Իմ
ողորմած
եւ
բարերար
պայծառափայլ
Տեառնդ
սրբոյ
աջոյն`
խոնարհական
եւ
սիրոյ
համբոյր
մատուսցի:
Իմ
առ
Սրբազնութիւնդ
գրեալ
վերջին
թուղթն,
յապրիլ
ամսոյ
յերրորդէն
է:
Թէ
ի
նոյնն
(որոյ
օրինակն
եւ
թղթովս
մատուցանեմ)
եւ
թէ
յառաջ
քան
զայն
բազում
թղթով
յայտնեալ
եմ
զամենայն
որպէսն
իմ:
Եւ
յուսով
եմ
զի
մինչեւ
ցայժմ
մատուցեալ
եղիցի
ձեզ
եւ
տեղեկացեալ
իցէք
ամենայն
իրացըն
եւ
անցիցն:
Որպէս
ի
նոյն
թուղթսն
աղաչեալ
եմ
վասն
ի
Կօպնհակ
առաքեալ
խրդին
իմ
հոգ
տանելոյ
փութով
եւ
պարտքն
հատուցանելոյն,
այժմ
եւս
զնոյնն
եւ
առաւել
քանզնոյնն
աղաչեմ.
զի
ըստ
ամենայնի
հետեւողութեամբ
հոգ
տանիցէք
յիւրում
ժամանակին
պարտքն
հատուցանել
եւ
պատուիրել
ի
Կօպնհակ,
զամենայն
խրդին
առաքել
ի
մեծն
Պօլիս,
զի
Աստուծով
ի
ժամանելն
իմ
անդ`
պատրաստ
գտից
եւ
վաՃառեցից
փութով,
եւ
մի
պատահեսցի
ինձ
անդ
յամենալ
եւ
սպասել
գալոյ
խրդին:
Ի
մտանելս
իմ
աստ
Հնդիկս
ըստ
պատուիրանի
Տեառնդ
իմ
մինչ
արգելայ
յերկիրն
Չինաց
գնալն,
վասն
որոյ`
առ
անդ
եղեալսն
գրով
ծանօթացայ.
յորոց
եւ
նուէրս
գտեալ
եմ
իսկ:
Որպէս
եւ
յիւրում
ժամանակին
ի
Մատրասու
յայտնեալ
եմ
յորոց
ինչ
գտանելս
եւ
կամ
քանի
անձինք
եւ
զով
ոք
լինիլն
եւ
ծանօթութիւնս
նոցա:
Առ
որս
եւ
յամենայն
տարւոջ
չեմ
պակասեալ
գրելոյ
զթուղթս
եւ
ծանուցանելոյ
զուրախարարս:
Յորոց
միջի
մինն
էր
Մատթէոս
Յովհաննէսն.
առ
որ
յամի
Տեառն
1792
մատուցի
զ՚իձէնջ
առաքեալ
ոսկեայ
ականակուռ
խաչն
սուրբ
մասամբ,
հանդերձ
օրհնութեան
թղթովդ:
Եւ
մինչ
ի
նոյն
ամի
զպատասխանն
չընկալայ,
ի
միւսում
ամին
մատուցի
եւ
զ՚իձէնջ
առաքեալ
գեղանկար
պատկերն:
Որոյ
պատասխանն
եւս
թէպէտ
յատուկ
թղթով
ոչ
ըստացայ,
այլ
գրեալ
էր
աստ
առ
պարոն
Սարգիս
Տէր
Յօհաննէսն
զհասանիլն
ընծայիցն
եւ
տալ
զխոնարհական
ողջոյնն
իւր
ինձ
եւ
տալ
ԲՌ
000
յի,
(2000)
մինչեւ
ինքն
յետոյ
ի
պարապութիւն
գտանելն
գրելոց
է
զպատասխանիս
թղթոցն
իմ:
Յետ
զայս
լուրս
առնելոյ
իմ,
մինչ
չեւ
էր
անցեալ
ամիս
մի`
լուր
եկն
զնմանէ
թէ
վախՃանեալ
է
ի
Գանթօմ:
Եւ
մինչ
գիտէի
ես
զմեծ
հարստութիւն
նորին,
եւ
զի
մինչ
չէր
ամուսնացեալ
բնաւ,
բայց
ունելով
ի
հարճէ
0
որդի
մի
(Թ.
)
իննամեայ
Յօհաննէս
անուամբ.
եւ
ինքն
էր
մերձ
(Կ.
)
վաթսունամեայ.
ուստի
եւ
առ
նա
զգրուածսն
իմ
մտածելով,
յուսով
էի,
այսինքն,
ասէի
ի
մտի
իմ
թէ`
եթէ
յանկարծ
մահուամբ
չիցէ
վախՃանեալ,
ի
հարստութենէ
իւրմէ
հարկիւ
մասնաւորելոց
է
մեզ.
վասնորոյ`
եւ
սպասէի
գալստեան
նաւուցն,
զի
կտակի
նորին
որպիսութեան
տեղեկացայց,
ապա
ելից
աստի:
Յորում
միջոցի
եհաս
նաւ
ինչ,
եւ
ի
նմա
եկն
ոմն
Յարութիւն
Ադամ
անուամբ
երիտասարդ
(որ
յառաջն
սարմայայ
ունէր
ի
հանգուցեալ
Մատթէոսէն
եւ
եկեալ
էր
աստ,
եւ
ընծայքն
սորին
ձեռամբն
էի
առաքեալ
առ
հանգուցեալն):
Յորմէ`
ո'չ
միայն
զուղիղ
լուրն
առի,
այլեւ
զօրինակ
կտակի
նորին,
որ
բերեալ
էր
ընդ
իւր.
Աստուած
այնպիսի
զգացողութիւն
ետ
ինձ,
զի
նախ
քան
զհռչակիլն
կտակի
բանիցն,
զօրինակն
առի,
գրել
տալով
եւ
զվկայութիւնն
իւր
ի
նմա
եւ
հաստատելով
զուղիղ
օրինակ
լինիլն,
եւ
նորին
ձեռագիրն
Ճանաչելն
եւ
զթաղումն
տեսանելն:
Զոր
մինչ
լուան
ոմանք
ազգատեացք,
նախատեալ
էին
զնա
վասն
օրինակ
կտակին
տալոյն
ինձ:
Եւ
մինչ
տեղեկացայ
կտակի
զօրութեան,
որ
իւր
ամենայն
հարստութիւնն
Ե
(5)
մասն
էր
արարեալ.
Գ
(3)
մասն
հարճին
եւ
որդւոյն
Ա.
(1)
մասն
քուէր
աղջկանն.
եւ
Ա.
(1)
Էջմիածնին,
Յերուսաղէմին,
Նոր
Նախիջեւանու
եւ
Ջուղու
վանքին:
Այսինքն,
ի
հնգից
մասանց
մինն
ի
չորս
մասունս
բաժանեսցի
ի
վերայ
վերն
յիշատակեալ
տեղեացն:
Որ
պատուիրեալ
է
զի
կտակակատարքն
ամենայն
դրամն
դիցեն
Ինգլիզի
Կումպանու
մօտ
մուդաթի,
մայայ
դրամն
միշտ
մնասցէ
Կումպանու
մօտ
եւ
մուդաթն
յիւրաքանչիւր
տարւոջ
ըստասցին:
Յետ
զայս
ի
ձեռս
բերելոյս,
մինչ
տեղեկացայ
թէ`
հանգուցելոյ
ամենայն
հարստութեանն
Փորթուքալաց
տէրութիւն
այսինքն
Մաքաւու
գուվէռնամէնթն
տիրեալ
է,
եւ
ոչ
է
թոյլ
տուեալ
կտակակատարացն
մերձիլ:
Ի
գործս
կտակակատարութեան,
քանզի`
ի
Մաքաւ
քաղաքի
անդ
ուր
հանգուցեալն
բնակէր
բարբարոսաբար
կառավարութիւն
ունին.
եւ
ասեն
թէ`
գուցէ
թէ
ո'չ
եւս
տացեն
ումեք
ինչ
ի
կայիցն
եւ
կամ
եթէ
տացեն,
գուցէ
պահիցեն
զամենայն
կայսն
առանց
մուդաթի
մինչեւ
ի
21
տարւոյ
հասակ
հասանիլն
որդւոյն,
եւ
ապա
յայնժամ
տացեն
նմա
զմասն
ինչ,
ընդ
նմին
եւ
այլոցն
սակաւ
ինչ:
Այս
յետին
լուրն
ծանր
եղեւ
ինձ
յոյժ.
վասնորոյ`
մինչ
գիտէի
զմեծ
հարուստ
գոլն
հանգուցելոյն,
որ
ասեն
20
լաք
ռուփու
կայք
ունի.
եւ
գիտէի
նորին
աստ
վաՃառականութիւն
ունիլն,
ի
ծածուկ
հետախուղ
եղէ
թերեւս
աստ
առ
ոք
գտից
ինչ
յստացուածոց
նորին,
որ
եւ
քննելով
տեղեկացայ
ի
պարոն
Սարգսէն`
որ
առ
իւր
ունէր
մուդաթի
մերձ
ԾՌ
000
(50000)
եւ
ի
ցաւելով
խօսակցութենէս
պատրեալ
ասաց.
այս
եւս
յորժամ
տեղեկասցին,
անխափան
տանելոց
են,
որպէս
անդ
գտեալն
ամենայն
տիրեալ
են,
այս
եւս
յինէն
յինք
կառուն:
Բայց`
առ
ի
փրկել
զանձն
իմ
յապագայ
ի
պահանջելն
իսկոյն
կը
տանիմ
դատաստանատանն
վեր
կը
դնեմ,
դատաստանատունն
ում
կամենայ
նորա
տայ:
Յետ
իմ
զայս
ամենայն
հաւաստելոյս,
ի
ծածուկ
պատրաստութիւն
տեսի,
կտակն
թարգմանել
ետու,
դատաստանատան
առաջին
եւ
ընտիր
Ճարտասանն
եւ
օրէնսգէտն
ինձ
փաստաբան
վարձեցի
եւ
արզի
գրեալ
թարգմանել
ետու,
ընդ
նմին
եւ
զամենայն
անցսն
Մաքաւցոց
առ
հանգուցելոյ
կայքն
գրով
ետու
յատեան
դատաստանին
եւ
ըստ
օրինացն
Անգլիացւոց
յայտնեցի
իմ
իրաւունս
ունիլն
աստ
զհանգուցելոյ
կայսն
տիրելոյ,
ցուցանելով
զիս
ժառանգորդ
նորին
կայիցն,
եւ
բարեկամ
եւ
ընծայս
առաքօղ
առ
նա`
եւ
զնուէրս
ընդունող
ի
նմանէ.
թարգմանել
ետուն
զկոնդակն
եւ
զվաքլագիրն
իմ.
եւ
զՏէր
Դաւիթ
Տէր
Փիլիպպոս
Ղայթմազեանն
վկայ
հաստատեցի
իմ
վէքիլ
լինելոյս
Նոր
Նախիջեւանու,
եւ
անգամ
լինելոյս
նոյն
եկեղեցւոյ,
եւ
ձեր
իշխան
լինիլն
եւ
հիմնարկօղ
գոլն
նոյն
քաղաքի:
Որ
եւ
ի
յայս
գործ
մեծ
մխիթարութիւն
գտայ
ի
Տէր
Դաւիթէն:
Որ
եւ
դատաւորացն
քննեալ
զօրինաւոր
լինիլն
խնդրոյս,
հաՃեցան
կտակակատարութիւն
տալ
ինձ:
Եւ
մինչ
հռչակեցին
որպէս
օրէն
է,
եւ
յայնմ
հետէ
մինչ
ժամանակ
ունի
տալոյն
ԺԲ
(12)
օր.
յորս
եթէ
ներհակօղ
ոչ
յառաջ
կացցէ
ինձ,
յայնժամ
կարգեսցեն
զիս
կտակակատար
եւ
ժողովօղ
կայից
հանգուցելոյն:
Եւ
մինչ
մետասան
օրն
էանց.
պարոն
Սարգիս
իմացաւ,
եւ
յագահութենէն
յաղթեալ
ներհակութեան
թուղթ
ետ
ի
դատաստանատունն,
ասելով
թէ`
եւ
ես
բարեկամ
եմ
հանգուցելոյն
եւ
մանաւանդ
աստ
բնակիչ,
եւ
հարուստ,
վասնորոյ
ինձ
առաւել
յարմար
է
կտակակատարութիւն
գտանելս:
Առ
այս`
դատաւորքն
Գ
(3
օր),
յիւրաքանչիւր
աւուրսն
չորք
ժամ
պարապէին
զերկու
կողմանց
գրուածսն
լսէին
եւ
քննէին
եւ
երկուց
կողմանց
Ճարտասանքն
առ
միմեանս
վիՃեալ
խօսէին
յատենի
դատաւորացն
եւ
բազմութեան,
ուր
յիշատակիւր
եւ
Ճարտասանէն
իմմէ
զամենայն
գրով
տուեալն
իմ.
այսինքն,
զշնորհս
Կայսերուհւոյն
առ
ժողովուրդսն
մեր,
զհիմնադրելն
ի
ձէնջ
զքաղաքն
եւ
զդպրատունսն
եւ
այլն:
Որ
եւ
յետ
երից
աւուրցն,
շնորհիւ
Տեառն`
յաղթեաց
Ճարտասանն
իմ
նորա
Ճարտասանին,
եւ
դատաւորքն
հանեալ
ետուն
ինձ
իրաւունս.
եւ
դատաստանատան
մեծ
կնքովն
կտակակատարութեան
գիր
գրեալ
իմ
յանուն
անցեալ
օրն
ետուն
ինձ.
եւ
հրաման
գտի
ժողովել
զամենայն
զոր
գտից
աստ
ի
կայից
հանգուցելոյն.
եւ
զնոյնն
կումպանու
մօտ
մուդաթի
դնել
սանադով,
եւ
սանադն
յաւանդ
թողուլ
ի
դատաստանատունն
եւ
մուդաթն,
ես
եւ
կամ
իմ
օրդնին
տիրել
յիւրաքանչիւր
տարւոջ
վասն
Նոր
Նախիջեւանու:
Որ
եւ
գտեալ
եղեւ
աստ
առ
պարոն
Սարգիսն
եւ
առ
այլս,
ԾՌ
000
(50000)
ի.
զորս
յետ
քանի
աւուրց
ժողովեալ
տալոց
եմ
Կումպանուն
ըստ
պատուիրանի
կտակին
եւ
ըստ
հրամանի
դատաստանին:
Վասնորոյ`
ասեմ,
ուրախ
եմ
ես.
զի
ի
ձէնջ
հաստատեալ
բարեկարգութիւնքն
ընդ
մեծամեծ
աթոռոցն
յիշատակին
ի
կտակոջ,
եւ
քարոզին
յատենի
հզօր
Տէրութեան:
Ուստի
եւ
յուսամ
զի
առ
այս
մտերմաբար
աշխատանս
իմ
հաՃեալ
յաղօթս
ձեր
յիղեսջիք
զհիւանդագին
անձս
իմ.
որ
ի
սոյն
գործս
աշխատիլն
իմ
քրտնելով,
եւ
յանձրեւոյ
թացեալ
լինելոյս
կրկնեաց
զհիւանդութիւնս
եւ
յանկողին
անկայ
մերձ
Բ.
(2)
ամիս:
Եւ
այժմ
ԺԵ.
(15)
օր
է
առողջութիւն
եմ
գտեալ
Աստուծով:
Եւ
մինչ
ներկայ
եղանակն
անձրեւային
է,
չէ
կարելի
Ճանապարհ
ելանել
ումեք.
Աստուծով
ի
հոկտեմբերի
վերջն
ելանելոց
եմ
առ
Սուրաթ.
եւ
մինչի
մեծ
պահքն
թերեւս
կարիցեմ
ի
Բասրայ
հասանիլ:
Վասն
այսմ
անցիցն
եւ
յաջողութեանս
ոմանք
ի
նախանձ
անկան,
մանաւանդ
Ս.
Էջմիածնի
յԵրուսաղէմայ,
եւ
Ջուղու
վէքիլքն,
մինչ
իւրեանք
եւս
ներկայ
գոլով
եւ
վէքիլ.
եւ
ոչ
կարողացան
մտածել
առնել
զայս,
եւ
ես
արարի:
Վասն
որոյ
եւ
անտեն:
Քանզի`
ես
որ
աստ
յառաջացայ
եւ
զայս
տիրեցի,
ի
վնասուց
ազատ,
նոքա
պարտական
են
ի
հեռաւոր
տեղիցս
աշխատիլ
եւ
ընդ
այնպիսի
բռնաւոր
Տէրութեան
խօսիլ
եւ
աղաչել:
Եւ
այն
Աստուած
գիտէ
թէ
քանի
տարի
պարտին
աշխատիլ,
որ
ապա
թէ
կարողանան
ինչ
ի
ձեռս
բերել,
եթէ
եւ
այն
կարիցեն:
Բազում
մինչ
ունիմ
գրել
վասն
այս
վասն
ապագայ
հարկաւորութեան.
բայց`
յանկարծ
ժամու
ել
փակէթի
նաւն`
չկարողացայ
հասուցանել:
Եւս
կտակի
օրինակն
դատաստանատանն
լինելով,
ժամանակ
չունէի
օրինակն
բերել
տալ
եւ
մատուցանել.
զայն
եւս,
եւ
կամ
այլ
հարկաւորսն
յայլում
ժամու
ունիմ
գրել,
ներկայ
այսքանիւք
խնդրեմ
բաւականանալ:
-
Ի
Բթաւիայ,
պարոն
Մանուկ
Յակոբջանն,
այր
խոհական
եւ
տեղեակ
գրոց,
յոյժ
քաղաքավարի
եւ
մանաւանդ
ազգասէր
որ
եղբայր
է
ի
Հաշտարխան
բնակեալ
պարոն
Զաքարիայ
Յակոբջանին
եւ
ամուսնացեալ
անդ:
Նոյնպէս
եւ
պարոն
Վարդան
Գասպարն
հոգեկից
ընկեր
եւ
եղբայր
նորա
անդ.
համեմատ
եւ
կամ
գուցէ
եւ
առաւել
քան
զնա
ազգասէր
եւ
դեռ
չէ
ամուսնացեալ.
ի
սոցանէ
ընկալեալ
եմ
զնուէրս
ինչ.
բայց`
մինչ
աղայ
Շամրին
ընկերք
են
եւ
ընդ
իշխանութեամբ
նորա,
երկնչին
ի
նմանէ
այժմ
մեծ
օգնութիւնս
առնել
եւ
առաւել
երեւիլ
քան
զնա.
բայց
խոստացեալ
են
երեւելի
յիշատակս
ըստանալ.
եւ
սոքա
կամք
ունին
ելանել
աստէն
եւ
գալ
բնակիլ
յայդր.
առ
սոսա
ես
թուղթ
եմ
մատուցեալ
ի
դիմաց
ձեր
եւ
գրեալ
են
ինձ
թէ`
առանց
արժանաւոր
ընծայի
չհամարձակեցաք
պատասխանն
գրել:
Հարկ
է
առ
սոսա
յատուկ
յատուկ
թուղթս
գրել.
բայց`
աղայ
Շամրի
ձեռն
չուղարկել,
այլ
աստ
սա
պարոն
Ներսէս
Յօհաննէսն
առաքել
որ
սա
հասուսցէ
նոցա:
Ի
սոցանէ
մեծ
ակնկալութիւն
պարտիս
ունիլ.
քանզի
առաւել
քան
զամենայն
սոքա
ազգասիրութիւն
ցուցանեն:
Եւս
գոյր
ի
Բթաւիայ
ոմն
Աղեքսանդր
անուն
Համադանացի,
ի
դաւանութիւն
Վալանդիզաց
մտեալ
եւ
եղեալ
խորհրդարանի
նոցին
անգամ
վասն
իւր
մեծի
խոհեմութեան.
առ
նա
եւս
մինչ
ծանօթութիւն
ստացայ.
առ
յիշեալ
երեք
պարոնայսն
միշտ
գրով
յորդորօղ
եմ
գտեալ.
եւ
մինչ
յանցեալ
ամին
յայտնեալ
էի
նոցա
զԱղեքսանդր
Մակեդոնացւոյ
գիրքն
տպելն.
երեքեանն
եւս
օգնութիւն
էին
արարեալ,
որոց
արարեալ
օգնութիւն
գուցէ
լինի
ԲՌ
000
(20000)
եւ
ցանկացեալ
էին
ի
նոյն
գիրք
տպեցմանն
ծախել.
այժմ
նոյն
Աղէքսանդր
վախՃանեալ
է,
բայց
հարկ
է
յիշատակալ:
Արդ
մինչ
Վարդան
Գասպարն
երկիւղ
կրէ
ի
Շամիրէն,
թէ
մի
գուցէ
լսելով
զյառաջանալն
իւր
ի
գործս
երեւելիս,
վասնորոյ
եւ
ի
նախանձ
մտեալ
վնասիցէ
յընկերութեան,
խնդրեալ
էր
յինէն
ո'չ
յիշատակել
զտուրս
իւր.
եւ
կամ
զապագայ
կամս
իւր,
մինչեւ
արձակութիւն
գտցէ
յընկերութենէն
եւ
պարոն
Մանուկի
արձակեալ
է
յընկերութենէն,
բայց`
եւ
նա
այլ
ինչ
բերէ
պատՃառս:
Վասն
որոյ`
այս
պատշաՃ
համարիմ
զի
հասարակաբար
Բթաւիու
պարոնայք
Աղլբէգի,
Մանուկն,
եւ
Վարդանի
անուանքն
յիշատակեսցես
իբրեւ
ազգասէր
եւ
օգնութիւն
առնօղ:
Զի
այսպիսի
հասարակ
յիշատակելովն
նոքա
ուրախանալոց
են,
եւ
ո'չ
միոյն
վնաս
չէ
լինելոց.
բայց`
մի
գուցէ
զապագայ
խոստումն
սոցին
յայտնեսցես
ի
տպեալ
գրեանսն,
քանզի
որպէս
յայտնեցի,
երկիւղ
կայ
վնասու:
Սոքա
յոյժ
փափագին
լսել
զյառաջանալն
ձեր,
ես
մինչ
աստ
եմ,
միշտ
ծանուցեալ
եմ.
այսուհետեւ
դուք
յայդրէն
ծանուցէք
եւ
ի
տպեալ
գրեանց,
եւ
թէ
կարեւոր
է
պատկերն
ձեր
իւրաքանչիւրոցն
յատուկ
շնորհեցէք
ի
կորուստ
չէ
գնալոց,
ի
սոցանէ
առաւել
մխիթարութիւն
ունիք
գտանել
քան
ի
մեծէն
սոցին:
Տէր
Մարտիրոս
ոմն
քահանայ
ունին
սոքա
առ
իւրեանս,
որ
է
յոյժ
պարզամիտ
եւ
առատաձեռն.
առ
նա
եւս
օրհնութեան
թուղթ
եւ
տպեալ
ինչ
գիրք
շնորհեսցէք,
շահ
ունիք
եւ
միշտ
յորդորօղ
է
լինելոց:
Պարոն
Մանուկի
կինն,
տիկին
Թեկղի,
բարեսէր
եւ
քաղաքավարի:
Որ
էր
յառաջ
հարսն
Շամրի,
այսինքն
կին
Եղիազար
որդւոյն
եւ
այժմ
ամուսնացեալ
ընդ
Մանուկին,
զնա
եւս
ազնուաբար
յիշատակեսցես
ի
թուղթն
ձեր
եւ
այլն
մնամ
Սրբազնութեանդ
Խոնարհ
ծառայ
եւ
որդի
Ստեփաննոս
քհնյ
Տէր
Յարութիւնեան
1795
Օգոստոսի
ԻԸ
(28)
Ի
Կալկաթայ.
Տէր
Դաւիթ
տէր
Փիլիպպոսն
ի
վաղիւն
ելանելոց
է
ընդ
ծով
գնալ
ի
Բումբայի
եւ
անտի
ի
Բասրայ
գնալ
ի
Թիֆլիզ.
եթէ
պատահեսցի
գալ
յայդր,
քերականութիւն
դաս
ասել
յարմար
է
ի
դպրատան
ուրեք,
մինչեւ
լաւն
գտցուք:
