Պատմութիւն Հայոց

Յայնմ վայրի ապա եւ թագաւորն Գագիկհանդերձ վայելչագիտակ եւ բարեպաշտօն եղբարբնԳուրգենաւ ոչ սակաւ ինչ քան թէ բազում մարտստագնապից ՚ի վերայ պատրաստէր թշնամեացն, որ ջոլիրսառեալ էին ըստ հրամանին Յուսփայ ՚ի կողմանսԱտրպատականի։ Եւ այսպէս առնաբար քաջութիւնսյանձին իւրեանց տպաւորեալ հանդերձ սպասելար եւպայազատ գնդիւն՝ զբազումս ՚ի Հագարացւոցնթաւալգլոր խաղացուցանէին։ Ոչ միանգամ՝ այլ եւբազում անգամ ստէպ ստէպ զայս արարեալ՝ առ ստորոտովաշխարհին Կորդուաց եւ Ռստակաց եւ Ատրպատականի. յորմէ խուճապեալ թշնամեացն իբր յահագին իմն ձայնէբեկանող գազանաց՝ արգելեալ գտանէին ՚ի սաստիկասպատակէ հինիցն։ Այլ եւ զՍիսականացն տերանց եւազգաց ոչ սակաւ ինչ աղմուկ շփոթից շուրջ պատէրյոստիկանէ անտի. որք եւ ամրացեալք իսկ ՚ի խոխոմսխորոցն ձորոց եւ յամուրս քարանձաւաց՝ բազումարշաւասոյր հէնս ՚ի վերայ թշնամեացն հասուցանէին, եւ գումարտակս սփռեալ՝ արեանց ճապաղիս հեղուին։Զայս ամենայն ոյժ պնդութեան տեսեալ չար ոստիկանինըստ ամենայն կուսակալութեանց, եւ ահագին իմնզայրագնաբար մռմռեալ մղձկեալ սրտիւ ՚իթեթեւագոյնս անդր զթոյնսն թափէր։ Եւ այնուհետեւապա հետամուտ լեալ եւ զհետ մտեալ՝ իւրաքանչիւրոք՚ի կուսակալաց այլազգեաց ըստ իւրաքանչիւրոցկողմանց ՚ի փախուստ ՚ի նոցանէ դառնային՝ ռամիկն եւանռամիկն, մինչեւ ոմանք ՚ի մերոց անտի հատկլեալշնչով հազիւ թէ ճողոպրել կարէին ՚ի սրոյն, որլցեալն էր արեամբ։ Վասն զի կարիք մեղացն զօրանայինյանդամս ամենեցուն առ ՚ի պտղաբերս առնել զմեզմահու։ Իսկ մեծամեծ աւագանոյն ձորոց եւ լերանց եւանապատից եւ քարաժեռաց եւ ամրոցաց պարապէին. եւայլ եւս խառնիճաղանճքն եւ բոկոտն եւ մերկանդամ եւթափառական ՚ի սով եւ ՚ի ծարաւ եւ ՚ի լքուցումնհարեալք եւ հաշեալք՝ ցանեւցիր լերանց եւ դաշտացբերէին. ոմանք ՚ի ձմեռնային սառնասոյզձիւնախաղխաղ սառնամանեացն մրսեալք ծայրատէին եւհեղձնուին. իսկ այլք յամառնային հիւղականյորդաբորբ ջերմութենէն տոչորմամբ կիզեալք այրէինեւ խորովէին։ Իսկ տկարացեալքն ՚ի հապճեպ փախստենէնմատնեալք ՚ի ձեռս դրժողացն՝ անխնայ անողորմ սրոյնոցա տապաստ արկեալ՝ ոռոգանէին արեամբ զերեսսերկրի. իսկ ոմանք գրեթէ զանբան անասունս ՚իգերութիւն վարէին. եւ բազում ներգեւեալ արս եւկանայս եւ մատաղ մանկտի իբրեւ զգառինս ՚ի մէջգայլոց ածեալ ՚ի սպանդ վարէին։ Իսկ զոր պարտնվարկանէին վաճառակուր լինել՝ զայն արտաքոյ տարեալտրոհէին յայլոցն՝ զորդի ՚ի հօրէ, զեղբայր յեղբօրէ, զկին յառնէ, եւ զմայր ՚ի դստերէ եւ զհարսն ՚իսկեսրէ, եւ զստնդիակիցն ՚ի մօրէն ՚ի ստենէ ՚ի բաց՚ի գրկացն յափշտակեալ։ Եւ անդ էր ապա տեսութիւնողորմելի եւ ողբք անհանդուրժելիք եւ լալումնանտանելի եւ բախումն կրծից եւ կքումն արտեւանաց եւդողումն անձին եւ սարսափումն սրտի եւ ճչումն կոծոյեւ ցտումն գեղոյ եւ խզումն հերաց։ Իսկ զոչպիտանացուսն ՚ի գործ վաճառաց եւ կամ Սոդոմայականարբանեկութեանց ՚ի մետաղս եւ ՚ի բանտս եւ ՚ի շղթայստարեալ մղէին՝ սաստիկ տանջանարանօք խոշտանգեալ, եւ ըստ Հոմերական օտար կանոնին ՚ի փարթամէն եւ ՚իփանաքէն զնոյն կշիռ միապէս պահանջէին գանձս ոսկւոյեւ արծաթոյ։ Եւ միանգամայն իսկ զմեծս եւ զփոքունս՚ի մի տանջանս մահու դատապարտեալ սպառէին սպանմամբյաշխարհէ աստի. եւ զայլս եւս ոմանս ըստ Սողոմոնեանտզրկին առ սակաւ սակաւ զարիւնս նոցա ծծէին՝աղճատեալ չարիմաց խորհրդով ագահութեան, յագուրդոչ ունելով։ Իսկ զայլս ոմանս մահացանդեղըմպութեամբ խարդաւանեալ՝ որպէս թէ ողորմութիւնզայն ՚ի նոցանէ լեալ այնոցիկ, յորս ներգործէինզչարս. եւ զայլս հնարիմաց խեղդանօք հեղձամղձուկսատակէին. եւ զոմանց զսարսափելիս իմն ընդ կեանսխառնեալ, զի մինչդեռ եւս յոտանաւոր նոցա կալով՝կենդանւոյն ՚ի կրծիցն ՚ի վայր դահիճքն սրովզորովայնն հերձուին, եւ մինչչեւ զշունչն աւանդեալէր՝ ՚ի դուրս զլերդն կորզէին, մասունս տալով զայնիւրաքանչիւր ումեք իբր ՚ի կատարումն ինչ լիութեանպիղծ պաշարմանն իւրեանց։ Իսկ այլք ոմանք, որքթեթեւ համարեալք եւ անտեսեալք էին յաչս նոցա՝համարձակութիւն սակս այնորիկ առեալ իբրեւ զլռիկէին եւ գնային, զորոց զհետ մտեալք վաղերբք եւասպարօք եւ նրանօք՝ իբրեւ զտունկս ոստաքանցարարեալ ծայրատէին, եւ անպիտանս առնէին ՚ի ձեռացեւ յոտից եւ ՚ի բոլոր անդամոց։ Իսկ այլ ոմանցպարանս առատկաց յերկոսին կողմանս ՚ի գլուխս եւյոտս նոցա եդեալ՝ եւ բազում ուժեղակ մարդկամբքայսր անդր ձգձգեալ՝ մինչեւ լուծանել միջոյն. եւապա երկսայրի սրով բախեալ՝ միջով չափ ընդ երկուսբարժանէին։ Իսկ զի դեռեւս շնչոյն ՚ի նոսա գոլով առտապոյ վտանգին, կամ յայլոց եւս ձեռաց ապրելոյ ըստգլխոյ կուսէ մասնն կանգնէր՝ կայր փոքր մի ՚ի վերայհատածի միջոյն եւ խոխոտէր խօսել կա՛մ զանցս ինչաղէտին, կա՛մ ըստ հայցուածոյ ինչ նմա ոմանց. թէպէտեւ վտանգն շութափութիւն լեզուին տուեալ՝ ոչբաւէր զբանն ինքնակատար յայտնել։ Իսկ զոմանսհրամայէր, զի կապեսցեն յանխնայ եւ հատուածեսցենմտրակօք արջառաջլաց ՚ի կողս եւ յորովայնսթափանցանց վիրաւորեալք. եւ մինչ շունչ նոցակենդանի էր ՚ի նոսա՝ արկանէին յերկիր եւ քարշէին։Իսկ կիսոց զունչս եւ զականջսն հատանէին, եւզմասունս մարմնոյ նոցա կոտորէին, եւ զմատունս նոցածայրաքաղ առնէին. եւ զոմանս յետ անհնարինհարուածոց ՚ի կոճեղս պնդէին՝ եւ պրկեալ կայինզծակօք յոտսն յերկոսեան, մինչ զի անհնարին լինէրնոցա նստել կամ ընկողմնել եւ զխոնջ տապոյաշխատութեանն սակաւ ինչ բժշկել։ Էին ՚ի նոցանէ եւյոլովք ՚ի բազմաց, որք վասն առ ՚ի Քրիստոս հաւատոցնբազում անգամ ՚ի հարց եւ ՚ի փորձ արկանէին, պարգեւսեւ պատիւս բազումս պերճութեան խոստանային, եւպաճուճազարդ պատմուճանս եւ երեւելի զարդս նոցապատրաստեալ յարդարէին առ ՚ի խտտղել ականտեսանելոյ. եւ պատուաւորաց ոմանց գանձս եւգերդաստանս առաջի մատուցանէին՝ միայն թէ զսնոտիպաշտամունս նոցա պատուեալ պաշտեսցեն։ ԱյլՔրիստոս, որ յանձինս նոցա զարթոյց զկամս կենարարսեւ զյոյս սքանչելի հանգստեան՝ նոյն ինքն հրովնաստուածայնով զնոսա ջեռուցեալ ՚ի սէրն սուրբԱստուծոյ, եւ միջամուխ հաւատով ընդդէմ նոցավառեալ, զի ապականեսցեն ՚ի բաց զչարիմացութիւնչարին, եւ լուասցեն զկապուտակ ներկուածս նախանձուհակառակորդին, եւ հատցեն զարմատս ագահութեան ՚իհոգեւոր պատերազմին։ Եւ այսպէս ապա զամենայնսատանայական դիւթութեանցն պաշտամունս առ ոչինչհամարեալ՝ ոչ շեղեցան ՚ի շղուաբարոյշոգմոգութիւնս նոցա, եւ ոչ զարհուրեցան յահագինսպառնալեացն եւ ՚ի տանջանարանաց, զոր պատրաստէիննոցա։ Եւ իբրեւ այսպէս առհասարակ սոքա զգաստացեալքլինէին ՚ի պատասխանատուութեան աւետարանի փառացնՔրիստոսի, եւ զլուեալն յունկանէ իբրեւ ՚ի վերայբարձր տանեաց քարոզէին՝ «Թէ քրիստոնեայք եմք եւանօրէն օրինացդ ձերոց ոչ կարեմք հնազանդել. եայնուհետեւ զանդատապարտսն իբրեւ զդատապարտսվարեալ եւ վճիռ մահու ՚ի դատաւորաց անտի ՚ի վերայնոցա եդեալ՝ սրով զնոսա առհասարակ վատնէին. որք եւընկալան իսկ զբրաբիոն յաղթութեան՝ յԱստուածթագաւորեալք։

Իսկ յայլում վայրի դարձեալայլք ոմանք ըմբռնեալք վարեցան ածան առաջիդատաւորաց։ Եւ իբրեւ հարցան ՚ի նոցանէ, եւ բազումաղերսալի եւ հեշտալի բանս բարեաց պարգեւաց առաջիդնէին՝ միայն եթէ պաշտօն մակուրան ԿուրանինՄահմետի հաւանեալ դարձցին, նոքա ոչ պատասխանւոյանգամ զդատաւորն արժանի գրեցին. այլ միայն ընդմիտս իւրեանց ընդ Աստուծոյ խօսէին՝ սրտիւհաւատացեալք յարդարութիւն եւ բերանովխոստովանեալք ՚ի փրկութիւն։ Եւ այնուհետեւհարուածս ՚ի թիկունս ՚ի թշնամեացն ընդունէին, եւապտակս ՚ի ծնօտս, եւ գան սաստիկ ՚ի պարանոցս, եւհանեալ մղեալ վարեալ տանէին յասպարէս կատարմանն։Եւ ՚ի մի ջոլիր զսուրբսն գնդեալ՝ եւ իբրեւ զպարիսպշուրջանակի զնոքօք վաղակաւոր դահիճքն բագձաձեալ, այնպէս սուր ՚ի վերայ եդեալ կոտորէին։ Իսկ արքոմանք ՚ի թշնամեացն յայնցանէ որ շուրջն կային՝տեսեալ ՚ի սրբոց անտի մանուկ մի զուարթատեսիլ եւգեղեցիկ երեսօք՝ Միքայէլ անուն, յաշխարհէնԳուգարայ, որոյ չեւ եւս էր փաղփաղեալ բողբոջեալմրադիր բոյսք մօրուացն ընդ ծնօտսն՝ եւ իբրեւմարդասիրել ՚ի նա խոկացեալ եւ բուռն հարեալզնմանէն, յինքեանս կորզեալ ձգէին, զի մի՛ ընդայլսն եւ նա կորիցէ։ Իսկ նա արտօսրաթոր կականմամբզաչսն յերկինս համբարձեալ եւ զօրացեալ վերինօգնականութեամբն՝ ՚ի բաց զինքն ՚ի նոցանէ շսպեալճողոպրէր. եւ հապճեպ տուեալ եւ դիմագրաւ դիմեալ առընկերս իւր՝ առաջի սրոյն զգլուխ իւր կամաւորաբարմատուցանէր։ Եւ այսպէս ՚ի բանաւոր ողջակիզումնզինքն Քրիստոսի նուիրէր ընդ այլ եւս անարատպատարագացն եւ զենմանց ՚ի հոտ անուշից Հօրներկնաւորի։

Էին եւս յայնժամ եղբարքերկուք ՚ի նախնեացն Գնունիք, որոց անուանքն միումնԴաւիթ եւ միւսումն Գուրգէն ճանաչիւր. որք եւըմբռնեալք ՚ի գերչացն՝ ածան առաջի բռնադատիոստիկանին։ Եւ իբրեւ հարցեւփորձ ընդ նոսա լեալ եւգրեթէ զկէս տէրութեանն իւրոյ տայ նոցա խոստանայր, այլ եւ բազում զգեստս եւ զարդս ոսկեճամուկս, եւծիրանիս եւ երեւելի լակոնացի եւ բեհեզս նոցամատուցանէր, եւ կամարս եւ մանեակս ոսկեղէնս եւնժոյգս սրավարս՝ ճոխապաճոյճս ՚ի զէնս եւ ՚ի զարդս. եւ ապա զձեռս իւր ՚ի նոսա կարկառեալ եւ գիրկսզպարանոցօքն արկեալ եւ հուպ ընդ հուպ ՚ի համբոյրմերձեցուցեալ զնոսա, այնպէս շոգմոգէրշողոմութեամբ բանիւ հնազանդել նորայն բանի եւխնայել յարբունս մանկութեան իւրանց եւ դառնալյանօրէն օրէնս, զոր ինքն պաշտէր. - իսկ նոցա գեղեցիկիմն մոլութեամբ ՚ի զէն զինուորութեանն Քրիստոսիզինքեանս վառեալ՝ համարձակաձայն բարբառով զբարւոքդաւանութիւնն քարոզէին առաջի ամենեցուն, «Թէքրիստոնեայք եմք, եւ ճշմարտութիւնն Աստուծոյ, որյինք զանմահութիւն ունի եւ ՚ի լոյս անմատոյց էբնակեալ՝ ոչ կամիմք փոխանակել ընդ ձերումստութեանդ, որ ոչինչ իսկ են եւ յոչինչ համարեալ։եԻսկ իբրեւ այսպէս զխորհուրդ նոցա ՚ի սէրնահատակադրին Քրիստոսի արձանացեալ տեսանէրթշնամին՝ հրամայէր այնուհետեւ սրով զնոսասպանանել։ Իբրեւ ածան ՚ի թէատրոնն իբրեւ զոչխար ՚իսպանումն՝ աղօթս մշտնջենամռունչս եւ պաղատանսաղերսալից անդր առ Աստուած մատուցանէին գրել զնոսա՚ի թիւ վկայից սրբոց, որք սիրեցին զօր երեւելոյգալստեան նորա։ Եւ հանդերձեալ դահճացն զերէցեղբայրն կատարել սրով, նա աղաչանս նոցամատուցանէր՝ նախ զկրտսերն քան զինքն տալ կերակուրսրոյն. ՚ի մտի եդեալ եթէ գուցէ ՚ի վերջ քան զնամնալով՝ ըստ մանուկ տիոցն զարհուրեսցի ինչյԻսմայէլեան սրոյն սպառնալեացն, - վասնզի մրազարդմորուքն ՚ի ծնօտսն դեռեւս էր տիգեալ եւ ընծիւղեալ -եւ դարձեալ յեղբայրն կոյս ասէր. «Եղբայր սիրելի, նախ դու ընծայաբերեցիր Քրիստոսի յուսոյն մերոյ՝մատուցանելով զքեզ ինքն բանաւոր ողջակէզ եւզենումն նուիրական նմա, որ վասն մեր եղեւ մեռեալ եւվերագրեաց զմեզ ՚ի կեանս։ե Իսկ նորա ոչինչ գրեալզվիշտս եւ ոչ ՚ի մտի եդեալ զանհնարին մահունտուգանս՝ յօժարութեամբ դիմեալ ՚ի սուրն, այսպէսհատաւ գլուխ նորա՝ պսակեալ ՚ի Քրիստոսէ անթառամպսակաւն։ Զկնի ապա եւ երէց եղբայրն յետ բարւոքպատերազմին եւ կատարման ընթացիցն եւ պահպանութեանհաւատոցն ՚ի նոյն միտս զինքն վառեալ՝ յանողորմսրոյ անտի սպանանի ՚ի կենացս եւ կենդանանայյանդերանութիւնս անվախճան ուրախութեանցն վերինարքայութեան։ Այսպէս ամենեքեան սոքա սուրբք, որ առ՚ի յինէն պատմեցան՝ յիրաւի տարեւորականտօնախմբութեամբ պատուին միշտ յեկեղեցիս սրբոց, օրյիշատակի սոցա սահմանեալ Մարերի ամսոյ՝ որ օր իէ։Վասնզի շիջուցին զհարուածս տանջանաց եւ գրեցանյորդիս վերին Սիօնի. անխէթ հաւատով յաղթեցինխորամանկութեան նոցա եւ հատին կտրեցին զոստսմահաբեր պտղոց նոցա. զի չիք ինչ ահաւոր՝ ուր սէրՀօր է, եւ ոչ այն ինչ որ ցաւեցուցանէ՝ ուր փառքնՔրիստոսի են։ Եւ այսպէս ապա աստուածայինիմաստութեամբն ՚ի բաց մերժեալ յանձանց զամենայնինչ, որ ապստամբ եւ վայրենի է, եւ սրբեալ զինքեանս՚ի մարդկանէ պղծոց եւ կորուսելոց՝ կենսացուցինիւրեանց զհարկաւոր մահ մարմնոյ, եւ կամաւորաբարածան իբրեւ զոչխար ՚ի զենումն. եւ փոքր նեղութեամբվայրկենիս յահ եւ յերկիւղ Տեառն յղացեալ՝ երկնեցինեւ ծնան զհոգի փրկութեան։ Եւ սուրբ խնդրուածք նոցաիջուցին զհրեշտակս ՚ի փրկութիւն իւրեանց, եւ նովինխոնարհութեամբ հասին երկնաւոր բարձրութեանն։Լուան աւետիս ՚ի հեռաստանէ, եւ զուարթագին սրտիւզտանջանս եւ զմահ իբրեւ զանմարմինս կոխեցին։Նմանեցան քաջ նահատակացն մահուն, եւ դիմեցինխաղաղութեամբ առ Աստուած ժամանեալք։ Առինզյաղթութեան բրաբիոնն, եւ վերադասեցան յորդիսվերին Երուսաղէմի։ Որպէս սկսան քաջութեամբ, նովինեւ կատարեցին զհանդէս նահատակութեանն՝ լիերկնաւոր սիրովն, եւ արտափայլեցին իբրեւ զարեգակն՚ի մէջ տիեզերաց, որոց եւ անուանք նոցա գրեալ են ՚իդպրութիւն կենաց։

Իսկ այլք ոմանք թշուառականքեւ կոխեալք ՚ի սատանայէ՝ զարհուրեալքյառժամանակեայ մահուանէս, եւ դիւրացուցեալ ՚իսիրտս իւրեանց զ՚ի նանիր եւ զսնոտի խոստմունսնոցա՝ շուրջ զինքեամբք պատեցին զերկունս մեղացմահու եւ ուղխիւք անօրէնութեան հեղեղեցին զանձինսիւրեանց. եւ վրիպեալք ՚ի ճշմարիտ լուսոյն՝խաւարազգած նսեմութեամբ կուրացան, մոլորեալքյարքունական պողոտայէն եւ քեցեալք ՚ի բաց յստակծորանէ քաղցրութեան խորհրդոցն աստուածայնոց՝զմրուր դառնութեան բաւականաբար արբին, որ վերջին էչարութեան եւ առաջին կռապաշտութեան։ Եւ ուրացեալք՚ի հաւատոյ՝ չար եւս քան զանհաւատսն գտան, ոչինչօգտեալք եւ ՚ի խոստմանց ինչ նոցա գոնէ միայն ըստմասանց կենացս. այլ երերածուփք եւ տատանեալք եւթշնամանեալք էին՝ եւ յամենայն կողմանց հարեալ եւվատթարեալ։ Եւ ազատ մարդիկք այնպէս ուրացութեամբնձաղեալք եւ հասեալք ՚ի խոր աղքատութիւնս, մինչեւ՚ի դրունս տնանկաց շրջել եւ հաց մուրանալ՝ եւ միայնզկորստական մոլորութեանն եւ անարգութեանն անունժառանգեալք։ Եւ ոչ գտաւ խոստովանութիւն ՚ի շրթունսնոցա. իջին ՚ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ՝ առիթքգտեալք հրոյն գեհենի։ Եւ այս գրեալ եղեւ յինէն առ՚ի կշտամբութիւն յանդիմանութեան այնոցիկ, որքխորհին ցանկացողք գործոց նոցա լինել*)։