՚Ի
ՂՌԻՄՈՒ
ԲԵՐԵԱԼ
ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ
ԱՆՕԹԻՑՆ
ԱՐԾԱԹԵՂԻՆԱՑ
ԵՒ
ՇՈՐԵՂԻՆԱՑ
Արարեալ
սրբոյ
աթոռոյն
Էջմիածնի
ծայրագոյն
նուիրակ
եւ
ռուստաց
երկրի
ամենայն
Հայոց
ազգին
առաջնորդ
եւ
Նոր-Նախիջեւանայ
հիմնադիր
տեառն
Յովսէփայ
արք-եպիսկոպոսին
Սանահնեցւոյ
Արղութեանց:
Աշակերտի
հոգելոյս
սուրբ
Հայրապետին
ամենայն
հայոց
տեառն
Սիմէօնի
Երեւանցւոյ:
Ի
դիւրութիւն
կառավարչացն
եւ
վայելողացն
եւ
՚ի
յիշատակ
ինքեան
եւ
ծնողաց
իւրոց:
Յամի
տեառն
1780
եւ
՚ի
հայոց
թուականութեան
ՌՄԻԹ.
՚ի
Նոր-Նախիջեւան:
Յամի
ծննդեան
տեառն
մերոյ
եւ
փրկչին`
1778,
եւ
հայոց
ՌՄԻԷ
թուին,
եւ
յամսեանն
յօգոստոսի,
՚ի
Ղռիմ
երկրոջ
եղեալ
բոլոր
լուսաւորչական
ազգն
հայոց,
հրամանաւ
մեծ
Կայսերուհւոյն
եւ
ինքնակալուհւոյն
ամենայն
ռուստաց
Եկատարինէ
Ալեքսիովնին
երկրորդի,
ելին
անտի
՚ի
չորս
քաղաքաց,
այսինքն`
՚ի
Կաֆայու,
՚ի
Բաղչեսարայու,
՚ի
Ղարասույու,
՚ի
Գօզլովու
եւ
՚ի
շրջակայ
Ղասաբայից
եւ
գիւղօրէից
նոցին
յետ
մեծի
յաղթութեան
սուլթանին
Օսմանցւոց,
յորժամ
զԽռիմ
արձակեալ
՚ի
յիշխանութենէ
նորին,
եւ
տուեալ
՚ի
խանն
թաթարաց
ինքնագլուխ
արար
զնա:
Բայց
զազգն
քրիստոնէից,
հայոց
եւ
հոռոմոց,
սեպհականեաց
ռուստաց:
Զորս
եւ
՚ի
ձեռն
զօրավարին
եւ
ռուստաց
ենարալ
պօռոՃիկ
Ալէքսէի
Վասիլիչ
Սուվօրովին
հանեալ
անտի`
եբեր
՚ի
յերկիրս
ռուստաց:
Մերային
ազգին
առաջնորդ
գոլով
յայնժամ
պուրսայեցի
Պետրոս
վարդապետ
ոմն:
Եւ
՚ի
սմին
թուոջ
եկին
՚ի
գաւառն
Ազովու:
Ի
1779
թուին
փրկչի
եւ
՚ի
յամսեանն
յունվարի,
վախՃանեցաւ
՚ի
Սամար
նոյն
Առաջնորդ
Պետրոս
վարդապետն
եւ
անդ
թաղեաւ:
Յամս
երկու,
վրանաւ
պանդխտեցան
ժողովուրդքն
մեր
՚ի
Սամար
եւ
՚ի
Կատարինէսլաւ
եւ
՚ի
շրջակայս
նոցին.
եւ
վնասեցան
բազում
մարդիք
պէս
պէս
նեղութեամբ`
արեւու
եւ
անձրեւու
եւ
՚ի
գողոց,
եւ
բազումք
՚ի
կսկծանաց
մեռան.
քահանայք
եւ
ժողովուրդք:
Առաւել
ծերքն,
յիշելով
զծննդեան
տեղիս
իւրեանց
զվանօրէյսն
եւ
զեկեղեցիսն:
Յայսմ
ամի,
մինչ
մեք
՚ի
Հաշտերխանու
ելեալ
գնացաք
՚ի
Մօսկով,
գնալ
՚ի
Սանկթպետերբուխ
վասն
օծութեան
չքնաղաշէն
եկեղեցւոյն
նորին,
զոր
կառուցեալ
էին
Ջուղայու
դաշտցի
Եղիազարեան
Եղիազար
ազնիւ
Աղայի
որդիքն,
Ազնիւ
Աղայ
Յովհաննէսն,
Աղայ
Մինասն,
եւ
Աղայ
Յովակիմն,
անկաւ
լուծ
հովուութենէ
նոցին,
՚ի
վերայ
մեր:
Եկին
առ
մեզ
եւ
՚ի
հասարակութենէ
նոցին,
անձինք
երեւելիք.
որք
էին
կապիտա
Պ.
Յովհաննէսն
Աբրահամեան
Փառակեցի
Պետրոսի
որդի
եւ
մեր
գանձանպետ
եւ
վէքիլ
պ.
Մկրտիչն.
մհի
Դանիէլն
եւ
այլք:
Եւ
յառաջ
քան
զսոսա,
՚ի
Ղռիմու
երկու
դէֆութաթ
եւս
էին
առաքեալ
Փառակեցի
Իգնատիոսի
որդի
մհի
Յարութիւն,
որ
անդէն
վախՃանեցաւ
՚ի
Պետրպօլք
եւ
Փառակեցի
Տէր
Ոսկանի
որդի
Պ.
Կարապետն:
Գնացեալ
մեր
՚ի
Սանկթպետրպուրխ
եւ
գտեալ
անդ
մեր
զշնորհս
՚ի
Կայսերական
Մեծութենէն
եւ
՚ի
պայծառափայլ
իշխան
Գրիգոր
Ալէքսանդրիչ
Պօտեմկինէն,
որ
էր
Տեղակալ
մեծ
թագուհւոյն,
եւ
խնամակալ
ազգի
մերում,
զաղերս
մատուցաք
վերոյ
իշխանօքն
իձեռն
Ազնիւ
Աղայ
Յովհաննէսին
Եղիազարեանց,
ընկալաք
զկատարումն
խնդրանաց
մերոց`
զամենաողորմածագունեղ
հրովարտակ
եւ
զյատուկ
տեղ
եւ
բնակութիւն,
զտեղին
այն,
որ
կոչեն
Ռաստով
Սրբոյն
Դիմետրի,
որ
է
՚ի
վերայ
գետոյն
Դօնու
եւ
անուանեցաք
զքաղաքն
մեր
Նախիջեւան:
Ի
սմին
ամի
1779
եւ
՚ի
նոյեմբերի
4:
Ձեռնարկեալ
եղեւ
հրովարտակն
մեր`
՚ի
Կայսերական
մեծութենէն,
զոր
առեալ
իշխանացն
այնոցիկ
գնացին
՚ի
հասարակութեանն
մեր
՚ի
Կատարինեսլաւ
եւ
՚ի
գաւառս
նորին:
Ի
1780
թուին
փրկչի,
հրովարտակն
մեր
եւ
ամենայն
ժողովուրդքն,
եկին
՚ի
շնորհեցեալ
տեղին,
յունվարի
ԺԴ:
Եւ
սկսան
այնուհետեւ
զշինուածս
շինել,
եւ
զյիրաւարանն
որ
կոչի
Մագիստրաթ
հաստատեալ:
Ի
սմին
թուոջ
եւ
՚ի
փետրվարի
ԺԸ
յաւուր
երեքշաբթի
օծաք
մեծաւ
հանդիսիւ
Սանկթպետրբուխու
եկեղեցին
յանուն
սուրբ
Կուսին
Կատարինէի.
եկին
ամենայն
նախարարքն
եւ
յոյժ
հաւանեցան
ամենայն
արարողութեանցն
մերս
սուրբ
եկեղեցւոյ
եւ
բազում
գայթակղութիւնք
բարձան:
Ի
նոյն
աւուր
ասացաք
զքարոզ
հայերէն
զոր
յառաջագոյն
թարգմանեալ
էին
՚ի
բարբառ
Ռուստաց
եւ
տպեալ,
որ
՚ի
ժամ
ասութեան
քարոզին
բաժանեցին
անդ
եղեալ
իշխանացն,
եւ
զմինն
զոր
գեղեցիկ
կազմեալ
էաք,
ետուք
վերոյ
քնեազ
Պօտեմկինին
տալ
Կայսերուհւոյն
զոր
յատուկ
շնորհիւ
իւրով
ընկալեալ,
զփոխարէնն
՚ի
ձեռն
պայծառափայլ
քնեազ
Գրիգոր
Ալէքսանդրովիչ
Պօտեմկինին`
շնորհեալ
էր
մեզ
զպնակէ
եւ
զխաչ
պարանոցի,
զարդարեալ
ակամբք
պատուականօք,
յոյժ
մեծագին:
Ի
սմին
թուոջ
մեծ
կաթողիկոսն
ամենայն
հայոց
Սիմէօն
եւ
ծայրագոյն
պատրիարգն
լուսանկար
մօրն
մերոյ
սուրբ
աթոռոյն
Էջմիածնի,
եւ
յատուկ
ծնողն
իմ
՚ի
Քրիստոս
գիր
յորդորանաց
գրէր
մեզ,
ելանել
եւ
գնալ
առ
տարագրեալ
ազգն
մեր
եւ
մխիթարել
զնոսա:
Եւ
գրէր
նոցա
մխիթարութիւն
մեծ:
Ի
սմին
թուոջ
եւ
՚ի
մարտի
10.
պայծառափայլ
իշխանն
Գրիգոր
Ալէքսանդրովիչ
Պօտեմկինն,
հրամանաւ
Կայսերական
Մեծութեան
Ռուստաց,
գրեաց
վասն
առաջնորդութեան
մերոյ
բոլոր
երկրին
Ռուստաց
ազգիս
Հայոց,
առ
Ազօվու
գաւառապետ
Վասիլ
Ալէքսէիչ
Չերթկովին.
՚ի
սմին
թուոջս
եւ
՚ի
մայիսի
9,
գնացաք
առ
մեծ
Կայսերուհին
՚ի
Ցարսկի
Սելօյ
եւ
արժանաւորեցաք
համբուրել
զձեռն
եւ
խօսել
ընդ
նմա,
ընդ
ազնիւ
Աղայ
Յովհաննէսն:
Եւ
՚ի
յունիսի
4
առ
ժառանգն
նորին,
մեծ
իշխան
Պաւլ
Պետրովիչն
գնացաք,
որք
սիրով
ընկալան
զմեզ
եւ
խօսեցան:
Ի
սմին
թուոջս
՚ի
նոյեմբերի
4.
մտաք
մեք
՚ի
Նորաշէն
քաղաքս
Նախիջեւան
մեծաւ
հանդիսիւ,
զոր
արկեալ
են
՚ի
կազէթ
ազգն
ռուստաց,
բոլոր
հանդէսն
եկեղեցական,
զոր
յառաջ
մեր
բերին:
Ի
սմին
թուոջ
եւ
՚ի
յուլիսի
ԻԶ
՚ի
տօնի
վարդավառին
հանգեալ
էր
՚ի
Քրիստոս
քրտնաջան
մշակն
եւ
մեծ
վաստակաւորն
եկեղեցւոյն
Քրիստոսի
սուրբ
հայրապետն
Սիմէօն,
ծնողն
իմ
հոգեւոր,
եւ
սուգ
մեծ
թողեալ
՚ի
վերայ
բոլոր
եկեղեցեացն
եւ
ազգին
հայոց:
Եւ
՚ի
սմին
թուոջն
եւ
՚ի
յօգոստոսի
8
ընտրեալ
եւ
օծեալ
էին
՚ի
կաթողիկոսութիւն
զԿարնեցի
Ղուկաս
սրբազան
արք
-
եպիսկոպոսն
համեստաբարոյ:
Յետին
թուղթ
օրհնութեան
սուրբ
Հայրապետին
հանգուցելոյ
եւ
նորապսակի
անդրանիկ
օրհնութեան,
յոյժ
անագան
հասին
մեզ.
եւ
կսկիծ
մեծ
ունեցան
հասարակ
ժողովուրդքն
՚ի
վերայ
մահուան
երջանիկ
հայրապետին,
բայց
՚ի
յետին
շունչն
իւր,
զյետին
օրհնութիւնն
իւր
եւ
շնորհաւորութիւն
նորոգ
քաղաքիս
եւ
հնգեքին
գիւղօրէիցն
գրեալ
էր,
հանդերձ
պէս
պէս
խրատիւք
եւ
օրինակօք:
Ընդ
նմին
եւ
զկիրս
Հայաստան
աշխարհին,
որք
՚ի
յարշաւմանէ
զօրացն
վրաց
կրեալ
էին.
եւ
համարեա
թէ`
մեծ
մասն
երկրին
գերեալք:
Ի
1781
թուին
՚ի
յամսեան
յապրիլի,
՚ի
Նախիջեւանայ
քաղաքոջն
նախապէս
փայտեայ
եկեղեցի
մի
շինեցաք,
եւ
՚ի
զատկին,
որ
էր
տօն
սուրբ
յարութեան
Քրիստոսի
եւ
յապրիլի
4.
օծաք
զնա
յանուն
ամենօրհնեալ
սուրբ
Աստուածածնին
եւ
անուանեցաք
զնա
խնդրակատար
սուրբ
Աստուածածին.
զի
նախկին
եկեղեցին
աշխարհի,
որ
կառուցաք
՚ի
յԵդեսիայ,
այսինքն
՚ի
Յուրհայ`
՚ի
Թադէոսի
Առաքելոյ,
էր
յանուն
սուրբ
Աստուածածնին:
Ի
սոյն
թուոջս
եւ
՚ի
յապրիլի
ԻԱ,
մատուցաք
՚ի
սմին
եկեղեցւոջ
պատարագ,
եւ
օծաք
զչորեսին
հիմանց
քարինսն
քաղաքիս,
յանուն
չորից
սրբոց
Աւետարանչացն,
եւ
՚ի
նմին
օր
մեռոնաթափ
արարաք.
եւ
մեծափառ
հանդիսիւ
եւ
ամենայն
ժողովրդովք
զգեստաւորեալք
ամենայն
եկեղեցական
պատրաստութեամբ,
շրջապատեալ
զբոլոր
քաղաքաւն,
եդաք
զհիմունս
քաղաքիս
՚ի
չորս
կողմունս
սորին`
յորդաբուխ
արտասւօք
եւ
բերկրալից
ցնծութեամբ
եւ
թափօրիւ
անդաստան
արարեալ
օրհնեցաք
զհող
եւ
զջուր
բնակութեանս
մերոյ.
խնչիւք,
աւետարանօք
եւ
սրբոց
մասամբք,
որք
գոյին
՚ի
ձեռս
բոլոր
վարդապետացն
եւ
քահանայից.
որ
եղեւ
՚ի
մխիթարութիւն
բազում,
ամենայն
սրտից
տարակուսելոց.
եւ
մեք
այսու
գեղեցիկ
արարողութեամբն
կամէաք
մոռացուցանել
՚ի
մտաց
սոցին
զեգիպտական
սոխն
եւ
զսխտորն,
որպէս
երբեմն
Մովսէս
Իսրայելացւոցն
՚ի
սմին:
Ի
սմին
թուոջ
եւ
՚ի
մայիսի
2,
օծաք
եւ
զսուրբ
Համբարձում
եւ
սուրբ
Նիկողոս
եկեղեցւոյ
հիմանց
քարինսն
եւ
մեծափառ
հանդիսիւ
տարեալ
՚ի
սուրբ
Աստուածածին
եկեղեցւոյն,
եդաք
՚ի
տեղիս
իւրեանց.
գոյին
եւ
բազում
իշխանք
ազգին
Ռուստաց:
Ի
սմին
ամի
եւ
՚ի
յամսեանն
մայիսի
9.
հաստատեցաք
՚ի
Նախիջեւան
քաղաքոջս
զհոգեւոր
դատարանս
եւ
եդաք
՚ի
նմա
զբազում
կանոնս
՚ի
շաւղաց
նախնի
հարցն
մերոց
՚ի
կառավարութիւն
նմին
եւ
՚ի
պայծառութիւն
եկեղեցւոյ
՚ի
փառս
Աստուծոյ
եւ
՚ի
պարծանս
լուսաբուխ
մօրն
մերոյ
եւ
սուրբ
աթոռոյն
Էջմիածնի
եւ
կարգեցաք
՚ի
նմա
հոգեւոր
դատաւորս,
զմի
վարդապետ
եւ
զերկու
քահանայս.
պահեսցէ
տէր
հաստատուն
եւ
տացէ
առաւել
պայծառութիւն:
Ի
մայիսի
28
ելաք
՚ի
Նախիջեւանու
եւ
գնացաք
՚ի
Կատարինէսլաւ,
ժողովրդեանն
Նախիջեւանու
եղեւ
բազում
լալիւն
եւ
գոչումն
եւ
՚ի
Կատարինէսլաւ
՚ի
յունիսի
6
երկրորդ
կիւրակէին
զկնի
հոգւոյ
գալստեանն
արկաք
զհիմն
սուրբ
Աստուածածին
եկեղեցւոյն,
մեծաւ
ցնծութեամբ
եւ
փառօք,
եւ
՚ի
նմին
տեղւոջ
արկաք
զվրան
եւ
մատուցաք
զպատարագ
եւ
ձեռնադրեցաք
զՄարտիրոսն
՚ի
քահանայ.
եկին
գուբեռնաթն
Վասիլ
Ալէքսէիչ
Չերթկով
եւ
ամենայն
մեծամեծքն
Ռուստաց:
Ի
սոյն
թուոջս
եւ
՚ի
յունիսի
12
ելեալ
՚ի
Կատարինէսլաւ
դէպի
Մօսկով
՚ի
Ճանապարհին
հանդիպեցաք
՚ի
Բօլթաւ
քաղաքն
առ
արք-եպիսկոպոսն
Նիկիփօռ
որ
էր
առաջնորդ
Քերսոնու
եւ
Նոր
Ռուսաց.
իջաք
՚ի
վրանսն,
պահեաց
զմեզ
երկու
օր
եւ
եցոյց
զբազմադիմի
մարդասիրութիւնս:
Եւ
անտի
գնացաք
առ
գռաֆ
Պետր
Ալէքսանդր
Ռումենցով
ֆրթմաշալն
՚ի
գիւղն
իւր
Վիշինկայ,
որում
եղեւ
յուրախութիւն
յոյժ,
իջոյց
զմեզ
՚ի
վրանի
գեղեցկագունի,
զոր
՚ի
յՕսմանցւոցն
էր
գերեալ.
պահեաց
զմեզ
չորս
օր,
եւ
յամենայն
աւուր`
առաւօտ
եւ
երեկոյի,
առ
մեզ
գայր
եւ
զմեզ
առեալ
տանէր
առ
ինքն
՚ի
Ճաշել:
Եւ
շրջեցոյց
զմեզ
յամենայն
ուրեք
մեծագոյն
պատւով.
զգեստն
մեր
եպիսկոպոսն
ետես,
եւ
հաւանեցաւ:
Եւ
յետ
բազում
մարդասիրական
պատւոյն,
կամեցաւ
առաքել
զմեզ
՚ի
Քիով
քաղաքն
յորում
են
բազում
վանօրայք
եւ
տեղիք
սրբոց,
(որք
են
հիմն
հաւատոյ
ռուսաց
բոլոր
երկրին,
զի
նախապէս
անտի
են
հաւատացեալ
՚ի
Քրիստոս
փրկիչն
մեր):
Եւ
մեք
ըստ
բանի
նորա
յանձն
առաք
գնալ
եւ
տեսանել
զսուրբ
վայրսն:
Գրեաց
գիր
յանձնարարական
առ
սրբազան
Գաբրիէլ
մետրապօլիտն
ծերունի,
առ
արքիմանդրիտն
Զօսիմէ,
եւ
առ
կամենդանտն
Իվան
Ստեփանիչ
Կուկիսովն,
ընկալնուլ
զմեզ
եւ
պատիւ
ցուցանել:
Յունիսի
24
օրն
հինգշաբթի
մտաք
՚ի
Քիով,
իջաք
՚ի
տան
վերոյ
կամենդաթին,
մերձ
՚ի
Պէչէրսկի
վանքն
յորում
Արքիմանդրիտն
Զօսիմէ
նստէր.
իմացեալ
սոյնոյ
Արքիմանդրիտիս,
իսկոյն
եկն
առ
մեզ
՚ի
տեսութիւն
քանի
Աբեղայիւք,
եւ
զմեզ
առեալ
տարաւ
առ
ինքն
՚ի
վանք
Պէչէրսկի
սուրբ
Աստուածածին
կոչեցեալ,
եւ
շրջեցոյց
՚ի
յեկեղեցին
եւ
՚ի
զգեստատունն:
Եկեղեցիքն
էին
յոյժ
գեղեցիկք
բոլոր
նկարեալ
պատկերօք
տնօրինականօք
՚ի
ներքին
յորմէն
սկսեալ
մինչեւ
ցմիջակէտ
կաթուղիկէին.
ոսկէտուփ
խաչկալիւք
եւ
արծաթեայ
սեղանօք,
եւ
սեղանն
զարդարեալ
մեծամեծ
ոսկեայ
եւ
արծաթեայ
խաչիւք
եւ
պատկերօք:
Եւ
՚ի
նմին
եկեղեցւոջն
գոյր
բազում
անօթ
ոսկեղէն
սկիհք
քանդակելագործ,
մարգարտեայ
եւ
ականակուռ
սաղավարդք
խաչիւք:
Պնակէք
եւ
խաչք
պարանոցի
բազում:
Բոլորն
ոսկի
եւ
ականակուռ:
Շուրջառք
գեղեցիկք
եւ
մարգարտեայք
ելուզեալք
ակամբք
պատուականօք:
Յետ
տեսութեան
զգեստուցն,
տարան
զմեզ
՚ի
Պէչէրսկի,
այսինքն
՚ի
ներքոյ
գետնոյ
շինեցեալ
երկար
շէնսն,
որ
է
՚ի
ներքոյ
վանիցն,
յորում
են
ամենայն
սուրբքն
իւրեանց
եւ
Նախնի
հարքն
եւ
՚ի
Քրիոտոս
ծնողքն
՚ի
մէջ
դագաղի
եդեալ
առողջ
իւրեանց
հանդերձիւքն
եւ
զգեստիւք,
թէ
եպիսկոպոս
է,
թէ
վարդապետ
եւ
թէ
այլ
աստիՃանաւոր,
թուով
մինչ
ԿՂ.
որք
առողջ
են
եւ
անապական
եւ
զարմանալի
տեսողաց.
՚ի
նմին
գետնափորի
գոն
եւ
երեք
եկեղեցիք,
յոր
զԱստուածային
պատարագ
մատուցանէին:
Եւ
անտի
՚ի
տպագրատունն
տարան
եւ
յայլ
ուրեք.
եկեղեցեաց
շէնքն
եւ
մանաւանդ
մուտն
վանիցն
էր
գեղեցիկ,
ընդ
սրբազան
Արքիմանդրիտին
Զոսիմէի,
եւ
ընդ
հասարակ
միաբանիցն
բազմեցաք
եւ
՚ի
սեղան
՚ի
Ճաշել
հասարակութեամբ,
յետ
սաղմոս
ասելոյն,
զմեզ
հրաւիրեցին
՚ի
յօրհնել.
սկիզբն
՚ի
վերջն
եւ
ամէն:
Յետ
հացին
ամենեքեան
մասնաւորեցան
՚ի
նմանէ
եւ
՚ի
մէջ
եկեղեցւոջն
՚ի
վերայ
սեղանոյն
աթոռ
դնէին
միշտ
որ
՚ի
ժամ
նստման
նստցուս:
Բազմադիմի
ցուցեալ
մեզ
զմարդասիրութիւն
երանելի
Արքիմանդրիտն,
չորս
անգամ
ընդ
նմա
Ճաշեցաք,
եւ
շնորհեաց
մեզ
զՌուսերէն
բազում
գրեանս,
եւ
զբազում
թոշակս
Ճանապարհի
հացք
եւ
ըմպելիք:
Եւ
հանապազօր
վեց
ձիով
կառեթն
՚ի
դրունս
մեր
կայր,
ընդ
ուրսան
երամանախ
այսինքն
կրօնաւոր
քահանային
որոյ
անունն
կոչիւր
Օրիորղի
կամ
Գիօրկի,
զոր
մեզ
վերակացու
էին
կարգեալ:
Երկու
անգամ
սրբազան
Գաբրիէլ
մետրապօլիտն
հարկաւորեաց
զմեզ
՚ի
Ճաշ
՚ի
վանս
սրբոյն
Սօփիոյի
եւ
նա
բազմադիմի
պատիւս
եւ
սէրս
եցոյց,
եւ
մանաւանդ
առ
սուրբ
հաւատս
մեր,
որ
զգանձ
արամեանն
ունելով
՚ի
ձեռին,
գովէր
՚ի
մէջ
հրապարակին,
յորում
էին
հոգեւորականքն
եւ
երեւելի
աշխարհականք`
թէ`
Ճշմարիտ
եւ
ուղղափառ
հաւատ
է
հայոց
հաւատն,
եւ
այլ
այսպիսի
բանս
համարձակօրէն
եւ
սա
ընկալեալ
զմեզ
՚ի
սեղանն
սուրբ,
եւ
յետ
արձակման
սրբոյ
պատարագին,
զնշխարս
տային
մեզ
եւ
զգինի:
Եւ
յելանելն
մեր
՚ի
յեկեղեցւոյն
խառն
՚ի
ՃաղանՃ
ամբոխն`
ամբոխն`
՚ի
վերայ
մեր,
ամենքին
աջ
առեալ
զօրհնութիւն
խնդրէին:
Օր
մի
եւս
առ
կամենդաթն
Ճաշեցաք.
ընդ
ամենայն
վանօրայսն,
՚ի
Բարաթսկի
մանաստէրն,
յորում
էր
դպրոցն
մեծաշէն,
որոյ
Արքիմանդրիտ
եւ
վարդապետ
էր
Կասիան:
Ի
Պետրովսկի
մանաստիրն,
յորում
էր
կառավարիչ
Երօնիա
իգումէնն:
Ի
Միխայլովսկի
մանաստիրն,
յորում
գոյր
սուրբ
Վարվառեայ
կուսի
բոլոր
մարմինն,
՚ի
միջակետին
՚ի
մէջ
դագաղի
եդեալ
եւ
՚ի
վերայ
նորա
ոսկէ
տուպ
խորան
կանգնեալ
չորիւք
սեամբ,
զորոյ
ձեռանէն
խաչալուայ
արարաք
մեք
մերով
ձեռամբ
եւ
քսեցաք
խաչս
մեր
եւ
ամենայն
բազմութեան
որ
անդ:
Որոյ
Արքիմանդրիտ
է
Տարասեա
Պեչերսկի
նամեսնիկ
անունն
էր:
Ի
Վդուպօվսկի
մանաստիրն,
որոյ
դրութիւն
է
յոյժ
գեղեցիկ
՚ի
վերայ
ձորոյ,
Արքիմանդրիտն
նորին`
Մելքիսէթ,
որ
տեղապահ
է
միտրապօլտին:
Նիկօլսկի
մանաստիրն
եւ
կանանց
երկու
անապատսն
եւ
յայլ
ուրեք:
Յունիսի
30
ելաք
անտի
կամենդաթի
նաւակն
պատրաստի
կայր
՚ի
վերայ
գետոյն
մեծի,
ընդ
մեզ
ուղեւորել
եկին,
մեր
վերակացու
Եղօրի
իգումէն.
պլաց-մայեօռ
Իվան
Ֆետօրիչն
եւ
Յունաց
Նիկոդիմոս
արք-եպիսկոպոսն,
որ
բնակէր
՚ի
Վըդուպօվսկի
մանաստիրն,
որում
շնորհեցաք
մէկ
արծաթագլուխ
ղօնար
գօտի:
Եւ
Սվերսկու
Կիւրեղ
եպիսկոպոսն,
որ
բնակէր
՚ի
Միխայլօվսկիւ
մանաստիրն,
շնորհեաց
մեզ
մէկ
ջուխտ
սրմակար
թեւանոց
ժամարարի.
Սօփիայի
քարոզչի
անունն
է
Սամփսոն:
Եւ
Պէչէրսկու
տպագրատան
վերակացուի
անունն
է
Ֆէօֆան:
Ի
սոյն
թուոջս
գնացաք
՚ի
Մօսկով
՚ի
սեպտեմբերի
9.
օծաք
անդ
կառուցեալ
սուրբ
խաչ
եկեղեցին.
որոյ
հիմն`
մեք
էաք
արկեալ,
եւ
անտի
գնացաք
՚ի
Սանկտպետերպուրք
յաղագս
տառապանացն
Նախիջեւանու,
եկին
եւ
կապիտան
պարոն
Յովհաննէսն
եւ
պ.
Կարապետն
տէֆութաթ.
յանձնեցաք
զնոսա
պայծառափայլ
քնեազին:
Մեք
գնացաք
՚ի
Հաշտերխան
հանդիպելով
զանազան
վշտակրութեանց
՚ի
Ճանապարհին
զաղագս
խառնակութեան
եղանակին
գարնանայնոյ:
Օծաք
եւ
անդ
կառուցեալ
սուրբ
Կատարինէ
քարեայ
եկեղեցին,
եւ
անտի
գնացեալ
՚ի
Ղզլար
եւ
՚ի
Մօզտօք
եւ
անդ
օծեալ
զեկեղեցիսն,
դարձաք
՚ի
Նախիջեւան:
Ի
1783
թուին
եւ
՚ի
յունվարի
19
աստէն
եւս
կրեցաք
զբազում
նեղութիւնս
եւ
՚ի
ծննդեան
մնացաք
՚ի
բացօթեայ
տեղւոջ,
յաղագս
ցրտութեան
եւ
ապականութեան
յօդոցն:
Ի
սոյն
թուոջս
՚ի
նոր
կիւրակէն
արկաք
զհիմն
սուրբ
Գէորգի,
եւ
՚ի
հոգեգալստեանն
սուրբ
Թորոսի:
Ի
սոյն
թուոջս
եւ
՚ի
յօգոստոսի
21
օծաք
զսուրբ
Համբարձում
եկեղեցին:
Եւ
՚ի
սեպտեմբերի
10,
օծաք
զսուրբ
Նիկողոս
եկեղեցին:
Եւ
՚ի
սոյն
1783
թուին
փրկչի
եւ
՚ի
հայոց
ՌՄԼԲ,
սերպտեմբերի
Թ
ին
արկաք
զհիմն
սուրբ
Լուսաւորիչ
աւագ
եկեղեցւոյն,
որոյ
վերակացու
կարգեցաք,
Ղարասուեցի
Փանոսի
որդի
պարոն
Գասբարն,
որ
յոյժ
հաւատարմութեամբ
ծառայէր
շինութեան
տանցս
եւ
ջրհորին
եւ
այլոց
բանից
մերոց:
Գիր
զոր
ընդ
հիմանն
սուրբ
Լուսաւորչի
ամփոփեցաք
՚ի
յիշատակ
սեղանոյն
ընդ
մասանց.
Շնորհօք
ամենազօրին
Աստուծոյ
հիմնացաւ
սուրբ
Լուսաւորիչ
եկեղեցիս
յամի
մարդեղութեան
փրկչին
մերոյ
Յիսուսի
Քրիստոսի,
՚ի
1783
թուին
եւ
՚ի
հայոց
ՌՄԼԲ
թուին,
սեպտեմբերի
9,
՚ի
տօնի
երեք
հարիւր
տասնեւութ
հայրապետացն
սուրբ
ժողովոյն
Նիկիու,
որ
՚ի
բարեկենդան
շաբաթ
օրն
սուրբ
խաչի:
Ի
Թագաւորութեան
մեծի
Եկատարինէ
երրորդ
կայսերուհոյն
ամենայն
ռուստաց,
որ
զազգս
մեր
՚ի
Ղրիմու
հանեալ
եբեր
՚ի
թաթարաց,
եբեր
՚ի
յերկիր
ռուստաց,
՚ի
գաւառս
Ազովու
որ
կոչի
Ռաստով,
յորում
քաղաք
շինեալ
անուանեցաք
Նախիջեւան
ըստ
անուան
քաղաքամօրս
աշխարհի:
Եւ
՚ի
վեհագոյն
ժառանգորդւոյն
կայսերական
բարձրութեանց`
մեծ
իշխան
Պաւլ
Պետրովիչին.
եւ
նորին
զուգակից
մեծ
Դշխոյ
Մարիա
Ֆետորովնին
եւ
զաւակաց
նոցա
մեծ
իշխան
Ալէքսանդր
Պաւլովիչին
եւ
Կոստանդին
Պաւլովիչին
եւ
մեծ
Դշխոյ
Ալէքսանդր
Պաւլովնային,
եւ
՚ի
հայրապետութեան
սրբոյ
Աթոռոյն
Էջմիածնի
տեառն
Ղուկաս
սրբազան
Կաթողիկոսին
ամենայն
Հայոց.
ձեռամբ
սրբոյ
Աթոռոյն
Էջմիածնի
ծայրագոյն
նուիրակ,
ռուսաց
երկրի
հայոց
առաջնորդ
եւ
նոր
քաղաքիս
Նախիջեւանայ
հիմնադիր,
՚ի
Քրիստոս
հանգուցեալ
Սիմէօն
կաթողիկոսի
աշակերտ
եւ
Սանահնեցի,
երկայնաբազուկ
Արղութեանց`
Ջումենց`
իշխան
Շիօշբեգի
որդի
Յովսէփ
արք-եպիսկոպոս
մեղապարտի`
որ
օծի
ըզհիմունս
քաղաքիս
եւ
եդի
՚ի
չորս
կողմն
սոյն
քաղաքիս:
Եւ
զհիմն
սուրբ
լուսաւորիչ
եկեղեցւոյս
եդի
՚ի
չորս
անկիւն
սորին,
երեք
երեք
քար,
յանուն
Երկոտասան
առաքելոցն
Քրիստոսի,
եւ
՚ի
ներքոյ
սեղանոյն
եդի
զքարն
օծեալ
յանուն
փրկչին:
Ընդ
նմին
եդի
եւ
զբազում
մասունս
սրբոց,
բայց
անյայտս:
Վասն
զի
՚ի
գալն
ժողովրդեան
մերոյ,
՚ի
Ղրիմու
՚ի
Սամար
եւ
՚ի
Կատարինէսլաւ
բնակութիւնսն,
անդ
այրեցեալ
էր
բոլոր
զգեստն
եւ
անօթն
Ղարասու
կոչեցեալ
քաղաքին,
ուստի
արծաթեայ
պահարանք
սրբոց
մասանց,
հալեցեալք
էին
եւ
նշխարք
սրբոց
մասանց
մնացեալք
ամբողջք,
սակայն
մեզ
անյայտ:
Բարւոք
համարեցաք
աստ
ամփոփելն:
Ընդ
սմին
օծաք
եւ
զհիմունս
վանիցն,
որ
յանուն
փրկչին
եւ
սուրբ
խաչին:
Ապայն
հանդիպօղքդ
յիշեցէք
զմեզ
ծնօղօք
մերովք:
Ընդ
սմին
արկաք
եւ
զհիմն
փրկիչ
վանիցն,
զոր
մեր
յաջորդ
Գանջեցի
Սիմէօն
վարդապետն
իւրով
կայիւքն
էառ
զտեղի
նորա
՚ի
Մարտինէն
Թորոսեան,
յաղագս
վայելչութեան
տեղւոյն
եւ
ականակիտ
յորդ
աղբերացն`
որք
անդ
բղխին:
Անդ
ժողովեցաք
եւ
զամենայն
անասունս
մեր
եւ
կարգեցաք
վերակացուս:
Յովսէփ
արք-եպիսկոպոս
1786
յունիսի
21.
՚ի
սուրբ
լուսաւորչու
բարեկենդան
կիւրակէին
վերոյ
փրկիչ
եւ
կամ
սուրբ
խաչ
վանից
հիմն
արկի,
եւ
շինութեան
սկիզբն
առնել
ետու.
Աստուած
հասուսցէ
՚ի
կատարումն,
որ
ահա
դեգերիմ
՚ի
կատար
հասուցանել:
Ի
1789.
եւ
՚ի
մայիսի
14
՚ի
Հաշտերխանու
ելեալ
գնացաք
՚ի
Նախիջեւան.
ընդյառաջ
եկն
մեզ
՚ի
Նախիջեւանու
հասարակութենէ
Առափայէլ
անուն
ոմն,
որ
բոլոր
հասարակութիւն
խնդրեալ
էին
զմեզ,
գնալ
առ
ինքեանս
իբր`
տասնամեայ
ազատութիւն
իւրեանց
լցեալ,
կասկած
ունէին,
զպարտս
թագաւորին
առնուլ
զոր
՚ի
յսկզբան
գալոյն
նոցա
տուեալ
վասն
կերակրոյ
՚ի
մէջ
երից
ամաց:
Ի
մայիսի
20
մեծափառ
հանդիսիւ
մտաք
՚ի
Նախիջեւան
ամենեքին
խնդրէին
՚ի
մէնջ
յանձն
առնուլ
եւ
գնալ
՚ի
մեծ
բանակն
առ
պայծառափայլ
գնեազն
խնամակալն
ազգին
մերոյ,
որ
յայնժամ
կայր
ընդդէմ
Օսմանցւոցն
եւ
առեալ
զՂաւղան,
Ղաղիքերման
եւ
զայլս,
շրջապատեալ
էր
զմեծ
ամրոցն
Բենդերու:
Յանձն
առեալ
մեր
զխնդիր
հասարակութեան
Նախիջեւանու
՚ի
յօգոստոսի
2
ելեալ
՚ի
Նախիջեւանու
ընդ
երից
դէֆութաթաց,
այսինքն
պարոն
Մարտինին
Շահինովին,
Յակոբ
Գենզալօղլուն
եւ
պրապօչնիկ
Պօղոս
Սպանդովին
գնացաք:
Ժողովուրդքն
մեր,
որք
ելեալք
էին
՚ի
Ղռիմ,
բերեալ
էին
ընդ
ինքեանս
զամենայն
արծաթեղէն
եւ
զշորեղէն
անօթսն
վանօրէից
եւ
եկեղեցեաց,
զորս
մեք
մեծաւ
տառապանօք
եւ
վշտօք
՚ի
բազում
աւուրս
աշխատեալ
մերայնովքն,
արկաք
՚ի
դաւթար
անուամբ
վանօրէիցն,
եկեղեցեացն
եւ
որոց
աշխատութեամբ
բերեալ
էին,
եւ
հազիւ
թէ`
շինեալ
զգեստատուն
տեղաւորեցաք
՚ի
նմա:
Եւ
զայս
տէֆթերս
արարեալ
պատմութեամբ,
գրեցաք
՚ի
սմա
զամենայն,
որպէս
զի
մի
ինչ
կորիցէ
եւ
ապագայն
գիտասցեն
զորքանութիւն
բերեցեալ
անօթիցն
եւ
զմերս
ջանք
եւ
տաժանելի
վաստակք
զի
ապագայիցն
ըղձալիք
են,
անցելոցն
պատմութիւնք,
զի
երբ
Աստուծով
շինեսցեն
զեկեղեցիսն,
որոյ
անուամբ
որ
կառուցանեն,
նոյն
եկեղեցեացն,
անօթն
՚ի
նմին
եկեղեցին
տացեն,
որպէս
մեք
արարաք
սուրբ
Համբարձմանն
եւ
սուրբ
Նիկողոսին
եւ
այլոց:
Իսկ
աւելեալ
(զեկեղեցիսն)
զգեստքն
եւ
արծաթեղէն
անօթքն
եւ
ոսկեղէն
խաչքն
դնելիք
են
ասբ
Լուսավորիչ
յաւագ
եկեղեցին,
ուր
առաջնորդարանն
է
լինելոց:
Նմանապէս
եւ
ամենայն
վանօրէից
անօթսն:
Եւ
զորս
՚ի
զգեստուցն
հնացեալ
գտաք.
շուրջառք,
շապիք,
վարագուր,
քիլիմք,
խալիք
եւ
խալիչայք
եւ
այլք.
խորհրդով
դատաւորացն
ետուք
տառապեալ
աղքատաց
եւ
տնանկաց:
Յառաջին
ամին,
որք
մերկք
էին
եւ
՚ի
ցրտոյ
մեռանէին.
զի
եւ
նոքա
Աստուծոյ
են,
եւ
Աստուած
առ
այս
ոչ
երբէք
բարկանայ,
այլ
հաՃի
եւ
ընդունի:
Թիւն
1786
նոյեմբերի
22
օծաք
սուրբ
Թորոս
եկեղեցին,
եւ
իւր
անօթն
Ղռիմու
բերեալն,
իւրն
ետուք:
Թիւն
1787
դեկտեմբերի
5
օծաք
զսուրբ
Գէորգ
եկեղեցին,
եւ
Ղռիմու
բերեալ
անօթն
իւր,
ետուք
իւրեան:
Թիւն
1787.
ողորմած
թագուհին,
ելեալ
՚ի
Սանկտ
Պետերբուրղու
եւ
եկեալ
՚ի
Քիով
եւ
՚ի
յԱզովի
գուբեռն
՚ի
քաղաքն
Քրմենչուկ
եւ
անտի`
գնաց
՚ի
Ղռիմու,
ընդ
Էմփերադորին,
վասն
տեսութեան
տեղեացն
Ղռիմու,
՚ի
դառնալն
անտի
՚ի
Քրմենչուկ
ընդ
յառաջ
ելաք
մեք
՚ի
Քրմենչուկ
ընդ
մահտեսի
պարոն
Աստուածատուրին
եւ
տեսեալ
մեր
անդ
զփայծառափայլ
քնեազ
Գրիգոր
Ալէքսանդրովիչ
Պօտեմկինն,
յարգմամբ
ընկալեալ
զմեզ,
՚ի
յունիսի
6
մետասան
ժամուն
տարաւ
զմեզ
առ
թագուհին
որոյ
ձեռնք
համբուրելոյ
արժանաւորեցաք
եւ
խօսելոյ
ընդ
մեծութեան
նորին:
Յետ
գնալոյ
կայսերուհոյն
պայծառափայլ
գնեազն
պահեաց
զմեզ
առ
ինքն
զի
՚ի
միասին
՚ի
Ղռիմ
գնասցուք.
ըստ
որում
մեք
չէաք
տեսեալ
՚ի
միջոցի
անդ.
զքանի
խնդիրս
էաք
տուեալ
նմա,
վասն
հասարակութեան
մերոյ
որ
մեր
տեղն,
այսինքն
փոքր
էր.
խոստացեալ
էր
շուրջ
զքաղաքաւն
եւ
գիւղօրէիւքն
մերովք
մեզ
շնորհել,
նաեւ
՚ի
Կատարինէսալաւ
եղեալ
ազգն
մեր
՚ի
Ղռիմ
առաքեալ
եւ
մեր
տօնլուղն
շնորհեալ,
խոստանայր
զբոլորն
կատարել:
Ապա
՚ի
միջոցի
աստ
բացեալ
եղեւ
կռիւն
ռուստաց.
ինքն
ոչ
եւս
կարաց
գնալ
՚ի
Ղռիմ,
այլ
մեր
չորս
տարեկան
ռոՃիկն
տուեալ
եւ
վասն
ապագայն
առնելոց
եւս`
հաստատեալ
՚ի
Ղռիմ
ստանալ
յամէ
յամ
յասլաբանցի
սումէն,
ապա
իւրով
յատուկ
յանձնարարութեամբն,
ուղեւորեաց
զմեզ
՚ի
Ղռիմ
առ
պարօն
գուբեռնաթռ
Մասիլ
Վասիլիչ
Կախօվսկին:
Ի
սեպտեմբերի
28
ելեալ
՚ի
Կրեմենչուկու`
հոկտեմբերի
Լ
մտաք
՚ի
Ղռիմ
եւ
՚ի
յԱղմէջիթ.
ընկալեալ
եւ
անդ
զպատիւ`
ըստ
հրամանի
պայծառափայլ
գնեազին,
ուղեւորեաց
զմեզ,
շրջիլ
յամենայն
ուրեք.
՚ի
Ղարասու
՚ի
Քէֆէ,
՚ի
Ասկռիմ
՚ի
վանքն
մեր
սուրբ
խաչ
եւ
՚ի
Սուտախ.
՚ի
Բաղչիսարայ,
՚ի
Յախքար,
որ
է
Սեւաստապօլիս.
ուր
նաւքն
կանգնեալ
կան,
եւ
՚ի
Գօզլով.
տեսեալ
մեր
զամենայն`
եւ
կրկին
դարձեալ
՚ի
յԱղմէՃիթ.
նոյեմբերի
3
ելաք
անտի:
Զգալի
եղեւ
մեզ
յոյժ,
տեսանելն
զաւերութիւն
քաղաքացն
եւ
եկեղեցեացն
եւ
վանօրէիցն
մերոց.
լի
տրտմութեամբ
դարձաք
անտի
՚ի
Նախիջեւան,
՚ի
նոյեմբերի
24.
քաղաքն
ամենայն
ընդ
առաջ
ելին
դրօշակօքն
արհեստաւորաց
եւ
ամենայն
պատրաստութեամբ,
եւ
մեծաւ
փառաւորութեամբ
ընկալան
զմեզ
՚ի
ներս,
հանդերձ
հոգեւորական
հանդիսիւ:
Թիւն
1788
փետրվարի
2
Ստամբօլցի
Թադդէոս
վարդապետն
Մարուգեան,
որ
մեզ
եկեալն
էր
յառաջ.
զնա
առաքեցի
՚ի
Պետրպօլք
՚ի
գնումն
տպարանին
հանգուցեալ
Երդալեան
Գրիգոր
Խօջամալովին
որում
տուեալ
ԺԲ
հազար
ռուպլի,
գնեալ
էր
՚ի
սակի
մեր.
որ
էր,
ինն
տեսակ
հայերէն
գիր.
եւ
երկու
տեսակ
ռուսերէն,
եւ
բազում
պատկերք,
՚ի
գին
որոց
որքան
ունէաք
եւ
կամ
ժողովել
կարացի
՚ի
ժողովրդենէն,
ետուք:
Մնացեալն
վէքսիլ
ետուք
մեր
Նախիջեւանու
մագիստրաթին
Աղայ
Յովհաննէսին,
եւ
նա
հատուցեալ
էր
կնոջն
երդալով
Գրիգորի
Կատարինեայ
Պետրովնին.
որով
անդ
տպեալ
զԸնդհանրականն
գինի
խաղացուցեալ
անտի
եբեր
՚ի
Նախիջեւան,
եւ
հաստատեցաք
՚ի
սուրբ
Խաչ
վանքն
մեր,
որոյ
հաստատութիւնն
՚ի
տեառնէ
եղիցի
միշտ.
Ամէն:
Ի
սոյն
թուոջս
եւ
՚ի
սոյն
ամսոյ
6
մեք
ելեալ
՚ի
Նախիջեւանու
գնացաք
՚ի
վերայ
Կովկասու
լերին,
՚ի
Մոզտօք:
Ի
Ղզլար
եւ
՚ի
Հաշտերխան
՚ի
տեսութիւն
վիՃակիս:
Անտի
զԱւետիս
վարդապետն
մեր
եւ
զԳրիգոր
սարկաւագն
ամենայն
զգեստիւք
սրբոյ
Աթոռոյն
առ
նոյն
Աթոռն
ուղեւորեցաք
եւ
մեք
երկար
հիւանդութիւն
կրեալ
՚ի
Հաշտերխան,
երից
մեծամեծ
հիւանդութեանց
հանդիպեալ,
մինչեւ
ցայժմ
ցնոյն
ցաւսն
կրեմ,
ողորմելի
կենօք:
Ի
1788
թուին
մինչ
մեք
ելանել
կամէաք
անտի
՚ի
Հաշտերխան
եւ
գնալ
՚ի
Նախիջեւան,
Ջուղայեցի
Եղիազար
Աղայի
որդի,
պօլկովնիկ
գերազնիւ
Աղայ
Յովհաննէսն
ամենայն
տամբն
իւրով
եկեալ
՚ի
Սարաֆայ
գիւղն
մերձ
Հաշտերխանու,
գնացաք
եւ
մեք
անդ,
եւ
անտի
՚ի
միասին
եկեալ,
եղաք
՚ի
Հաշտերխան
՚ի
նոյեմբերի
8
մնաց
՚ի
Հաշտերխան
մինչեւ
՚ի
դեկտեմբերի
6
եւ
գնաց
անդէն
՚ի
Պետրպօլք:
