Պատմութիւն Հայոց

Ի ժամանակի աստ յայսմիկ ոստիկան ոմն՝ Հօլ անուն, փոքր գնդաւ յամիրապետէն անտի ՚ի Հայս առաքեալ՝չուեալ հասեալ մտանէր բնակիլ ՚ի Դվին քաղաքի։ ԻսկՍեւադայ ոմն անուն ՚ի Պարսիկ տոհմէ, - որ առեալ էրիւր կին զԱրուսեակ ՚ի Բագրատունի տանէ եւ ՚ի ձեռնայնորիկ զյոլով մասն երկրիս բռնակալեալսեպհականաբար իմն տիրէր, - այս Սեւադայ ընդվզեալ եւխանդացեալ ընդ ոստիկանին Հօլայ՝ գումարտակ ընդդէմնորա զօրաց բազմաց ունէր, ընդ որս էր եւ մեծսպարապետն Հայոց Սմբատ, եւ Սիւնեաց տէր եւ այլ եւսազատագունդ տեարք։ Եւ ապա հնարի կա՛մ ըմբռնել զՀօլկա՛մ դրժել ՚ի մահ։ Բայց Հօլն զհայրապետն Դաւիթպատգամ առ Սեւադան եւ առ սպարապետն Սմբատ եւ առՍահակ Սիւնեաց տէրն յղէր, «Թէ ընդէ՞ր եւ կամ վասնէ՞ր իրիք այդպէս զօշաքաղութեամբ իմիք հպարտացեալխրոխտայք դաւել զիս. թէ ոչ զիս՝ ասէ, կամիքընդունել, վայրացդ ելիցդ իմ տեղի տուք ՚ի բացգնալով, զի ՚ի ձէնջ աներկիւղաբար չու արարեալերթեալ գնացից։ե Իսկ հայրապետն բազում բանիւքզնոսա համոզեալ եւ աղաչեալ, ոչ կամեցան լսել. ընդոր յաւէտ ապա տրտմեալ գնայր։ Իսկ Հօլ իբրեւ գիտաց, թէ վճարեալ է չարութիւն նոցա, ապա աջողաձեռնաբարիմն ընտրեալ արս իմն երկսաւորս ՚ի սիրտս եւ ՚իպատրաստութիւն զինուց իբրեւ երկու հազար՝վաղվաղակի ելանէր ընդդէմ նոցա ՚ի պատերազմ։ Եւբանակ նոցա նստէր առ եզերբ Հուրաստան գետոյ հանդէպդաստակերտին Կաւակերտի։ Իսկ իբրեւ Հօլ ուժգին իմնասպատակ սփռէր ՚ի վերայ նոցա եւ ՚ի բախիլն ընդմիմեանս՝ ՚ի փախուստ դառնային զօրք նոցա առաջիզօրուն Հօլայ. եւ բազում արեան ճապաղիս ՚ի նոցանէհեղուին սմբակակոխ արարեալ։ Եւ անդ սպանաւ ՍահակՍիւնեաց տէրն. եւ սպարապետն Սմբատ եւ Սեւադայնհազիւ ճողոպրեալք անձնապուրծ փախչէին, ընդ նոսինեւ այլ եւս ՚ի սրոյն մնացեալ զօրքն՝ ցանեւցիրսփռեալ գնային։ Եւ Հօլն դարձեալ ՚ի Դվին քաղաքդառնայր։ Բայց զմարմին Սահակայ Սիւնեաց տեառննբարձեալ տանէր մեծ հայրապետն Դաւիթ ՚իհայրապետանոցն սուրբ, եւ անդ դնէր ՚ի քնարանի մերձ՚ի սուրբ քաւարանն։ Իսկ զկնի Սահակայ պայազատէզտէրութիւնն զայն Գրիգոր որդի նորուն, որփաղաքշական անուամբ Սուփան անուանիւր։ Իսկ ապալցեալ հայրապետին զկէտ կենաց իւրոց՝ վախճանի, կալեալ զառաջնորդութիւնն ամս իէ։

Իսկ զկնի նորա յաջորդէզաթոռ նորա Յովհաննէս ՚ի գաւառէն Կոտայից ՚ի գեղջէՈվայից։ Բայց յետ սկզբան ձեռնադրութեան նորա իբրեւանցին ամք ութ, քիլք ոմանք չարաբանք ՚ի նոյն ինքնյընտանեաց տան կաթողիկոսարանին լեզուօքնենգաւորօք բանս ապիրատս բամբասանաց ՚ի վերայյօդէին սրբոյ հայրապետին Յովհաննու. որպէս երբեմնսուրբ կոյսն Շուշան ՚ի դառնալի ծերոցն, կամՆարկեսոս ՚ի զրադատ չար վկայիցն, կամ նոյն ինքնԲանն Աստուած ՚ի Յուդայէ եւ յանօրէնքահանայապետիցն։ Եւ վասն զի ՚ի ժամանակին ԲագարատԲագրատունի հրամանատար եւ իշխան իշխանացս Հայոցգտանէր առ նմա, ապա դիմեալ երթեալ չուէինչանարդագուրդ նանրալեզու հայհոյիչք առննԱստուծոյ՝ զերկրաւ զլեզուս իւրեանց ածեալ եւղօղանջեալ առաջի նորա։ Իսկ նորա ՚ի սատանայականպարթոխաթափ լեզուացն հրապուրեալ՝ եւ ախորժակսյիւր լսելիսն զպիղծ հայհոյութիւնսն ամբարեալ՝ գրէհրովարտակ առ ամենեսեան, ՚ի բաց կալ յընդունելոյզհօտապետն. ՚ի մտի եդեալ ա՛յլ եւս կացուցանելհայրապետ ըստ իւրումն ձեռներիցութեան։ Իսկ մեծիառնն Յովհաննու իմացեալ զլլկանս սատանայականսիշխանին եւ հոգեւոր հատողական սրով զնա պաշարմամբքկապեալ՝ ինքն յարուցեալ գնաց ՚ի բանակետղ սրբոյնՍահակայ ՚ի վանս այրից ղօղեալ եւ լռիկ իմն անդմշտնջենաւոր աղօթից պարապեալ։ Զայն ապա իմացեալսպարապետին մեծի Սմբատայ եւ Գրիգորի Սիւնեացտեառնն եւ այլ եւս նախարարացն Հայոց, եւ համագունդ՚ի միասին եկեալք եւ ժողով եպիսկոպոսաց արարեալ եւստուգագէտ իմացուածիւ իմացեալ զ՚ի նանիր իժաթոյնշրթանց չար հայհոյչացն ստութիւն՝ հաստատենդարձեալ յաթոռն սրբութեան զայրն Աստուծոյ։ Իսկ ապաայնուհետեւ եկեղեցիք Քրիստոսի, որ երբեմնխրթնացեալն էր ՚ի վարատմանէ փեսային՝ դարձեալյինքն* զփեսայն առագաստաւոր նորոգապէսպայծառանայր։ Բայց իշխանն Բագարատ եւս առաւել վասնայնորիկ զչարեալ լինէր, զի առանց կամաց նորա եղեւհայրապետին հաստատութիւն եւ ուր ոչ ընկալեալ զնա, խնդրէր ժամ դիպող՝ զա՛յլ փոխանակ նորա կացուցանել։Բայց քիլքն անօրէնք սաստկապէս պատուհասիւառհասարակ սատակէին յաստուածասաստ բարկութենէանտի. ոմն ՚ի բարձրաւանդակ քարանձաւաց ՚ի վայրհոսեալ՝ եւ քարաժայռքն բաժինս ՚ի մարմնոյ նորաառնուին, մինչ զի ոչ մնայր ոսկր առ ոսկեր։ Իսկ այլոմն ՚ի բարձրաբերձ տանեաց ՚ի վայր գիշերի գլեալ՝ եւբոլոր անդամք նորա ջախեալ ջախջախեալ, եւ այնպէսսատակեալ։ Եւ այլ ոմն յորձանաց ուղխից գետավէժլեալ՝ եւ ոչ գերեզման անգամ զնա ընկալաւ։ Եւ այսպէսվերին ակնարկութեամբն վրէժս չարաչարս ՚ի նոցանէվասն ապիրատ լեզուացն խնդրեցաւ առ ՚ի յուսումնխրատու այնոցիկ որ զկնի գալոց են՝ մի՛ արկանել ձեռսմեղանչականս յօծեալն Աստուծոյ։

Յետ այսորիկ ոստիկան ոմն՝Ապուսէթ անուն, առաքեալ յամիրապետէն Ջաբրէ, չուէգայ ՚ի Հայս։ Իբրեւ եհաս ՚ի Տարօն գաւառ՝ իսկ եւ իսկ՚ի կապանս զիշխանն Բագարատ ըմբռնեալ, ետ տանել առամիրապետն, որ եւ սակս սրբոյ հայրապետին զանիրաւնխորհէր. աստ ապա զիրաւացի պատուհասվրէժխնդրութեան ըստ արժանին յանձին իւրում կրէր։Բայց բնակիչք Տաւրոս լերինն ըստ աղխատրոյզ իւրեանցբարուցն համագունդ ՚ի մի վայր հաւաքեալ եւ զմիզինուորութիւն զինուորեալ, եւ յանկարծակի ՚իվերայ տարմաբար յարձակեալ՝ սպանանէին զոստիկաննԱպուսէթ, իբրու վրէժս իմն իշխանին Բագարատայպահանջեալ ՚ի գայթակղութիւն անձանց իւրեանց։ Եւապա սպայք զօրու նորա ցանեւցիր սփռեալ՝ չուեալգնացին առ ամիրապետն գուժ արկանել նմա զիրինաղէտս։

Զայսու ժամանակաւ ԳրիգորՍիւնեաց տէր, որ Սուփանն յորջորջիւր, եւ ԲաբգէնՍիսական նահապետն գրգռութիւն չար ՚ի մէջ իւրեանցզարթուցեալ եւ գումարտակ ՚ի վերայ իրերաց կարգեալ՚ի պատերազմ, սպանանի ապա Սուփանն ՚ի Բաբգենայ. եւպայազատէ զտէրութիւնն Վասակ որդի նորա ընդ նորա, որ ըստ փաղաքշական անուանն Գաբուռ անուանիւր։

Բայց ամիրապետն իմացեալզսպանումն Ապուսեթայ՝ այնուհետեւ զօր գումարէ, գունդ կազմէ, ջոլիրս սպայից պատրաստէ, եւ տուեալ՚ի ձեռս ուրումն ընդոծնի իւրոյ՝ Բուխայ կոչեցելոյ, առաքէ ՚ի Հայս. եւ ապա հրաման անշուշտ ՚ի վերայեդեալ՝ զիշխանս աշխարհիս եւ զտեարս համագունդ ՚իկապանս ըմբռնեալ առ ինքն տարցէ, եւ զայլ եւս ռամիկհեծելազօրս, որ սուր յազդեր ունել մարթացեալ եւկամ զզէն շարժել՝ զամենեսին սատակեսցէ։ Բայց միայնթէ ՚ի լաւագունից ոմանց ՚ի պաշտօն օրինացն Մահմէտիոք դարձցի՝ զնոսա ընդ իւր տարցի։ Իսկ նորահամագունդ զօրօք չուեալ եկեալ հասեալ ՚ի Տարօնգաւառ եւ իբրեւ զկայծակն իմն փայլակնահար զաշխարհնարարեալ՝ վաղվաղակի ըմբռնեալ լինէին եւ որդիքն եւսԲագարատայ ըմբռնելոյ՝ Աշոտ եւ Դաւիթ, ՚ի Բուխայէհանդերձ ա՛յլ եւս իւրեանց ազգակցօք։ Եւ ՚ի դիպահոջզնոսա եդեալ՝ ասպատակ զզօրս իւր սփռէ ընդ ծործորս՚ի լերինն Տորոսի եւ ընդ երեսս գաւառին։ Եւ նախզբնակեալսն ՚ի խոխոմն լերինն զորս ըմբռնէինն՝տապաստ երկրի տային անողորմ սրով. իսկ զգաւառինհեծելագունդն զգռեհիկս զոմանս սրոյ ճարակ տային, եւ զայլս ձերբակալս արարեալ առ բռնաւորնհասուցանէին՝ տոռամբք զնոսա քարշեալ։ Իսկզանձնագեղս եւ զերեսաւորս եւ զգունեանս արտաքոյայլոցն տրոհեալ վասն անօրէն յօրէնս իւրեանցդարձուցանելոյ ըստ ամիրապետին հրամանի. եւ զայլսեւս մնացականս առ ՚ի նոցանէ հրամայէր սրով վատնել։Եւ այսպէս անդ ըստ գաւառաց գաւառաց շրջելով՝բազում աւուրս զետեղէր, մինչեւ զիշխանն Աշոտ եւզեղբայր նորա զԴաւիթ առ ամիրապետն խաղացուցեալառաքէր հանդերձ հարազատութեամբքն իւրեանց։ Ապաանտի չուէ գնայ զկողմամբք Վասպուրականի։ Իսկ մեծիշխան տանն Արծրունեաց՝ Աշոտ, թէպէտեւ հանդերձէրզինքն իւրայօքն վառելովք մարտ ընդ բռնադատինԲուխայի դնել, սակայն նախարարքն իւր ոչ գտանէիննմա համամիտք ՚ի գործ պատերազմի։ Ապա այնուհետեւակամայ կամօք հարկեալ երթայ առ Բուխայ. եւ նորավաղվաղակի զնա ըմբռնեալ հանդերձ համագունդհամազգեօք իւրովք եւ աւուրս ինչ ՚ի դիպահոջկացուցեալ, ապա առաքէ՝ գնացուցանելով առամիրապետն, կանամբք եւս եւ որդւովք հանդերձ։ Եւայնուհետեւ ձեռս զգաւառօքն արկեալ՝ զամենայն այրպատերազմական, որ սուր ՚ի ձեռին առեալ է կամ զզէնշարժեալ՝ հրամայէ ձերբակալս առ ինքն տանել. եւ ըստօրինակի կողմանցն այնոցիկ Տարօնոյ եւ անդ եւսնոյնպիսաբար արարեալ եւ տրոհեալ զբարեհասակաչափսնեւ զյաջողաձեռնականսն ՚ի պէտս իւրեանց պաշտամանցնբերել, եւ զայլսն կերակուր սրոյ տային՝ արեամբլցեալ զստորեաւն ամենայն։ Եւ ինքն չուէր գնայրհասանիլ նովին իսկ ասպատակաւ հինի զկողմամբքմայրաքաղաքին Դվնայ։ Իսկ մեծ սպարապետն ՀայոցՍմբատ՝ իբրեւ ետես զառ ՚ի նմանէ վրդովեալսասանութիւնն եւ զսատակիչ սրոյ զճարակումնն, որեհաս ազգացն այնոցիկ՝ զմահ ՚ի կեանս խառնեալ սակսաշխարհին իւրոյ փրկութեան գնայ ընդ առաջ նորաբազում ընծայիւք եւ պատարագօք։ Եւ ընկալեալ ՚ինմանէ պատուասիրաբար՝ ապա ՚ի կամս նորա յամենայնիբերեալ կարապետէ առաջի նորա եւ ճանապարհ նմա հորդէամենայն ուրեք, ուր եւ նա խորհեսցի երթալ։ Եւբազում իմաստութեամբ զսաղապ եւ զսնոտի միտս նորայինքն յանկուցեալ վստահէ այնպէս, զի խորհրդակիցիւր բռնաւորն եւ կամակից զմեծ ասպարապետնկացուցանէր։ Եւ առ հասարակ ՚ի միասին չուեն երթանմտանեն ՚ի Դվին քաղաք. եւ անդ եւս ապա ձեռն շուրջզգաւառօքն սփռեալ եւ ասպատակս հինից տարածեալ՝ եւզորս միանգամ ՚ի զինուորական կարգէ սուսերամերկսեւ զինաշարժս գտանէին, զոմանս Իսմայէլեան երկաթինտային կերակուր, իսկ զոմանս տոռունս ՚ի պարանոցարկեալ, այնպէս առ բռնաւորն քարշեալ ածէին։ Եւ անդապա կրկնակի ընդ ընտիրս զամենեսեան հանեալ, զորս՚ի կողմանս Տարօնոյ եւ ՚ի Վասպուրական նահանգէ ընդիւր առեալ ածէր, եւ զայժմու եւս ըմբռնեալսզդիտակավայելուչսն տրոհեալ ՚ի բաց եւ ՚ի բանտարգելեալ՝ եւ զայլսն անողորմ սրոյ տային կերակուր։Բայց յաղագս բանտարկեալ կապելոցն դնէին ՚ի միտսիւրեանց վաղվաղակի զնոսա հնազանդեցուցանել ՚իհաղորդութիւն օրինացն Մահմէտի։ Իսկ իբրեւ հարցան՚ի բռնադատէն Բուխայէ ուրանալ զՔրիստոս եւ ՚իկանոնս պաշտաման նոցա դառնալ. նոքա գեղեցիկ իմնմոլութեամբ զփոյթ պնդութեան յանձինս ընդունէին՝առ Քրիստոս լաւ վարկեալ երթալ քան առ ժամանակվայելել ՚ի մեղս։ Եւ ցուցանէին եւ յայտ առնէին, եթէչեն արժանի չարչարանք ժամանակիս հանդերձելոյփառացն, որք յայտնելոց են ՚ի մեզ։ Եւ այնուհետեւսաստկապէս ՚ի չար բռնաւորէ յուզեցան մախանք ՚իվերայ սրբոցն՝ կապանօք զնոսա խոշտանկելով, եւբանտիւ եւ հարուածովք եւ անսուաղութեամբ, զիթերեւս զարհուրեալ նոցա ՚ի դառն կտտանացն՝ ՚ի կամսբռնաւորին եկեալ լիցին։ Իսկ նոցա յամենայնիքաջապէս համբերեալ նախատանաց եւ չարչարանաց եւգելարանաց եւ հարուածոց, մինչ զի առ հասարակկեղեքեալ լինէին մարմինք նոցա։ Եւ այնպէսարհամարհեալ եւ առ ոչինչ զվիշտս գրեալ, համբերէինբազում ճգանց եւ չարչարանաց. եւ եկին ՚ի մահխնդութեամբ, վասն զի զօրանային միշտ ՚ի բղխմանէանտի ջուրց կենդանութեանց, որ ելեալն էր ՚ի կողիցնՔրիստոսի եւ ցօղոյր ՚ի վերայ նոցա։ Իսկ տեսեալբռնաւորին զամենեսին զնոսա պինդս եւ փոյթս ՚իմեռանել վասն առ ՚ի Քրիստոս հաւատոցն՝ զգեցաւզսրտմտութիւն բարկութեան ՚ի վերայ նոցա իբրեւ զչարգազան, եւ հրամայեաց սրոյ ճարակ զնոսա տալ՝ ոչ ՚իմիում ժամու, այլ ՚ի բազում աւուրս սակաւ առ սակաւզնոսա վատնեալ. եւ ածեալ իբրեւ զոչխար ՚ի սպանդ, զիթերեւս զղջացեալք ուրասցին։ Իսկ նոքա յուսովնաստուածայնով ոչ ՚ի բարւոյն ՚ի չարն, այլ ՚ի չարէն՚ի բարին զղջացեալք լինէին։ Եւ այսպէս բազումվիշտս կրեալ համբերութեամբ բազմաւ՝ կցորդք բարեացվաստակաւորացն գտան. եւ կատարեալք սրով՝ պսակեցան՚ի Քրիստոսէ։ Էին ՚ի նոցանէ եւ այլ եւս արք եօթն, որոյ անուն գլխաւորին նոցա Ատոմ ճանաչիւր՝ ՚իգաւառէն Աղբակայ յՈրսիրանս գեղջէ. եւ վասն զիզուարթագին երեսօք էին եւ գեղեցկադիտակք եւաջողակք ՚ի զէն շարժել՝ ոչ զնոսա ընդ այլսն սրովկատարէին. զի դեռեւս ակն ունէին գոնեա զնոսայիւրեանցն թերեւս արկանել կորստական խորխորատ. Եւբազում պարգեւս բարեաց նոցա եւ գանձս ոսկւոյ եւարծաթոյ առաջի արկանէին. այլ եւ գիւղս եւգերդաստանս տալ խոստանային՝ եւ երեւելի եւփառաւորս ՚ի դրան արքունի առնել։ Իսկ երանելիքնամենեւին բնաւ իսկ անհաւան միտս նոցա յայնմիկցուցեալ՝ իբրեւ նահատակք քաջք նորոգեալք լինէին ՚իխոստովանութեան իւրեանց, զՔրիստոս, ըստգրեցելումն՝ համարեալ իւրեանց կեանս եւզմեռանելն՝ շահ։ Ապա յայնմհետէ եւս առաւելսաստկացեալ լինէր բարկութիւն բռնաւորին ՚ի վերայնոցա. դառն տանջանարանս զնոքօք հրամայէր հեղուլ եւարկանել զնոսա յամենայն չարչարանս եւ բախմունսկտտանաց, զոր ոչ լեզու բաւական լինի պատմել եւ ոչգրով բովանդակել։ Սակայն յոյսն աւետեաց եւ սէրնՔրիստոսի եւ ուրախութիւն վկայութեաննթեթեւացուցանէր նոցա զանհնարին ծանրութիւնբեռանցն. վասն որոյ ծանուցեալ բռնաւորինզանհրապոյր միտս սրբոցն՝ հրամայէ զնոսա զփայտէկախել։ Եւ մինչդեռ ըստ կերպարանաց խաչի կախեալկային՝ ուժգին պաղատանօք սուրբն Ատոմքաջալերութիւն ընկերացն մատուցանէր։ «Մի՛՝ ասէ, զարհուրիք՝ եղբարք, յառժամանակեայ մահուանէս. զիթէպէտեւ չարչարիմք վասն Քրիստոսի՝ հաղորդութիւնունիմք ընդ Աստուծոյ կենդանւոյե։ Եւ ապա յերկինսփոխանակ աչացն զխորհուրդս իւր ամբարձեալ՝ ասէ. «Յիսուս Քրիստոս՝ յոյս իմ, ուխտաւոր գոլով իմյայսմիկ տօնի տարեկանի մեծի նահատակին Գէորգայնոխազ պատարագ եւ վասն փառաց անուան քո. եւ արդայսուհետեւ զիս ինքն քեզ փոխանակ նոխազիմատուցանեմ։ Ընկա՛լ զողջակիզութիւն անձին իմոյ, որ ընդունիչդ ես պատարագաց. եւ խառնեա զիս եւ որքընդ իս են՝ ՚ի թիւ վկայից քոց սրբոց, որք սիրեցինզօր երեւելոյ գալստեան քոե։ Եւ այսպէս առհասարակնոցա համբերեալ մեծի պատերազմին բազումերկայնամտութեամբ՝ եւ յաղթեալ ամենայնի, աւանդեցին զհոգիս իւրեանց եւ ընկալան ՚ի Քրիստոսէզպսակն անեղծութեան։ Իսկ ժողովք քրիստոնէիցթէպէտեւ վշտանային սակս սաստիկ սրոյն կոտորմանզսուրբսն Աստուծոյ. սակայն գովեստ մեծ կատարէրնոցա Քրիստոս ՚ի ձեռն վկայիցն։

Կատարեցան ամենեքին սոքասուրբքս, որ առաջի եւ զկնի՝ յերեքհարիւրերորդիերկրորդի թուականութեանս Թորգոմեան, ընդ ամենայն՝աւելի քան զհարիւր յիսուն այր. թող զայնոսիկ, որքյայլ գաւառս եւ ՚ի քաղաքս եղեն վկայք, որոց եւանուանք նոցա գրեալ են ՚ի դպրութեան կենաց։

Բայց մեծ հայրապետնՅովհաննէս օր սահմանեալ յիշատակի ամենայն սրբոցսայսոցիկ տարեւորական պատուով տօնէին զսոցակատարումն ՚ի Մեհեկի ամսեան, որ օր քսան եւ հինգ էրամսոյն՝ ՚ի փառս ամենակալին Աստուծոյ։

Այլ էին եւս ոմանք ՚ինոցանէ, որք ոչ կարացեալ տեւել, ժուժալ, տանել եւհամբերել պատերազմին, լքեալք եւ լուծեալք դարձանյետս յանօրէն օրէնս Իսմայէլեան բռնադատին. եւուրացեալք ՚ի քրիստոնէական հաւատոցն ըստգրգռութեան սատանայական արբանեկացն՝ զաճիւն հնոցիմիայն զանձամբ արկեալ, տրտմեալք եւ գունատեալք եւամօթալիցք՝ թերեւս եւ ոչ ստորայնոցս հասեալհայթայթանաց՝ կորուսին զանուն եւ զկեանսմշտնջենական. որ քան զամենայն պատիւ բարձրագոյն եւփառաւորագոյն է, եւ հրոյն գեհենի միանգամայն իսկգտան ժառանգորդք։