Պատմութիւն Հայոց

Յետ ամենեցուն սոցա Պարոյր անուն՝ յազգէ Հայկայ. աստանօր զանազգիսն ՚ի բաց լքեալ հերքեալ՝ եւ զնահապետութիւն ազգի իւրոյ վերստին նորոգեալ պայազատէր։ Սա ճոխաբար պսակիթագնկալութեամբ ընդ առաջին ՚ի Հայս. զի Վարբակէս գաւառով Մեդացի ՚ի քաջաց արանց բարեկամս իւր կազմեալ առատութեամբ բազկաւ, ընդ որս եւ զքաջն եւ զաջողակն մեր Պարոյր յինքն յանկուցեալ՝ ձեւ եւ շուք թագաւորութեան նմա դնէր եւ նոքօք հանդերձ յինքն գրաւեալ ՚ի Սարդանապաղղայ զթագաւորութիւնն՝տիրէ Ասորեստանի եւ Նինուէի։

Յայնմհետէ ՚ի պարծանս գովեստից ազգիս մերոյ միտք իմ որցեալ զիս բերէդեգերիլ ՚ի ներբողումն. զի ոչ նահապետս այսուհետեւ, այլ թագաւորս զմերազնեայս շարայարելինձ պատշաճի պանծալի պարծանօք։ Ապա առ սովաւԱրծրունիքն յորդւոցն Սենեքերիմայ բնակիլ ՚ի Հայս բարեպատիւք ՚ի Պարոյրայ եղեն։ Իսկ Պարոյր յետմահուան իւրոյ թողու իւր որդի զՀրաչէ՝ ըստ արժանի անուանն եւ տեսակ դիտակին. վասն զի յաւէտ իմնզուարթատեսիլ եւ բոցակնագոյն նա տեսողացն երեւիւր։ Առ սովաւ գերեալ գիտէ Գիրն զՀրէաստան ՚ի Նաբոգոդոնոսորայ։ Իսկ Հրաչեայ ՚ի գլխաւոր գերելոցն զմի ոմն ՚ի Նաբոգոդոնոսորայ հայցեալ՝ զՇամբաթ անուն, բնակեցուցանէ յերկրիս մերումմեծապատիւ շքեղութեամբ։ Եւ ՚ի ծննդոց սորա սերեալ ազգք Բագրատունեաց։

Իսկ յետ Հրաչեայ Փառնաւազ զցեղապետութիւն ազգիս պայազատէ. եւ յետ նորա Պաճոյճ, եւ յետ նորա Կռոնակ, յետ որոյ Փաւոս. եւ զկնի Փաւոսայ միւս Հայկակ. իսկ յետ սորա Երուանդ, որ փոքր ինչ ՚ի նահապետութեան կեցեալ՝ ծնանի զմեծն Տիգրան։

Եւ այսքան անուանք եւ զրոյցք թէ հարցեալ լինի՝ յորմէ՞ գոլ գիտել, գիտասցէ զի Քաղդէացւոց մատեանքն մեզ ընձեռեցան, որք կան ՚ի Նինուէ եւ յԵդեսիայ առ Տիբերիւ գրեալ։ Բայց Տիգրանայ առաւել եւս քան զբնաւ թագաւորս մերիմաստայեղց հարստութեամբ խոհեմամիտ երեւեալ՝անցեալ զանցեալ զամենեքումբք լինէր։ Սա յետ բազումառաքինի քաջութեան եւ զբազում գործս քաղաքականս յարդարելոյ զՄարացն ՚ի բաց բարձեալ զիշխանութիւն՝պայազատէր զնա. եւ զՅոյնս ոչ սակաւ ժամանակս ինչընդ իւրեաւ հնազանդեալ նուաճէր. զԱժդահակ սպանեալ՝ զարքունիս նորա ՚ի գերութիւն վարէր, եւ օժանդակեալ եւս յԱնուշ մօրէն Վիշապաց եւ կալեալ զԿիւրոս՝ յինքն զիշխանութիւնն Մարաց եւ Պարսից գրաւեալ յանգուցանէր. եւ զսահմանս հայրենի գրոհին՚ի հինն մեր հասուցանէր յեզերս ծայրիցբնակութեանց, եւ զազգս մեր եւս քան զեւս բարձրացուցանէր ճոխացուցեալ. եւ որք ընդ լծով հարկի այլոց ոմանց էին կացեալք՝ ամենեցունց նոցա լծադիր եւ հարկապահանջ լինէր։ Եւ ՚ի սմանէ ասենլինել զՈստանիկ ազատութիւն բարձին, որ այժմ դեռեւս կայ եւ պահի անուամբ իբր թագաւորական իմն զարմ զնոսա իմացեալ։ Այսպէս էր սա մեծիմաստ եւ պարկեշտեւ մեծաջան եւ նազելի ՚ի գնացս եւ ՚ի գործս զկեանսիւր էր քաղաքավարեալ. այլեւ ՚ի հաւասարասիրութիւնառ ամենեսեան զինքն կշռադատեալ՝ այսպէս եւ անդրեւս քան զայլս լցեալ էր սորա բարի մրցանաց հանդէսք. եւ բան գովեստից սորա բազում ճառից պիտոյ է, այլշտապ տագնապի տարակուսանացս ոչ ներէ ինձ ծախել զժամանակս ՚ի ներբողումն սորա քան թէ փութալ յայլինչ, որ առաջի կայ։ Տիգրան ծնեալ որդի զԲաբ, զՏիրան, զՎահագն, զոր ՚ի կանտոցահար աղեբախս ընդվիշապաց համբաւէին կռուիլ նմա եւ յաղթել, եւ ընդ քաջին Հերակլեայ նահատակութեանցն զնա համեմատել։ Ասի բան զՎահագնէ, թէ ՚ի նահանգին Վրաց ըստ չափ հասակի նորա անդրի կանգնեալ պատուէին զոհիւք։ Եւ՚ի զարմից սորա սերին Վահունիք. սա ծնանի որդի եւ՚ի կրտսերոյ որդւոյ նորա Առաւենէ Առաւենեանքցեղապետին։ Իսկ յԱռաւենայ ծնանի Ներսեհ, եւ ՚ի Ներսեհէ Զարեհ, յորմէ ազգ Զարեհաւանեան. իսկ ՚իԶարեհէ Արմոգ, եւ յԱրմոգայ Բայգամ, ՚ի ԲայգամայՎան, եւ ՚ի Վանէ Վահէ։ Սա խրոխտաբար սոնքացեալ ընդդէմ Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ՝ սպանանի ՚ինմանէ։

Յայսմհետէ ոչ գտանի ստուգաբան պատմութիւն ինչ ցեղապետութեանցն կացելոց մինչեւ ցթագաւորել Պարթեւին Վաղարշակայ. զի սամարտիկոս շփոթութեամբ զմիմեամբք ելեալ եւ այր ընդ առն ՚ի կռիւս կաքաւեալ՝ մինչեւ դիւրամուտ զօտարածինն ՚ի բնակութիւն իւրեանց առնէին եւ անյայտ զիւրեանցն զրոյցս։

Արդ այլ մի՛ եւս աստանօր ինձ աշխատութիւն հասուցաներ, որ զհամառօտութիւն բանի եւ զհաւաստութիւն եւ զարագաբանութիւն միշտ պատուել գիտես։ Բայց ամենեցունց սոցա թուականք ժամանակաց ՚ի մերոյն Հայկայ մինչեւ ցթագաւորել Վաղարշակայ գտանին ամք 2297։