաղաքական անկայուն, յուզումնալի, վշտագին եւ յաճախ ալ աղետալի կեանքն է որ կ’սպառէ մեծ մասամբ մեր հոգեկան եւ մտաւորական ոյժերը. բայց նաեւ հաւատացած եմ որ աւելի հզօր, աւելի ներդաշնակ եւ աւելի գիտական կենսունակութեամբ լի մտաւորականութիւն մը պիտի յաղթահարէր դէպքերուն, պիտի կանգնէր ամէն բանէ վեր, պիտի սաւառներ ամէն բանի վրայ, իբր անվախճան եւ անխոցելի ոգին, լուսեղէն եւ անբռնաբարելի իտէալը մեր ցեղին հաւաքական հանճարին:

Եւ երբ ահա առիթը կ’ստեղծէն նայելու մեր ազգային այդ գերագոյն ինչքին, քննելու, գնահատելու, զայն բաղկացնող երեսները դարձնելու ժողովուրդին յուզուած հետաքրքրութեան, թող չկարծուի երբե՛ք թէ անժամանակ պերճանք մըն է ասիկա մեզի համար: Ամէնէն կենսական, բաբախուն հարցերուն հաւասար կենսական է գիտնալ թէ գեղեցկագիտական ի՛նչ արժէք կը ներկայացնենք, որովհետեւ այդ արժէքն է անշուշտ որ սահմանուած է վերջապէս փրկելու մնացածը:

Բոլոր հին եւ իմաստուն ազգերը, որոնց աւանդութիւնները դեռ իբր հիմ մը կը ծառայեն այսօրուան քաղաքակրթութեան, գիտակցած են այս անառարկելի ճշմարտութեան եւ հաւասար իրենց ամէնէն մեծ հերոսներուն պանծացուցած են իրենց մտքի աշխատաւորները, միայն մեր ժամանակներուն է որ մարդիկ սկսած են անջատել գեղեցիկը օգտակարէն, ու նոյն իսկ աւելորդ ու սնոտի համարել առաջինը, եթէ իր մէջ անմիջական եւ առօրեայ օգտակարութեան հանգամանք չունի: Նոյն իսկ այս բեմէն, այս ձեռնարկին առիթով արտասանուեցան խօսքեր, որոնք ինծի թոյլ տուին այս մէկ քանի դիտողութիւնները ընել բուն նիւթին անցնելէ առաջ:

Գեղեցկութիւնը ինքն իրմով կը գնահատուի. անիկա միջոց մըն է որ իր նպատակը իր մէջ ունի. կարելի չէ զայն իր փառաւոր եւ լուսեղէն ոլորտէն դուրս՝ օտար եւ խորթ ոլորտի մը մէջ արժեցնել. կարելի չէ հարցնել բնութեան թէ ինչո՞ւ գունագեղ ծաղիկներով կը զարդարուի եւ կարելի չէ հարցնել վարդին թէ ինչո՞ւ եւ ի՞նչ բանի համար իր բարդ բարդ ու դողդոջուն թերթիկները մայիսեան առաւօտ մը միայն, արեւին ամենանուրբ երանգներով կը վառին: Նոյնպէս կարելի չէ հարցնել գեղեցկապաշտ գրագէտին թէ ինչո՞ւ եւ ի՞նչ բանի համար գրած է այս ինչ էջը կամ այն ինչ հատորը. կարելի չէ իրմէ հաշիւ հարցնել թէ իր գրական կամ գեղարուեստական երկը կը համապատասխանէ՞ օրուան եւ ժամանակին պահանջներուն, դարման կը տանի՞ անոր թէ ոչ. ամէն մէկ էջ եւ ամէն մէկ գիրք որ հոգեկան կամ մտաւորական յուզում յառաջ կը բերէ, իր գոյութեան իրաւունքն ունի եւ եթէ նոյն իսկ անիկա համապատասխան չէ առօրեայ պահանջներու, անտարակուսելի է որ համապատասխան է գերագոյն շահի մը որ թերեւս անտեսանելի է մեզի եւ որուն ընդ առաջ գացած է սակայն հեղինակի հոգին. ահա թէ ինչո՞ւ գրական գործի մը գնահատումը կարելի է ընել միմիայն այն առաւել կամ նուազ յուզումի աստիճանէն զոր յառաջ բերելու սահմանուած է անիկա: Այս է պատճառը անշուշտ որ ճշմարիտ եւ գիտակից արուեստագէտները ամէն ժամանակի եւ ամէն երկրի մէջ խաղաղ անտարբերութեամբ մը նայած են արուեստին օտար քննադատներու սահմանումներուն եւ գնահատութիւններուն վրայ. անիկա սերմանողն է որ չի մտածեր հունձքին վրայ եւ ոչ ալ թէ ինչպէ՞ս եւ ո՞ր ժամանակ պիտի ըլլայ հունձքը. անիկա տեսանողն է որ կը խօսի եւ կը յուզուի այնպիսի տեսիլքներով զորս ամէնուն աչքերը չեն տեսներ եւ որոնց հաղորդակից կ’ըլլան իր միջոցովը. անիկա այն մոգն է որ կը յայտնաբերէ ոտքի կոխան եղած գեղեցկութիւնները ու առօրեայ հոգերով կնճռոտված մարդոց ներբաններուն ներքեւէն ժողվելով անոր անտեսուած բեկորները՝ կը ցուցնէ զանոնք զարմացած ուշադրութիւններու՝ իր փառքովը փառաւորելով զանոնք:

Արուեստը, ըլլայ գրական թէ ուրիշ ճիւղերու մէջ, գերագոյն արտայայտութիւն ըլլալով ցեղին, կը կազմէ թերեւս նաեւ անոր գոյութեան գերագոյն իրաւունքը, եւ այսօր յայտնի ճշմարտութիւն մըն է թէ ա՛յն ցեղերը ամէնէն մեծերը, ամէնէն զօրաւորները եղած են որոնց գեղեցկութեան բագինը աւելի վառ, աւելի ճարճատուն եղած է. եւ մենք իսկ, կորսուած ափ մը ասիացի ժողովուրդ, նոյն իսկ հետքերը նախկին ժողովուրդի մը, յարատեւ ոտքի կոխան դարձած դէպի արեւմուտք արշաւող բարբարոսներու, ինչո՞վ եւ ի՞նչ հիման վրայ է որ կը պահանջենք մեր գոյութեան իրաւունքը. որովհետեւ մեծաբարբառ կարող ենք ըսել, հպարտութեամբ եւ բարձրագլուխ կրնանք ըսել թէ մեր նախնեաց վառած կրակը գեղեցկութեան, գերագոյն իտէալներու բագինին մէջ, թոյլ չենք տուած որ մարի, թէ աշխարհաւեր բարբարոսներու յառաջ բերած խաւարը չէ զօրած զայն մթագնելու եւ թէ անիկա երբեմն առկայծ, երբեմն նուաղուն, բայց միշտ կենդանի, վառած է, հետզհետէ աւելի արծարծուելով, հետզհետէ աւելի բոցավառուելով:

Ահա այդ բագինին ամէնէն արժանաւոր, ամէնէն տաղանդաւոր քուրմերէն մէկն է Ռուբէն Զարդարեանը որուն բանաստեղծական եւ գեղեցկագիտական արժէքը գնահատելու կոչուած եմ այսօր:

Շատոնց է որ կը ճանչնանք իր տաղանդին հրապոյրը. անիկա մեր գրական սերունդին անդրանիկներէն եղած է եւ նոյն իսկ այն օրերուն, երբ իր ձայնը Խարբերդէն կու գար մեզի, անոր երիտասարդ եւ զորեղ տաղանդը կը գծագրուէր այնպիսի ինքնայատուկ գիծերով, այնպիսի յանկուցիչ դաշնակութեամբ մը որ խոր տպաւորութիւն գործած էր մեր, նորեկներուս վրայ: Այդ տպաւորութիւնը կը համարձակիմ ըսելու թէ անջնջելի մնաց եւ չափազանցութիւն չպիտի ըլլար անշուշտ, եթէ ըսէի թէ մեզմէ ոմանց առաջին օրերու անհաւասար քայլերը զօրացան այդ բնաշխարհէն եկած ոգեւորիչ բանաստեղծական ազդեցութեամբը: Ռուբէն Զարդարեան ըլլալով ամէն պայմաններէ անկախօրէն, մեծապէս օժտուած գրագէտ մը, էր միանգամայն մեր գաւառի գրականութեան ամէնէն կարկառուն դէմքերէն մեկը. անիկա Խարբերդն էր, այդ բազմաչարչար եւ կորովի հայ գաւառը, անիկա Խարբերդն էր, իր տառապանքին ներքեւ հզօր եւ նոյն իսկ իր տառապանքով հզօրացած, անիկա ոգին էր մեր ամէնէն քաղցրօրեն տխուր բանաստեղծութեամբ մը օծուն հայ գաւառին որուն վշտագին բայց ժպտուն, հալածական բայց երազատես զաւակներուն ցաւի եւ ուրախութեան վանկերը, աչքերու հրայրքը, հոգիներու սարսուռները կը փոխանցէր մեզի իր գեղեցիկ եւ յանկուցիչ արուեստին միջոցաւ:

Անոր գրականութիւնը մեզի համար միշտ եղաւ գերագոյն բուրմունքը այն ժողովուրդի հոգիին որուն մէկ հարազատ զաւակն էր ինքը եւ իր միջոցաւ հաղորդակից եղանք հեռաւոր եւ մեզի անծանօթ արիւնակիցներու տուայտանքներուն, պզտիկ ուրախութեանց եւ մեծ վիշտերուն, ժպիտի եւ գոհունակութեան խուսափուկ պահերուն եւ յարատեւող թշուառութեան, մէկ խօսքով անոնց ամբողջական կեանքին յուզումներուն եւ յոյսերուն:

Եւ ահա այս պատճառներով, նաեւ իր առանձնապէս ունեցած յատկութիւններուն շնորհիւ Ռուբէն Զարդարեան թրքահայ գրականութեան մեր սերունդին ամէնէն արդիւնաւոր, ամէնէն համակրելի անդրանիկներէն մէկը եղաւ:

Իր գրութիւնները, տարիներէ ի վեր ցրուած են այլ եւ այլ թերթերու եւ պարբերականներու մէջ, որոնցմէ ամէնէն յատկանշական էջերը ամփոփուած են Ցայգալոյսին մեջ: Ասկէ դուրս կը մնան սակայն, կարգ մը ուրիշներու հետ, Դէպի սէր բանաստեղծութիւնը եւ Եօթը երգիչները հոյակապ էջը՝ առաջինը 1902ի Ծաղիկին եւ երկրորդը 1911ի Բագինին մէջ հրատարակուած:

Ռուբէն Զարդարեան թէ իր ոտանաւոր եւ թէ արձակ բանաստեղծութեանց մէջ քնարերգական շունչ մը ունի, այս բառին լայն իմաստովը, թէեւ իր գրութիւնները կարելի է երեք որոշ մասերու բաժնել, – հէքեաթները, բանաստեղծութիւնները, եւ բարքերու արտայայտութիւնները, – սակայն ամէնքն ալ ոգեւորուած են այն հզօր եւ բանաստեղծական շունչով որով ներկայացուած եղելութեան կամ անձին հոգին զգալի եւ իմանալի կը դառնայ եւ կը դադրի առարկայական ներկայացում մը ըլլալէ: Սեւ հավը կանչեց, Վա՜խ ես մեռնէի, Շուն մըն ալ պակաս, Տան սէրը ըլլալով հանդերձ գաւառի բարքերու յստակ պատկերներ, դուրս կ’ելլեն իրենց շրջանակներէն, անոնց ներշնչուած կեանքը կը թեւաւորուի, անսահմանօրէն կ’երկարաձգուի, կ’ստանայ երաժշտութեան եւ բանաստեղծութեան թելադրիչ տարտամութիւնը եւ դադրելով ըլլալէ այս ինչ մարդուն կամ այն ինչ դէպքին հոգեկան մեկին նկարագրութիւնը կ’ըլլայ մարդուն եւ դէպքերուն անսահմանելի արտայայտութիւնը:

Բայց իր տաղանդը իր բարձրագոյն արժէքին կը հասնի իր բանաստեղծութեանց եւ մանաւանդ իր հէքեաթներուն մէջ որով անիկա մեզի կը ներկայանայ իբր ամէնէն անխարդախ եւ ինքնուրոյն խորհրդանշանական բանաստեղծը: Այս բառը քիչ մը չարաչար գործածուած ըլլալով մեր մէջ չպիտի ուզէի սխալ կարծիք մը ներշնչել: Զարդարեան խորհրդանշանական գրող մը չէ ինչպէս Մալարմէ, Սթուար Միլ, Ռընէ Կիլ, Մէթէռլինկ եւ ուրիշներ. անիկա իր արուեստագիտական նուրբ բնազդը ունի իբր ներշնչման աղբիւր եւ եթէ այդ բնազդը իրեն կարելի դարձուցած է որ անիկա վայելէ եւրոպական գրականութեան հոսանքներուն արդիւնքները, ոչ մէկ կերպով չէ քալած անոնց օտար հետքերուն վրայէն: Իր հէքեաթները, ծնած բնաշխարհի ծոցէն, կը համադրեն իրենց մէջ բարոյական կարգէ հոսանքներու, ընդդիմամարտութեանց կամ դաշնակցութեանց աշխարհներ. անոնց ներշնչման աղբիւրը այն քարանձաւներուն, անդունդներուն, օձի պէս սողացող առուակներուն մէջ է որոնց վրայ կանգ առած է իր բանաստեղծի մանկութիւնը, որոնց սարսափովը կամ գեղեցկութիւնովը տոգորուած է իր հոգին, որոնցմէ բարձրացող ձայներովն է որ եղանակաւորուած իր հզօր, իր ոգեւորեղ կշռոյթը, թէ արձակին եւ թէ ոտանաւորին մէջ եւ որ երբեմն տարերային եւ անմեկնելի զօրութեան մը թափը ունի եւ երբեմն ալ քաղցր է ու ամոքիչ հեռաւոր աղբերակի մը մրմունջին կամ սրբազան անտառի մը սօսաւիւնին նման: Երկար եւ աւելորդ պիտի ըլլար հոս թուել իր հէքեաթներուն անունները. ամենքն ալ հաւասարապէս գեղեցիկ են: Միայն անոնց ստեղծագործութիւնը կրնար արդէն նուիրագործել հեղինակին անունը:

Ցայգալոյս ինչպէս գիտէք կը խորհրդանշէ այն խուսափուկ եւ տժգոյն լոյսի պահերը, որոնք ցոլակներու պէս բացուեցան մթին, ամպամած եւ երկարատեւ խաւարին մէջ ու անհետացան իսկոյն: Բայց այն այգը որուն կ’սպասեինք ծագա՞ծ է իրաւամբ: Այն այգը զոր կարծեցինք ողջունել, կրկներեւոյթ մըն էր պարզապէս, հանգրուան մը միայն, մեր ցաւագին անհամբերութեանց համար որ կազդուրելէ աւելի զարմացուց մեզ, որովհետեւ գիտէինք որ մեր Արեւելքը ուրիշ կողմ էր: Ու թեւակոխելէ առաջ ճշմարիտ եւ առաւօտին մէջ, իրաւունք չունի՞նք յուսալու որ ցայգալուսային պահերու քաղցր եւ տրտում երգիչը իր մեծագոյն երգը վերապահված ըլլայ մեծ առաւօտին համար: Ռուբէն Զարդարեան իր գեղեցիկ տաղանդը յայտնաբերելով համեմատաբար ցանցառ կերպով մը, մեծ եւ նուիրական խոստում մը կ’ընէ մեզի եւ մեր բոլոր ցանկութիւնն է անշուշտ որ այդ խոստումը իրականանայ, որքան կարելի է մօտիկ եւ լուսաւոր ապագայի մէջ եւ անիկա շարունակէ ընթանալ, իր առջեւ բացուած ընդարձակ ասպարէզին մէջէն, հետեւելով իր սրբազան, իր փառաւոր ճակատագրին: