Սրբազնագունեղ
Տեառն
իմոյ
սրբոյ
աջոյն
խոնարհական
համբոյր
մատուսցի.
1795
նոյեմբեր
1.
եւ
յուլիսի
25.
եւ
սեպտեմբեր
12:
Ի
Գրիգորիպօլ
գրեալ
թուղթքն:
Եւս,
եւ
1796
յունիս
26-ին
առ
պարոն
Վարդան
Սարգիսն
գրեալ
թղթոյ
օրինակն,
ի
Բասրայու
ըստացայ.
երեքն
ի
նոյեմբեր
ամսոջն,
եւ
յետին
բօթալի
թուղթն
ի
դեկտեմբերին:
Զամենայն
գրեալսն
ձեր
եւ
մանաւանդ`
զյինէն
վատահամբաւութեան
հռչակ
արկանելն
ի
հառաւոր
յերկիրս,
գիտացի
եւ
գոհացայ
զԱստուծոյ`
զի
այսպէս
տնօրինեաց
ինձ
հատուցումն
ի
ձէնջ:
Զայս
ամենայն
պահպանել
ունիմ
ի
յիշատակութիւնս`
առ
յապայ
ինձ
ի
պէտս:
Վասնորոյ
եւ
այժմ
զհարկաւոր
եւ
լիովին
պատասխանիսն
ամենայն
գրելոցն
ձեր
չկամիմ,
զի
մի
արդէն
անզգամ
երեւիցիմ,
գուցէ
թէ
պարզ
մտօք
եւ
կամ
ի
զբաղանաց
յաղթեալ
լինելոյդ
իցէք
գրեալ:
Մանաւանդ
եթէ
մինչեւ
ցայժմ
մահու
չափ
Ճգունքն
իմ
ոչ
ինչ
ազդեցին
ձեզ,
եւ
ոչ
գրութիւնքն
կարեն
ազդել
ինձ
ձեզ
եւ
կամ
այլոց
առ
ի
յարդար
առնել
զիս:
Վասնորոյ
թողում
արդար
դատողութեան
Աստուծոյ:
Եթէ
իրաւամբ
այսպէս
մշտնջեական
արձանացուցանէք
նախատինս
ի
վերայ
իմ,
թերեւս
այդոքիկ
կամ
թեթեւացուցանէ
զպատիժն
հոգեւորական
հատուցմանն,
եւ
կամ
իսպառ
բառնայ:
Իսկ
եթէ
ի
զուր
դատապարտէք
եւ
ձեզ
Տէր
գոյ
յերկինս:
Այլ
իմ
ներկայ
պատասխանին
համառօտեալ
այս
լինիցի:
Այսինքն:
Յառաքելն
ձեզ
զիս
յայս
կողմունս,
զօրինակն`
ինձ
տուեալ
զօրութեան
եւ
պատՃառացն,
կամ
պտղաբեր
սերմանցն,
յայտնի
է,
տեսէք
յօրինակաց
գիրկսն
ձեր:
Յետ
այսորիկ,
բարեկամին
ձեր
Շամիր
Սուլթանու
մի
օգնութիւն
տեսէք,
որում
եւ
յանձձեալ
էիք.
եւ
քննէցէք
թէ`
նորա
այնպիսի
սկսուածովքն
ինչ
օգնութիւն
ունէիք
գտանել:
Որ
պատՃառ
եղեւ
ինձ
յամենայն
քաղաքս
եօթն
ամսով
նստիլ
եւ
հազիւ
թէ
ապա
արդիւնաւորիլ:
Եւ
այն
եւս
թէ`
որպիսի
հնարիւք
եւ
աշխատութեամբ,
քաջ
գիտէք:
Յիրաւի
մեծ
են
գործք
ձեր
եւ
բազում
են
աշխատանքն
վասն
ազգին
մեր,
բայց`
դուք
իշխանաբար
եւ
հրամայելով
առնէք
զամենայն,
եւ
օգնական
ունիք
ձեզ
հիւսիսային
հզօրն
եւ
իւր
ամենայն
իշխանքն:
Եւ
ոչ
թէ
նման
ինձ
ի
պանդխտութեան
եւ
միայնակ
լինելով
բնակեալ
լինելով
ի
մէջ
խառնիՃաղանՃից
եւ
տգիտաց
չարչարիք:
Մին
տարի
Շամրին
ծառայեցի
առի
բերել
զհարսն,
զի
թերեւս
այնու
շահելովն
սկսուածքն
փոխարկեցից:
Եւ
այն
մինչ
չեղեւ,
եկի
աստ
երեք
տարի
սպասելով
մնացի
լռութեամբ
զի
գոնէ
սիրով
ստանայի
զդրամն
Սուրաթու
ի
Մօսէս
Խաչիկէն.
եւ
ոչ
այս
օգտեաց
մինչեւ
յակամայ
ստացայ:
Եւ
կարծէք
թէ
յայդր
ձեզ
վՃարելն
կամաւոր
էր.
բարի
է
այդպէս
կարծեա.
ունիք
իրաւունս,
եթէ
ես
զանձս
արածող
կլինէի
եւ
կթողուի
այնպէս
ըստ
իւր
կամացն,
եւ
կը
գայի
առ
ձեզ`
յայնժամ
յայտնի
կը
լինէր
թէ
ինչ
կգտանէիք,
բայց
մինչ
տեսաւ
որ
ոչ
հեռանամ.
եւ
միշտ
բողոքեմ
առ
Յօհանջանն,
անՃարացեալ
աստ
հատուցումն
արար:
Քանզի
մինչ
յԵրօպումն
փող
չունէր
եւ
ջուղապ
էր
գտեալ
ի
նոցանէ
թէ
չեն
հատուցանելոց.
վասն
որոյ
աստ
ընդունեաց
բիմուդաթ
հատուցանելն
որ
ակամայ
մուդաթովն
առի:
Եւ
յետ
իմ
աստ
գտանելոյն,
զկնի
ութն
ամսոյն
ապա
լուր
եկն
որ
յայդր
հատուցեալ
են:
Եւ
դուք
որ
սրտմտիք
թէ`
ընդէ՞ր
ոչ
դարձուցիք:
Ասացէք
ինձ
թէ`
արդեօք,
ես`
որով
պարտէի
միամտիլ
թէ
Ճշմարտապէս
հատուցումն
է
եղեալ,
որովհետեւ
դեռ
ի
ձէնջ
թուղթ
եւ
ռսիդ
չկայր:
Իսկ
եթէ
Մանուչարենի
ռսիդն
ասէք,
ես`
ե՞րբ
ունէի
տեսեալ
եւ
ծանօթացեալ
Մանուչարենի
ձեռագրոյն,
որ
հաւատ
ընծայիցէի
թէ
Ճշմարիտ
ռսիդ
է:
Մանաւանդ
մինչ
տեղեակ
եմ
սորա
խաբեական
գրութեան
եւ
հաստատութիւն
եւս
առ
այս,
ունիմ
ի
ձեռին
իմ
եւ
տեսանելոց
էք
Աստուծով
եթէ
ողջ
եկից,
եւ
յայնժամ
ապա
գիտելոց
էք
թէ
ո՞րքան
հարամ
գրիչ
ունի:
Դարձեալ
եթէ
ռսիդն
եւս
ընդունիցէի
Ճշմարիտ
լինիլ,
ո՞ր
խելքով
պէտքայ
ես
տեղս
փողն
յետ
դարձուցանէի:
Քանզի
եթէ
աստ
ես
փողն
յետ
դարձուցանէի,
յայնժամ
ես
հաւաստապէս
գիտէի
որ
նա
մուդաթն
եւս
յետ
էր
պահանջելոց
օրինօք.
որպէս
եւ
առ
այս
դատաստանատան
դպիրն
ինձ
ազդեալ
էր:
Քանզի
եւ
զիմ
ընդունիլն,
եւ
աստ
գտեալ
դրամն
յետ
տալն
յիւր
ձեռին
յենարան
էր
առնելոց,
եւ
մուդաթն
յինէն
յետ
առնլոց:
Յիրաւի
մեղանչեալ
եմ
որ
մեծ
մէպլաղ
փողն
յետ
չեմ
տուեալ:
Յետ
այնորիկ,
ինչ
եմ
մեղանչել
որ
գրեալ
եմ
ձեզ`
տեղդ
յետ
հատուցանել,
հարկիւ
պարտականի
կամ
տեղս
գտածս
յետ
տալ,
եւ
կամ
այս
օրինաւոր
գտած
համարելով,
եւ
տեղդ
ձեզ
տուեալն
ապօրինաւոր
համարելով,
վասն
որոյ
եւ
աստ
յետ
չը
դարձուցանելով.
յայդր
ձեզ
գրել
յետ
դարձուցանել,
զի
իմ
աստ
գտեալն
ինձ
մնասցէ,
եւ
մուդաթն
չկորնչէր:
Թողում
զայն
վնասն
որ
ապրանքն
պէտքայ
յետ
ծախվէր
եւ
վնաս
լինէր:
Մանաւանդ`
իմ
գրելովն
թէ
տեղդ
հատուցանէք
ի՞նչ
վնաս
կայր,
որովհետեւ
իմ
դաշինն
ընդ
սորա
այս
էր,
որ
եթէ
Սրբազանն
յետ
չհատուցանէ,
ութն
ամիս
եւս
ապրանք
հասանելէն
յետ
ժամանակ
լինիցի,
եւ
յայնժամ
եւս
եթէ
չհատուցանիցի,
ապա
ապրանքն
վաՃառիցի
եւ
փողն
հատուցանիցի:
Յայսմանէ`
ձեզ
ինչ
վնաս
եղեւ
որ
այդպէս
վատահամբաւէք
զինէն:
Այսու
յայտնապէս
ծանուցանէք
ինձ
թէ`
փոխարէն
աշխատանացն
իմ
չարիք
ունիմ
ժառանգել.
բայց
յաղթօղ
է
Ճշմարտութիւն
եւ
բարի
առնէ
տէր
բարեաց:
Նմանապէս
եւ
հակադարձն
եւս:
Մեծապէս
եմ
մեղանչել
որ
իմ
ընտանիքս
սպանանալով`
յամեցուցեալ
եմ
զելանելն
իմ
աստէն
վասն
օգտին
ձեր.
որպէս
ահա
իմ
յամենալովս
արդիւնաւորիլն
ձեր
եւ
քանդիլն
իմ
յայտնի
եղեւ,
ընդ
նմին
եւ
վարձուց
հատուցումն
իմ
ի
ձէնջ:
Եթէ
ասացից
միանգամայն
թէ
Աստուած
արասցէ
դատ
ընդ
աշխատանս
իմ
եւ
ընդ
գիտելն
ձեր,
խնայեմ.
քանզի
լաւ
է
ինձ
չարչարիլն,
քան
թէ
պակասիլն
կենաց
ձերոց:
Ըստ
այնմ
զի
աւուր
մի
կեանքն
ձեր`
ազգին
մեր
բազում
օգուտս
գործէ.
եւ
մեռանիլն
իմ
ո'չ
ինչ
վնաս
ունի
ումեք
տալ,
եթէ
ոչ,
միայն
ընտանեացն
իմոց
ողորմելեացն:
Ինչ
եւ
իցէ,
մեծ
եղեն
ինձ
վէրքն
ի
ձէնջ
եւ
անբժշկելի:
Այլ
տակաւին
որպէս
մինչեւ
ցայսօր.
նոյնպէս
եւ
յայսմհետէ
մինչ
ցյելանելն
իմ
աստէն
պակասելոց
չեմ
յաշխատանաց:
զորս
եւ
բարին
համարիմ,
առնելոց
եմ.
ինձ
փոքր
փոյթայ
եթէ
ոմանք
անհաւանք
գտանիցին:
Ո'չ
դուք
եւ
ո'չ
այլք,
ոչ
կարէք
լիովին
իմ
վարձն
հատուցանել,
այլ
Աստուած
է
հատուցանօղն:
Բանս
ինչ,
տանելոց
չեմ.
քանզի`
իմ
սիրտս
մաշեալ
է
եւ
նեղ,
ոչ
եւս
կարողանամ
ընդունել
զարհամարանս
թարց
իրաւանց:
Նոքա
անտեղեակ
են
իմ
աշխատանացն,
բայց
դուք
մինչ
տեղեակ
էք
եւ
ո'չ
յայտնէք
նոցա,
վստահանան
ի
մեծաբանելն:
Սակայն`
ես
մինչ
գիտեմ
զաշխատանս
իմ
եւ
վստահ
եմ
ի
մտերմաբար
գործն
իմ,
ընդ
նմին,
եւ
զարմացօղ
վկայք
ունիմ
առ
գործն
իմ`
տեղիս
ականատես
բազմութիւնքն,
ո'չ
թողում
ունեք
մեծաբանելոյ
ի
վերայ
իմ:
Յաշխարհէ
հրաժարեալ
եւ
աշխարհուրաց
կրօնաւոր
նուիրակաց`
սանդուղն
եւ
քուկնել
տեսնուն,
եւ
իմն
էլ:
Որ
ես
աշխարհի
գոլովս`
իբրեւ
ընչատեաց
եմ
վարեալ
զիս
աստ,
եւ
այնու
եմ
առաւել
յորդորեալ
ի
սէր
ազգին
զժողովուրդսն:
Որպէս
դուք
առ
ինձ
գրեալ
թուղթն
արհամարհանաց,
բաց
ունէիք
եդեալ
եւ
առաքեալ
ի
մեծն
Պօլիս
եւ
Բասրայ,
առի
ուսուցանել
նոցա
արհամարհել
զիս,
այնպէս
եթէ
ես
եւս
զայս
թուղթն
իմ
բաց
առաքիցէի
ի
ձեռս
նոցա,
արդարութիւն
էր:
Բայց`
ոչ
եմ
անզգամ
եւ
յիմար.
Ճանաչեմ
զձեզ
հայր
եւ
փրկիչ
հայոց
ազգիս,
վասնորոյ
եւ
մօռանամ
զկսկծեցուցանելն
ձեր
զիս:
Ուստի
յուսամ
զայս
ոչ
միայն
բաւական
համարիցէք,
այլեւ
բժշկելն
զիս
ջանայցէք
որպէս
եւ
իսկ
պարտական
էք:
Ի
Դաքայ
պարոն
Գրիգոր
Պետրոսն
ութսուներեք
ամեայ
գոլով
ամուսնացաւ
վասն
կառավարելոյ
զծերութիւն
իւր,
բայց
յոյժ
գրեալ
է
եւ
անկեալ:
Եւ
կինն
այն
Խանզադայ
անուամբ
է
յոյժ
առաքինի
եւ
անորդի:
Սէթ
աղասին
որ
ԲՌ
(2000)
յի
էր
գրեալ
ձեռն
դատարկ
ունի.
այն`
միայն
գրելն
էր:
Յուսով
յաջողութեան
գրեաց,
բայց
օր
աւուր
նուազի:
Անցեալ
տարւոջն
տէր
Դաւիթ
տէր
Փիլիպպոսի
ձեռամբ
եւ
այլ
նաւով
ի
վերայ
Բասրայու
գիր
եմ
գրեալ
ձեզ,
եւս
ի
Բասրայ
եւ
ի
մեծն
Պօլիս
մեր
վաքլացն:
Եւ
գրեանց
հասանելն
չգրեն:
Իսկ
տէր
Դաւիթն
գրէ
ի
Բուշէռու
թէ
գրեանքն
առաքեցի
ի
Բասրայ:
Չգիտեմ
զորպէս
լինելն:
Աղաչեմ
ի
Կօպնհակու
տեղեկանալ
թէ
խրիդն
ինչ
են
արարեալ,
եթէ
ի
Կօպնհակ
իցեն
վաՃառեալ
իւրեանց
պարտքի
չափովն
պէտքայ
վաՃառէին,
եւ
մնացորդ
խրիդն
պէտքայ
յանձնէին
ձեզ.
կամ
դուք
հրաման
գրէիք
որ
առաքէին
յՍտամպօլ
որ
վաՃառվէր.
ձերն
դուք
վերառէիք
եւ
այլոցն
որ
պարտքովայ,
պարտքն
տայիք:
Կօպնհակ
մեր
դաշնի
ներհակ
բան
չէին
կարօղ
առնել,
իսկ
եթէ
արարեալ
իցեն
եւ
վնասեալ,
չգիտեմ:
Ինչ
ժամանակ
նոյն
խրդի
փողն
գտանէք,
պարտիք
տէր
Դաւիթի
փողն
տալ:
ԽեղՃ
ողորմելուն
եւս
կլինի
էս
փորձութիւնիցն
պատահիլ,
վասնորոյ
գուցէ
մեծ
հարկաւորութիւն
ունենայ
փողի,
հարկաւորայ
օգնելն
եւ
իւր
փողն
տալ:
Քանզի
եւ
դա
յամենայն
ժամանակի
օգնական
կայր
աստ
ինձ,
եւ
ինքն
արդարութեան
հետեւօղ
քահանայ
էր:
Իմ
ողորմելի
ընտանիքն
արդեօք
ներկայ
ինչ
տեղ
են
ժողովեալ
չգիտեմ:
Ինչ
տեղ
ժողովիլն
եւ
մնալն
եթէ
ձեզ
հարցանիցեն,
ուր
դուք
հրամայիցէք
մնալն,
անդ
կացցեն
մինչեւ
հասից:
Իսկ
եթէ
իւրեանք
հաՃիցին
վերստին
Թիֆլիզ
բնակիլ,
իւրեանց
կամքն,
այս
մին
տարին
եւս
սպասցեն,
մինչեւ
հասից:
Ի՞նչ
կարեմ
առնել,
էն
բանում
եմ
կապւած,
որ
արձակիլն
կարեւոր
չէ:
Վասն
իմ
հայրենի
աշխարհին
եւ
ողջոյն
ազգի
ազատութեան,
ի
տանէ
իմմէ
երեք
անձինք
զոհ
մատչիլն
ոչ
եմ
տրտնջօղ,
այլ
գոհութիւն
տամ
արարչին:
առանց
մեծ
աւերածի
եւ
սրածութեան
եթէ
ոչ
մատնեցաւ
յսկզբանն
ի
ձեռս
թշնամեացն,
այժմ
փրկիլն
եւս
ոչ
է
հնար
առանց
աւերման
լինիլ.
վասն
որոյ
պարտիմ
գոհութեամբ
ընդունել:
Իմ
ազգիս
մանկունքն
միեւնոյն
իմ
որդիքն
են.
ոչ
ինչ
զանազանութիւն
չկայ
առ
ինձ,
որպէս
կամացն
տեառն
հաՃոյ
է.
նոյնն
օրհնեալ`
եւ
եղիցի:
Յաւել
յայսմանէ,
ողջունեմ
զնոսա
որք
ընդ
քեւ
են
եւ
մնամ
սրբազանութեան
ձերում
խոնարհ
ծառայ`
Ստեփաննոս
քհնյ
Տէր
Յարութիւնեան
1796
դեկտեմբեր
25
Ի
Կալկաթայ:
Պարոն
Վարդան
Սարգսի
առ
ինձ
գիրն
կարդացի
վերստին,
մին
յերեսն
լի
էր
վրդովական
եւ
խռովութեան
բանիւք.
եւ
այնպէս
ցուցանէր
որպէս
թէ
դուք
իցէք
գրեալ
առ
ինքն`
վասն
իմ,
ես
այսպիսի
բանիցն
իսկապէս
հաւատ
չմատուցի.
բայց
եթէ
ստոյգ
է
բանքն
սորին,
կտեսնուք
որ
անվայելուչ
կը
լինի.
ինձ
ոչինչ
մին
վնաս
չէ
լինելոց
յայնմանէ,
եւ
ձեզ
ոչինչ
շահ,
այլ
գուցէ
թէ
վնաս
արդեանց,
քանզի
լսողքն
զայն,
եւ
տեսողքն
զիս,
կարծեմ
որ
չհաՃին:
Այլ
զայս
ոչ
գրեմ
ձեզ
իբր
արգելմունք
եւ
խնդիրք
չառնել
զայն,
քաւ
լիցի,
այլ
եթէ
ստոյգ
է
պարոնի
գրեալն
եւ
դուք
յայդ
կարծիս
էք
մտեալ
առ
ինձ,
ամենեւին
մի
արգելուք,
որքան
եւ
կարող
էք
հետեւեցէք
եւ
Ճմլեցէք:
Ճշմարտութիւն
միշտ
յաղթող
է:
Եթէ
հայոց
ազգն
իւրեանց
վաստակաւոր
զօրավարաց
աշխատանքն
եւ
վարձն
էս
կերպ
կը
հատուցանեն
այսուհետեւ,
ուրեմն
քան
Ղռիմն
շատ
կանուխ
կզարդարեն
իւրեանց
աշխարհն
տէրութեամբ:
Յիրաւի
ափսոս
իմ
աշխատանք
եւ
կեանք
որ
ունայն
եմ
վատնել:
Այլ
Ճշմարտութիւնն
յաղթօղ
է:
