ԱԶԴԱՐԱՐ ԱԴԱՄ ԱՄՍՈՅ

1794

՚ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Սրբազան Կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց ՚ի Վաղարշապատ:

 

Եւ ՚ի Թագաւորութեան Օդգոստափայլ Տեառն Երկրորդի Հերակլայ Արքայի ՚ի Թիֆլիզ:

Ընդհովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի Եկեղեցւոյն որ ՚ի Մադրաս ՚ի Տպարանի Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան Շիրազցւոյ:

 

Պատմութիւն Մանկան միոյ, զոր գտեալ եղեւ իբր երկօրեայ ՚ի ծերէ միոյ, զարգացաւ կաթամբ Այծոյ, աշխատեցաւ անօգնական, եւ ՚ի վաղճանի եգիտ զմխիթարութիւն կարողութեան օգնազան լինիլ աղքատաց:

Թարգմանեալ Յանգլիացւոց:

 

Էր այր ոմն աղքատ, ծեր, եւ կաղ, զոր բնակէր ՚ի մէջ մարգագետնոյ ՚ի հիւսիս կոյս Անգլիոյ:

Սա յառաջագոյն էր զինուոր, եւ այժմ ոչ ունէր օգնականութիւն միոյոտին ՚ի պատճառս վիրաց զոր ընկալել էր ՚ի պատերազմի` յորժամ մարտնչէր ընդ թշնամեաց քաղաքին իւրոյ:

Ողորմելի այրս այս յորժամ եգիտ զանձն իւր յայսպիսի տկարութեան, շինեաց վասն իւր զփոքրիկ իմն խրճիթ շաղախով, եւ ծածկեաց դալար խոտով:

Ունէր սակաւ մի տեղ իբր պարտիզի զոր սովորւթիւն արար ինքնին ձեռամբ իւրով հնձել, որով լցուցանէր զկարիս իւր գետնաբերիւ` եւ բուսեղինաւ, եւ բաց ՚ի յայսոցիկ շահիւր երբեմն եւ սակաւ ինչ դրամօք, բանալով զդուրս վասն անցաւորաց, որ էր մերձ տան իւրոյ, եւ արդար եւ յայսմանէ ոչ գտանէր բազում վարձս` որովհետեւ անցաւորք սակաւք անցանէին ընդ այն ճանապարհ:

Այլ զոր ինչ ՚ի վաստակոցս գտանէր կարի բաւական լինէր նմա առ ՚ի գնելոյ զհանդերձս եւ լցուցանելոյ զսակաւիկ հարկաւորութիւնս զոր ունէր:

Եւ թէպէտ տնանկ էր բայց իրաւի էր սա այր վեհանձնեայ եւ համեստ, եւ եբրէք ոչ տկարանայր թէ յառաւօտու եւ թէ ՚ի գիշերի առ ՚ի մատուցանել զաղօթս իւր առ Աստուած որով յոյժ պատուելի եղեւ յաչս յայնց ամենեցունց որք ծանօթ էին նմա քան զնոսա որք առաջինքն էին քան զնա թէ ազգաւ` եւ թէ հարստութեամբ:

Յաւուր միում յորժամ զգնայր արտաքոյ այգւոյն` եգիտ փոքրիկ ուլ մի այծոյ զոր կորուսեալ էր զմայրն իւր եւ իբրեւ կիսամահ երեւիւր ՚ի պատճառս սովու, էառ զայն ընդ իւր ՚ի բնակութիւնս իւր կերակրեաց նմա ՚ի բերոյ այգւոյ իւրոյ, եւ պաշտպանելով սնոյց զնա մինչեւ զարգացաւ եւ զօրութեամբ զօրացաւ:

Փոքրիկ Նէնս (այսինքն ուլս քանզի այսպիսի անունս ետ ծերն) հասուցանէր նմա զերախտիս իւր եւ այնքան ընտեցալաւ նմա որպէս սկունդ:

Տիւն ողջոյն արածէր զդալար բանջարս զոր կայր բուսեալ շուրջ զբնակութեամբն, եւ ՚ի գիշերի ննջէր ՚ի նմին յանկողնոջ տեառն իւրոյ:

Եւ այծս այս յաճախապէս ուրախացուցանէր տեառն իւրոյ կաքաւելով եւ առնելով զխաղս, զգլուխս իւր դնէր յարաժամ ՚ի գոգս տեառն իւրոյ, եւ ուտէր զբաժինս հացին զոր պարգեւեալ էր տեառն իւրոյ, զոր նա եւ տէրն նորայ ոչ երբէք պակասէր բաժանելոյ ընդ մխիթարչին իւրոյ:

Ծերս այս երբեմն հայէր սմա լռեալ ցնծութեամբ եւ միամիտ սրտիւ տարածէր զձեռս իւր երկինս եւ շնորհընկալ լինէր յԱրարչէ, զոր մինչ ՚ի հասակաս ծերութեան` եւ ՚ի մէջ այսքան տառապելութեան, եւ ՚ի նեղութեան, պարգեւեաց նմա մի հաւատարիմ բարեկամ:

՚Ի գիշերի միում ՚ի սկզբան ձմերանոյ ծերունիս այս կարծեաց թէ լսէ զձայն նուազագոյն լալոյ եւ աւաղելոյ մանկան միոյ, եւ որպէս սա բնութեամբ ողորմած էր` յարեաւ վաղվաղակի եւ վառեաց զճրագս իւր եւ ել ՚ի բնակութենէ իւրմէ որոնել զամենայն կողմունս, եւ ոչ էր անցեալ ժամս մազումս մինչ որոնէր` ետես զմանուկ մի զոր արկեալ էր անդ յոմանց տնանկաց:

Ծերս այս եկաց հիացեալ եւ ոչ գիտէր զինչ գործել, եւ սկսաւ խօսել ընդ միտս իւր եւ ասէ:

Ես` զոր այժմիկ տեսանեմ թէ որքան դժուարութեամբ ապրիմ յանձն առից զգուշութիւն անօգնական մանկան միոյ` որ զամս բազումս ոչ է հնար սմա աշխատակից լինիլ զիս վասն կեցութեան իւրոյ:

Բայց ողորմեցաւ մանկանն եւ կրկին ասաց, որպէս խնայեցից զօգնականութիւնս իմ կենդանւոյ յոյժ ողորմելւոյ քան անձին իմոյ:

Միթէ Արարիչն զայն` զոր կերակրէ թռչնոց անտառաց, եւ գազանաց վայրենաց, եւ որ խոստացաւ օրհնել զնոսա որք ողորմած գտանիցին, ո'չ կարէ օգնել տկար կարեաց իմոց, վերջապէս ասէ տարայց զսա ՚ի գիշերի յայսմիկ ՚ի բնակութիւնս իմ, կերակրեցից եւ յագեցուցից զսա, քանզի եթէ ոչ ընկալնուցում զսա ՚ի բնակութիւնս իմ, ողորմելի անտէրս այս ՚ի ցրտոյ մեռանիցի յառաջ քան զարշալոյսն:

Խորհելով այսպէս էառ զմանուկն ՚ի գիրկս իւր եւ ետես զի էր տղայ առողջ եւ գեղեցիկ ծածկեցեալ էր ընդ կտոր մի կտաւոյ: Փոքրիկ գտեալ մանուկս այս երեւիւր թէ խելամուտ էր շնորհին նմա, եւ ծիծաղելով ընդ երեսս ծերոյն տարածեաց զնուաստ եւ զփոքրիկ բազուկս իւր առ ՚ի գրկել բարերարին իւրոյ:

Յորժամ եբեր նմա ՚ի բնակութիւնս իւր սկսաւ տրտմիլ եւ հոգալ թէ որպէ՞ս հոգասցէ նմա կերակուրս, բայց հայելով առ Նէնն (այսինքն առ այծն) մտածեաց իսկոյն զի այծն այն սակաւ ժամանակ էր զորմէ հետէ կորուսեալ էր զուլն իւր եւ ետես զի ստինն լցեալ ունէր կաթամբ, կոչեաց զայծն առ իւր եւ ընծայելով զմանուկն ՚ի ստինս Նէնին` ցնծացաւ իրաւապէս, յորժամ ետես զմանուկն զի դիէր զկաթն այնքան բնական` որպէս թէ գտեալ իցէր զմայրն, իւր, իսկ այծն եւս երեւիւր հաճեցեալ ՚ի գործոյ մանկանն եւ հնազանդէր թարց հանդիմանութեան առ ՚ի գործոյ մանկանն եւ հնազանդէր թարց հանդիմանութեան առ ՚ի կատարել զհարկս դիեցուցչի:

Շատացաւ ծերս այս փորձառութեամբ եւ պատեաց զմանուկն վասն ցրտոյն այնքան զոր կարն էր, եւ չոգաւ հանգչիլ ուրախութեամբ զի արարեալ էր զմարդասիրութեան գործս զայս:

Եւ ՚ի միւսում առաւօտու զարթեաւ վարդագոյն ՚ի ձայնէ մանկանն զոր լայր վասն կերակրոյ եւ օգնականութեամբ հաւատարիմ Նէնին (այսինքն այծոյն) ետ նմա զկածթն որպէս արարեալ էր յանցելումն գիշերի:

Եւ այժմ ծերս սկսաւ երկայնամիտ լինիլ յաղագս կենաց մանկանն` եւ նեղութեանցն իւր, զոր ըստ համարողութեանն իւրոյ` յոյժ անագան կարէր զերծանիլ ՚ի հոգունակութենէ մանկանս այս, եւ սկսաւ խորհիլ ՚ի միտս իւր եւ ասել, ո' գիտէ, ասէ, եթէ ոչ Արարիչն միայն զոր պահպանեաց զմանուկս զայս այսպիսի զարմանալի կերպիւ` գուցէ թէ պատրաստեալ իցէ բան ինչ համեմատ հիանալեաց ՚ի կեանս ապառնոյ սորայ, եւ օրհնեսցէ զիս իբրեւ խոնարհ սատար հրամանի իւրոյ, վերջապէս ասէ որքան զարգանայ մանուկս` այնքան մխիթարութիւն եւ ուրախութիւն է ինձ յայսմիկ միայնակ անապատիս, եւ օգնական է լինելոց զիս ժողովել զխռիւս, վասն այրելոյ` եւ հնձեսցէ ընդ իս զայգին իմ, այսու, մտածութեամբ յոյժ եւ յոյժ գթած լինէր առ գտեան մանուկն, զոր յետ սակաւ ժամանակի` ուսաւ ճանաչել զծերն իբրեւ զհայր եւ զընտանի իւր, եւ ուրախ առնէր նմա մանկական գործով իւրով, եւ լաւ Նէնն, այսինքն այծն այն, յոյժ զուարճ երեւիւր ունելով, զայնպիսի որդէգիրս, զոր համարէր թէ իւր սեփական ձագն իցէ, յորժամ մանուկս ՚ի գուճս առեալ ընթանայր առ այծն, նա իսկոյն ննջէր ՚ի վերայ հողոյ` եւ տայր նմա զկաթն ՚ի կերակուր, եւ յորժամ զցուցանէր զքաղցս նորայ, դնէր զնա ՚ի վերայ ստեանց իւրոյ, եւ այնպէս ննջէր մանուկն ՚ի գիրկս ածոյն:

Զարմանալի իմն էր տեսանել, թէ զիարդ մանուկս այս այսպէս զրկեցեալ ՚ի մօրէ` եւ յամենայն փափկութենէ` զարգանայր զօրութեամբ եւ հասակաւ, եւ զուրկ յայնպիսի փափկութենէ` զոր վայել է մանկանց, առ անձամբ իւրով յոյժ բարեպէս զօրանայր եւ ՚ի հայեցողութենէ պատկերին` երեւիւր նշան առողջութեան: Եւ ՚ի յայսքան փոքու հասակի, զոր այլք մանկունք դժուարապէս կարեն կանգնել օգնականութեամբ դիեցուցչի` զայս գտեալ մանուկս կարէր վազիլ միայնակ, եւ իրաւի է զի թէպէտ երբեմն սահիւր ՚ի գնալն իւրում` եւ անկանէր ՚ի վերայ գետնի, բայց գետինն յոյժ փափկագոյն էր եւ մանուկս (զոր ծերն եդեալ էր զանունն փոքրիկ Ջէկ) չէր այնքան փափուկ եւ դալար, եւ ոչ ինչ համարէր զանկումն իւր` եւ վերստին դողութեամբ կանգնեալ պնդէր զճանապարհս իւր, եւ ՚ի սակաւ ժամանակի փոքրիկ Ջէկս եգիտ կատարելապէս զօրութիւն ծնկաց իւրոց, եւ որպէս ամրան մերձենայր, երթայր ընդ մօրն իւրոյ (այսինքն այծոյ) ՚ի դուրս եւ սկսեալ խաղայր ընդ նմա ժամս ինչ, անկանելով ընդ ստեանբ այծուն, փարելով զպարանոցաւն խանդաղատեալ կայտռելով, եւ այնպիսի խաղայր` որպէս թէ իցէր իրաւապէս ձագ նորա:

Եւ եթէ ՚ի զգեստուց նորին կամիցիս տեղեկանալ, փոքրիկ Ջէկն ոչ էր ծանրացեալ այնու, ոչ ունէր զկօշիկս` եւ ոչ այլ իմն կերպ հանդերձի, քանզի եղանակն ջերմ էր եւ Ջէկն զուարճանար գտնելով զանձն իւր այսպէս թեթեւ վասն ուղիղ կատարելոյ զամենայն խաղս իւր:

Եւ յետ սակաւ ժամանակի Ջէկն սկսաւ ուսանիլ զձայնս ծեր հօր իւրոյ` եւ մօրն այծու, եւ ՚ի փոքու ժամանակի ուսաւ խօսել պարզապէս:

Ծերն մխիթար լինէր յասմանէ, եւ նստուցանէր նմա յարաժամ ՚ի վերայ ծնկաց իւրոց` եւ խօսէրն ընդ միմեանս ժամս բազումս ՚ի միասին (յորժամ կերակուրն պատրաստիւր ՚ի կաթսայի ՚ի վերայ հրոյ: )

Օր աւուր զարգանայր եւ առաւել օգնական լինէր հօրն իւրոյ, այնքան` մինչ հայրն նորայ կարէր հաւատալ նմա զգուշութիւն դրան որ էր յանցս ճանապարհին, եւ եթէ հայրն ոչ իցէր ներկայ, մանուկն այն բանայր:

Եւ վասն խոհարարութեան սակս կերակրոց իւրեանց ոչ յետ բազում ժամանակաց, կարաց Ջէկս գործել զհաց` եւ եփել այլ իմն կերակուր, կատարելապէս քան զոր առնէր հայրն նորա:

Եւ ՚ի գիշերի ձմերայնոյ, ծերս այս պատմէր որդւոյ իւրոյ յանցս անցից մանկութեան իւրոյ, թէ պատերազմին զոր մարտուցեալ էր, եւ թէ ամրացմանն զոր փախեալ էր եւ զամենայն սաստիկ նեղութիւնն այնպիսի քաղցր եւ փափագմամբ պատմէր նմա` մինչ գրեթէ մանուկն այն ոչ երբէք ծուլանայր ՚ի լսել բայց ՚ի մէջ այսքան պատմութեանս, առաւելապէս ուրախանայր Ջէկն զոր տեսանէր զհայրն իւր առեալ գաւազանն իւր փոխանակ հրացանի, եւ ասէր այսպէս [1]. յա'ջ յահեա'կ ուղղեա հո'ւր տո'ւր ե՛րթ սպասեա' զոր զայս ամենայն Ջէկն մինչ խօսել կարացաւ` գիտէրն ասէր, յորժամ չեւեւս էր հասեալ ՚ի վեց ամաւ, առնէր դողալով եւ ուղղէր զփայտ մի' որ հայրն իւր վասն այն իսկ պատճառին տուեալ էր նմա, եւ առնէր զամենայն շնորհիւ, որպէս մարթ էր զօրաւորի ումեմն եւրօպացւոց առնել այնքան փոքու հասակի:

Ծերս այս, ուսուցանէր մանկանս ազդու ոճիւ զամենայն հարկս հաւատոյ` եւ բանականութեան, այնքան պարզապէս զոր կարէր, եւ ասաց մանկանն Ջէկ մի երբէք սուտ ի'նչ խօսեսցես թէ եւ մաշկեսցեն զքեզ կենդանուն քանզի զինուորն ոչ երբէք ստէ:

Ջէկն բարձրացուցեալ զգլուխս իւր ընթանայր ՚ի յայդոջ իւրում եւ խոստացաւ հօրն իւրոյ զի ինքն յարաժամ խօսելոց է զճշմարտութիւն որպէս զինուոր:

Բայց ծերն, զի ՚ի մանկութեան իւրում երբեմն ՚ի դպրատուէս լեալ, ունէր զմեծագոյն փափակ, զի եւ որդին իւր ուսանիցէ, գրել եւ ընթեռնուլ, եւ զայր գործ իրաւի դժուարին մին էր, քանզի ոչ ունէր զգրեանս` եւ ոչ գրիչ եւ թուղթ ՚ի բնակութեան իւրոյ. վերջապէս, որպէս զաշխատանն կարեւոր առնէ մեզ յաղթել ամենայն դժուարութեանց, որպէս եւ սոքա ՚ի ժամանակս ամարայն յորժամ նստէրն առ դրունս իւրեանց, գծագրէր զնշան տառից ՚ի վերայ հողոյ եւ ուսուցանէր Ջէկին անուանել զայնս, այսպէս մինչեւ ծանօթացաւ Ջէկն բոլոր աբուբենից, յետ այնորից առաջացաւ առ վանկն` եւ յետոյ առ բառն:

Զայս ամենայն փոքրիկ մանուկս այս յոյժ հեշտութեամբ ուսաւ արտաբերելն, եւ որպէս մանուկս այս յոյժ սրամիտ էր առ ՚ի օրինակել զոր ինչ տեսանէր` այսպէս ոչ թէ միայն կարաց ընթեռնուլ զբառսն այլեւ գրէր զգիրս եւ շարադրէր ՚ի վերայ հողոյ:

՚Ի ժամանակի յայսմիկ տարաբախտ այծն այն զոր դիեցուցանէր Ջէկին այնքան հաւատարմաբար, հիւանդացաւ` եւ մեռաւ, ոչ խնայէր երբէք Ջէկն զծառաութիւնս իւր ՚ի նմանէ` ՚ի ժամանակս հիւանդութեան նորայ:

Բերէր յարժամ զխոտս դալարս վասն կերակրոյ` եւ յաճախապէս հանգուցանէր զգլուխս իբր մօրն իւրոյ ՚ի վերայ գրկաց իւրոց:

Բայց զայս ամենայն ընդունայն եղեն, կորուս զմայրս իւր` եւ մնաց ժամանակս բազումս անմխիթար, վասն զի թէպէտ Ջէկն յոյժ հոխեմ էր բայց զերախտիս եւ զգութս նորա յարաժամ ունէր ՚ի մտի:

Ոչ կարէր սա խօսիլ պարզապէս ՚ի սիրոյ փափկութեան, խոհեմութեամբ` որպէս բազումք ՚ի մանկանց զոր ունէին զայնս ջահեցեալ ուսմամբ, բայց զայս ամենայն զգայր ՚ի սրտի իւրում:

Եւ որովհետեւ յոյժ բնական է մեզ սիրել նմա որ սիրէ մեզ` այսպէս, եւ սա ոչ կամէր ներհակ սմին գտանիլ:

Տարաբախտ այծս այս թաղեցաւ ՚ի յայգոջ ծերոյն եւ փոքրիկ Ջէկն յաճախապէս ընթանայր անդ եւ գոչէր առ մայրն իւր Նէն, հարցանելով ընդէ՞ր թողեր զիս:

Յաւուր միում յորժամ յայսմ գործոյ էր Ջէկս պատահեցաւ տիկնոյ միում որ անցանէր հեծեալ ՚ի կառս եւ լուաւ զամենայն բանս (այսինքն կոծս Ջէկին) յառաջ քան զվերջանալն, Ջէկն փութացաւ ՚ի բանալ զդուռն` տիկինն սպասեաց եւ էհարց նմա թէ վասն ում կոծես աւաղելով եւ գոչես:

Պատասխանեաց Ջէկն թէ վասն ողորմելի մօր իմոյ` զոր թաղեցեալ կայ յայգողջ յայսմիկ:

Տիկինն ոչ հաւատայր եւ զարմացեալ կայր լսելով զայսպիսի հանգստարանէ, եւ վասն որոյ յառաջացեալ հարցմամբ, ասէ, որպիսի կերպիւ մայր քոյ կեար աստ, որոյ պատասխանեալ ասէ յարաժամ արածէր աստ տիւն ողջոյն:

Տիկինն այն դեռեւս ՚ի հիացման կայր` այլ ծերն այն ել արտաքս ՚ի բնակութենէ իւրմէ եւ պատմեաց նմա զանցս ամենայն, զոր հիացմամբ մեծաւ զարմացոյց Տիկնոյն, թէպէտ Տիկինն այն յոյժ աշխարհատես էր, եւ ընթերցեալ բազում պատմութիւնս, այլ` երբէք ոչ էր մտաւ ածեալ թէ կարելի է մանկան միոյ զարգանալ այնքան զօրութեամբ, ուտելով զկաթն այծոյ փոխանակ ստեան:

Հիացեալ` ընդ պատանիս նայէր տիկինն եւ հաւանեցաւ կերպարանաց նորայ գովեաց զգեղեցկութիւնն եւ զօրութիւնն նորա եւ ասէ, փոքրիկ մանուկ կա'միս գալ ընդ իս` եւ ես բարի արարից քեզ, եթէ վարեսցիս բարեպէս, առ որ պատախսանեաց Ջէկն եւ ասէ, ո'չ այլ կացից եւ բնակեցայց ընդ հօրն իմոյ, քանզի նա հոգս բազումս արար ՚ի վերայ իմ զամս բազումս` զոր այժմ հարկ է ինձ առնել եւ հատուցանել հօրն իմոյ փոխարէն ամենայնի, եթէ ոչ իրաւի ուրախ լինէի բնակիլ ընդ տիկնոջ միոյ հեզաբարոյի` եւ քաղցրասրտի, որպէս տեսի քեզ:

Տիկինս այս ոչ տրտմեցաւ պատասխանոյ Ջէկին, եւ տարեալ զձեռս իւր ՚ի ծոցս հանեալ ետ նմա զմի դրամ առ ՚ի գնելոյ զկօշիկս, եւ զագանելիս ոտից (այսինքն մէզ) վասն իւր, եւ չոգաւ ՚ի ճանապարհս` իւր:

Ջէկս բարեպէս ծանօթ էր գործածելոյ դրամոյն, քանզի յաճախապէս առաքեցեալ լինէր ՚ի հօրէ իւրմէ մերձակայ գիւղօրայս առ ՚ի գնել զհարկաւորութիւնս իւրեանց, բայց բոլորովին անտեղեակ էր ՚ի կօշկէ եւ ագանելեաց զոր ոչ երբէք ՚ի կեանս իւր զդգեցեալ էր զայնպիսի ինչ:

՚Ի միւս առաւօտու, ծերն այն հրամայեաց Ջէկին ընթանալ փութանակի ՚ի գեօղն` եւ գնել զոր ինչ տիկինն հրամայեալ էր նմա, քանզի անպատիւ մտածէր անհնազանդ գտանիլ հրամանի նորայ, եւ կամ վատնել զդրամն այլ իմն ճանապարհաւ:

Յետ գնալոյ Ջէկին սակաւ ժամանակաւ, դարձաւ ՚ի յետս, եւ զարմացաւ ծերն տեսանելով նմա բոկ որպէս գնացեալ էր:

Ո՜վ Ջէկ ասէ, ուրեմն կօշիկք եւ ագանելիքն քոյ, զոր դու գնել պարտէիր, հայր պատասխանեաց Ջէկն եւ ասէ չոգայ ես ՚ի խանութս կօշկակարաց` եւ առեալ մի զոյգ ՚ի նոցանէ, փորձել կամեցայ, բայց այնքան նեղեաց զիս` մինչ ոչ կարէի քայլել, եւ ոչ երբէք ասէ զգեցայց զայնպիսի ինչ` թէ եւ տիկինն այն վերստին տացէ զիս մի դրամ միայն վասն առնելոյ, եւ դրամն զայն եդեալ ՚ի քսակս հանդերձի իմոյ` պահեցից վասն քոյ, վասն զի ձմերն գայ, եւ դու երեւիս յոյժ երկչոտ ՚ի ցրտոյն քան զյառաջ:

Բազում այսպիսի բարեվար նշանս ցուցանէր Ջէկն` յորմէ մարթէր մտածել զի ունիցէր առատ սիրտ` եւ բարի բնութիւն մի պակասութեամբ Ջէկս պակասաւոր գտանիւր, եւ էր` զի թէպէտ բարի բնութեամբ պատանի էր այլ փոքր ինչ հպարտ էր վասն պատուոյ իւրոյ, հայրն իւր ուսուց նմա զգործածութիւնն ձեռաց եւ ոտից ՚ի մարտնչիլ եւ Ջէկս այնքան վարժեալ եղեւ ՚ի նոյն արհեստին բռամբ` (այսինքն մշտի) որ հարկանել կարէր զամենայն մերձակայ պատանեաց հասարակակցաց իւրոց, եւ ընկերաց:

Թէպէտ թէ իցէր եւ ոմն բարձրահասակ քան զինքն` այլ Ջէկն ոչ երբէք զանազանէր, բաւական էր թէ նոքա ասիցէին զբան իմն ընդէմ պատուոյ իւրոյ:

Իսկ ՚ի միւս ժամանակս կարի համեստ էր եւ խաղաղասէր քան զամենայն մարդ որ ՚ի վերայ երկրի:

Յաւուր միում առաքեցեալ էր ՚ի գեօղն` դարձաւ յետս ունելով զաչս սեւացեալս եւ զերեսս իբրեւ կարի երկիւղալի եւ դժուարութեամբ կարէր քայլել, այնքան վտանգաւորեցեալ ՚ի պատճառն գանից զոր ընկալեալ էր. զի՞նչ գործէիր էհարց ծերն. ոչ ինչ ասէ միայն մարտնչէի ընդ Դիկ մսագործին:

Պատրես զիս ասէ ծերն, քանզի նա երկիցս մեծ է քան զքեզ, եւ գերագոյն մարտնչօղ բովանդակաց յայսմիկ գիւղոցս:

Ոչ է այդ փոյթ ասէ Ջէկն նա անգոսնեաց զքեզ եւ ասէր զքէն իբր այր ոմն ծեր մուրացիկ, եւ վասն այն հարի նմա` Եւ յաւել եւս հարից եթէ կրկին կոչեսցէ զքեզ այնպիսի, թէեւ նա հարցէ զիս կարի սաստկագին, վասն զի դու գիտես հայր, զի դու ոչ ես մուրացիկ այլ զինուոր:

Այսպիսի կենօք ապրէր փոքրիկ Ջէկն մինչեւ էհաս ՚ի յերկոտասան ամս հասակի, եւ յայնժամ ողորմելի ծեր հայրն իւր հիւանդացաւ` եւ անկաւ ՚ի մահիճս, եւ ոչ կարէր շարժիլ:

Ամենայն զգուշութեամբ ծառայէր Ջէկն ՚ի յամենայն գործս եփէր զարգանակս այսինքն զխաշու վասն նորայ` եւ կերակրէր ձեռամբ իւրով, եւ տքնէր զգիշերն ողջոյն մերձ զմահճին, օգնական լինէր հօրն յորժամ կամէր շրջիլ ՚ի մահճի:

Բայց զայս ամենայն ընդունայն եղեւ քանզի հայրն իւր օրըստօրէ ՚ի տկարութիւն անկաւ, եւ իբրեւ անկարելի երեւիւր առողջանալն` վասն որոյ յաւուր յանմիկ կոչեաց զՋէկն առ մահիճս իւր եւ ճմլեաց զձեռն նորայ ՚ի վերայ սրտի իւրոյ` եւ ասէ` հասեալ է որդեակ իմ զժամ մահուան իմոյ:

Էհեղ փոքրիկ Ջէկն զարտասուս իբրեւ զաղբիւր յորժամ լուաւ զայս:

Բայց հայրն իւր աղաչեաց զի վերանորոգեսցէ զինքն` եւ անսասցէ վերջի խորհդրեանցն զոր կարէ տալ նմա:

«Կեցի ես ասէ զամս բազումս ՚ի չքաւորորութեան, բայց ոչ գիտեմ եթէ իրաւի վատագոյն եղէ քան թէ հարուստ իցէի. ՚ի բազում սղալմանէ հեռացայ` զոր մարթէր որոգայթս ինչ անկանիլ թէ այլ իմն կացութեամբ իցէի, եւ թէպէտ ՚ի բազմիցս կարօտանայի կերակրոց` եւ զայն եւս հազիւ գտանէի, բայց վայելեցի այնքան զառողջութիւնս եւ զկեանս զոր կարելի էր գերագուն քան զիս վիճակիլ:

Այժմիկ մերձ եմ ՚ի մեռանիլ, քանզի զգամ զայդ յամենայն կողմանց: Հոգիս փութանակի ելանելոց է յինէն, եւ յետ այնորիկ դիցեն զիս ՚ի ներքոյ յերկրի եւ որդունքն կերիցեն ողորմելի հայր քոյ:

Աստէն սկսաւ Ջէկն կրկնել զարտասուս իւր եւ զհառաչանս վասն զի ոչ կարէր հանդուրժել:

Բայց ծերն սկսեալ ասէ. համբերեայ որդեակ իմ, թէպէտ թողում զաշխարս այս, այլ որպէս յարաժամ համեստ եղէ ես եւ ջանացայ ոչ սակաւ կատարել զհարկն մարդոյ` վասն որոյ ոչ երկբայիմ, զի Աստուած ողորմելոց է զիս եւ տանելոց է զիս ՚ի տեղի գերագունի ուր յոյժ երջանիկ եմ լինելոց քան զոր էի աստ:

Այս է զոր ինչ մինչեւ ցայժմ ուսուցի քեզ, եւ այսու յուսով եւ հաւատով միայն` ունիմ մեծապէս ուրախութիւն ՚ի վերջին կէտի իմոյ:

Բայց մի միայն տխրութիւնն որ ունիմ վասն քոյ է որդեակ իմ զի թողում զքեզ թարց պաշտպանի: Բայց ու ես զօրեղ` եւ աշխատասէր, եւ կարես գտանել վասն քոյ կերակուր, եւ յորժամ մեռայց ես, երթ վաղվաղակի ՚ի գեօղն եւ ազդ արայ անդ որպէս զի եկեալ թաղեսցեն զիս:

Եւ դու յետ այնորիկ ջանա գտանել զգործ իմն` եւ աշխատեա վանս կենաց քոց, եւ եթէ դու իրաւապէս զգաստ եւ համեստ իցես, ոչ երկբայիմ զի գտանելոց ես վասն մարմնոյ քոյ զկերակուր, եւ Աստուած որ է հասարակապէս Հայր ամենեցուն` պահպանելոց է եւ րհնելոց է զքեզ:

Ողջ լեր որդեակ իմ զօրանայ տկարութիւնս իմ յոյժ յոյժ, մի երբէք մոռասցիս զողորմելի ծեր հայրն քոյ` եւ ոչ զբարի վարս նորայ զոր ուսուց եւ քեզ, բայց յամենայն աստիճանս կենաց քոց` արա' զհարկն քոյ` եւ կեաց իբրեւ զինուոր եւ քրիստոնեայ:

Յորժամ ծերս այս կարի դժուարութեամբ արտաբերեաց զխրատս զայս վերջինս, ձայնն ըսպառեցաւ` եւ անդամքն նուազեցաւ եւ պաղեան, եւ ՚ի միջոց փոքր րոպէի հանգեաւ թարց յառաչանաց:

Փոքրիկ Ջէկն որ անկեալ կայր ՚ի վերայ մահճի հօր իւրոյ կոչեաց զնա ընդունայն, եւ ընդունայն եղեն ջանք նորա սակս կրկին կենդանացուցանելոյ, եւ ՚ի վաղճանի` հանեալ զհանդերձս իւր անկաւ ՚ի յանկողինմ հօր իւրոյ, եւ աշխատեցաւ բազում անգամ իբր թէ կարասցէ ջեռուցանել նմա ՚ի ջերմութենէ անձին իւրոյ, բայց տեսանելով զամենայն աշխատանս իւր անպտուղ` յայնժամ հաւատաց զի իրաւի մեռեալ է եւ վասն այն ելաց դառնապէս, զգեցաւ վերստին զհանդերս իւր` եւ չոգաւ ի գեօղն որպէս պատուիեցեալ էր ՚ի հօրէ իւրմէ:

Ողորմելի պատանիս այս, այսպէս անօգնական մնաց եւ ոչ գիտէր զինչ գործել բայց ոմն ՚ի յերկրագործաց զոր ծանօթ էր նմա յառաջագոյն, յանձն էառ բնակեցուցանել նմա զամիսս ինչ ՚ի տան իւրոյ մինչեւ կարիցէ նա գտանել գործ ինչ:

Ջէկն յոյժ ժշորհակալ եղեւ ՚ի շնորհաց նորա, եւ հաւատարմաբար ծառայէր նմա զամիսս բազումս:

՚Ի ժամանակի յայսմիկ ուսաւ Ջէկն կթել զկաթն, եւ վարել զերկիր, եւ ոչ երբէք խնայէր զինչ եւ իցէ գործ զոր կարէր կատարեալ:

Բայց տարաբախտապէս բարեբարոյ երկրագործս այս անկաւ ՚ի հիւանդութիւն ՚ի պատճառս ջերմութեան արեգական զոր առնէր զհունձս ՚ի ժամ տօթոյ` եւ մեռաւ իբրեւ ՚իբրեւ ՚ի մուտն ձմերայնոյ:

Կինն յայսմ երկրագործիս հարկեցաւ արձակել զամենայն ծառաս իւր, եւ այժմ վերստին Ջէկս եղեւ անտէր, եւ անգործ ՚ի վերայ երկրի, ունէր միայն զապտմուճանս իւր եւ դրամ մի ՚ի քսակի իւրում` զոր կինն տեառն իւրոյ շնորհեալ էր նմա:

Տրտմեցաւ Ջէկն յոյժ վասն կորստեան տեառն իւրոյ: Բայց տեսանելով զինքն մեծացեալ եւ զօրացեալ` մխիթարեցաւ զի գտանելոց է գործ ինչ, վասն որոյ ել վաղվաղակի ՚ի փ ողոցս եւ շրջէր ընդ ամենայն տեղիս եւ հարցանէր ամենեցուն վասն գործոյ իմիք, ուստի ակն ունէր գործ ինչ գտանել:

Բայց զայս ջանացողութեամբս տարաբախտութիւն դիպեցաւ սմա` քանզի ոչ ով կամէր օտարականի միոյ մուծանել ՚ի գործս իւր, թէպէտ վարէր սա զկեանս իւր յոյժ չքաւորապէս` այլ ոչ գտանելով գործ ինչ, փութով էհաս տառապելութեան մինչ զի ոչ ունէր զբնիոն իմն ՚ի քսակի` եւ ոչ եւ պատառ մի հաց ուտելոյ, Ջէկս վասն այսր ամենայնի ոչ ունէր այնպիսի բնութիւնս որպէս զի յուսահատիցիւր, շրջեցաւ տիւն ողջոյն վասն գտանելոյ գործ, եւ ՚ի յերեկոյին հանդիպեցաւ նմա սաստիկ մրրիկ եւ անձրեւ, զոր թացեալ եղեւ անձամբ քանզի ոչ կարէր գտանել զիւրն հովանի:

Այժմիկ անտերունջ Ջէկս այս ՚ի միտ էած զծերունի հայրն իւր` եւ զմխիթարութիւնն զոր յառաջագուն վայելեալ էր ՚ի նմանէ, եւ զի յանժամ ունէր զբնակութիւն մի վասն հովանաւորութեան եւ զհաց պատրաստ, եւ վասն այս ամենայն յիշողութեանս կոծէր եւ ողբայր, եւ իբրեւ ետես զի ընդունայն է զկոծս իւր` եւ զի հանդարտացեալ էր զմրրիկն սակաւ մի, յարուցեալ չոգաւ ՚ի ճանապարհս իւր յուսալով զի գտցէ տեղի դատարկ եւ կամ տուն մի առ ՚ի հովանաւորելոյ զանձին իւրոյ սակս մնացուածոյ գիշերոյն:

Եւ յորժամ այսպէս շրջէր տատանեալ, ետես հեռաստանէ զլոյս իմն վառեցեալ մեծ, զոր թուէր լինել բոց բազում հրոյ: Ոչ գիտէր Ջէկն զինչ էր այս, եւ ըստ համեմատ ներկայ կացութեան իւրոյ ոչ ինչ երկեաւ ՚ի հրոյ այլ քաջալերեալ մերձեցաւ առ այն:

Եւ իբրեւ մերձ եղեւ, ետես զմեծ շինուած իմն որ ելանէր բոց եւ մուխ բազում, ՚ի բազում պատուահանաց եւ լսելի լինիւր ձայն հարկանելոյ` եւ զշշնջումն շղթայից:

Երկեաւ նախապէս յայսմանէ, այլ յետոյ սրտապնդեալ անկեալ հողահարթ ՚ի գետնի, եւ անասնաբար հանդարտ ընթացաւ առ շինուածն, եւ հայելով ՚ի պատուհանէ միոյ ետես զբազում այրս եւ զմանկունս զոր գործէին, վառելով զբոցս` եւ եռացուցանէին զերկաթս ՚ի մէջ քրայի, յոյժ մխիթարութիւն եղեւ ունայնակեցութեան Ջէկիս ՚ի տեսանել զայս, եւ գտանելով դուռ մի բաց համարձակեցաւ մտանել ՚ի ներքս եւ չոգաւ առ մի ՚ի կրակետղն եւ նստաւ մերձ առ նմին, յետ սակաւ ժամու տեսեալ եղեւ ՚ի մի ՚ի յարանց յանմանէ զոր անդ գործէին, եւ էհարց նմա բարկութեամբ վասն ի՞նչ գործի եկեալ ես աստ. Պատասխանեաց Ջէկն բազում խոնարհութեամբ եւ ասէ զի ես ողորմելի պատանի ոմն` զոր շրջիմ յարաժամ առ ՚ի գտանել զգործ իմն, եւ զի ոչ էր ճաշակեցեալ զտիւն, եւ էր թացեալ յոյժ ՚ի յանձրեւոյն երեկոյին, զոր մարթէր տեսանել զայն երեւելի կերպից զգեստու նորայ:

Կարի բախտաւոր էր Ջէկն զի ընդ առն զոր խօսէր` բարեբարոյ էր, եւ վասն որոյ ոչ միայն եթող նմա ջեռնուլ հրով, այլ եւ ետ նմա սակաւ մնացուածս ինչ ՚ի կերակրոց, վասն ընթրեաց, եւ յետ այնորիկ ետուն նմա մի ՚ի կողմանց անկեան տանն յանմիկ ուր ննջեաց Ջէկն հանգստութեամբ մինչեւ ցառաւօտն:

 

Զմնացորդ պատմութեանս, պահեցաք Աստուծով ՚ի միւս ազդարարոջն ընծայել: տե'ս երես 97:

 

***************

 

Այր մի յոյժ չքաւոր` անճարակ եղեալ, խորհեցաւ ընդ կնոջն, առ ՚ի գտանել զելս բարւոք կեցութեան իւրեանց: Ասէ կինն ցայրն ահա արտաքոյ քաղաքիս մերոյ է դաշտ ընդարձակ` եւ ՚ի նմա ամենայն բոյսք վայրի զոր պատրաստեաց Աստուած, որպէս եւ ընչաքաղցք բերեալ սակս հարկաւորութեան ընչեղաց, եւ ըստ աշխատանացն սակաւ վարձս ընդունին եւ անցուցանեն զառօրեայ կեանս:

Արդ` գոյ ՚ի տան մերում պատրաստ` առասան եւ տապար, այլ եւ խարար` կարօղ ես եւ դու աշխատել որպէս նոքա, ընդ այս զուարճացեալ առնն փառս ետ Աստուծոյ ասելով իրաւի զի կինն պսակէ առն եւ օգնական նմա, բեր ասէ ով գովելի տիկին իմ զոր ասացերդ` առ ՚ի պատրաստ լինիլ սակս յառաջադրեալ գործոյդ: Յարեաւ կինն փութանակի որոնեաց զամենայն զտունն, եգիտ պարան մի փտեալ բազմաժամանակեայ` ընդ նմին եւ խորդ մի պատառատուն, այլ եւ յուզէր զտունն զի գտանիցէ կացինն (զի ընդ երեկս էր եւ կինն աչացու) իբրեւ կարի հետազօտեաց` եգիտ շերեփ մի ստուարագոյն` եւ գիտաց թէ կացինն իցէ, բերեալ եդ` յանկիւնս տանն: Եւ վաղիւն յարուցեալ առն` փութանակի էառ զպատրաստեալ գործիսն ընթացաւ ՚ի դաշտս, եգիտ դժնիկ մի եւ ընդարձակեալ պարանն` ընկէց եւ զխորդն, էառ շերեփն ուժգին էհար զի հասցի դժնին, իսկոյն բեկաւ զգլուխ շերեփին (քանզի արշալոյս էր եւ այրն մի ականի) կարծեաց թէ գլուխ տապարին բաց ոստեաւ, սկսաւ որոնել այսր անդր, անճարակ եղեալ, ուխտեաց ընդ պաշտելին իւր` զի թէ գտանիցէ զկացին` տայցէ շերափաւն իւրեանց ալիւր մի, եւ մինչ այս խորհրդեամբն խարխափէր զձեռսն, յորս այսեաւ առ դժնկաւն, սաստիկ եւ չարաչար վիրաւորեցաւ եւ մինչ ջանայր յառնել եւ ՚ի բաց կորզել ինքենէ զդժնին, եգիտ զգլուխ: Շերեփին բարկացեալ հայհոյեաց զպաշտելին ասելով, անգութ եւ անողորմ փոխանակ գտանելոյ զկացինն, բոլոր անճս իմ վիրաւորեցեր` եւ ճեպով բերեալ զշերեփն պահանջես ալիւրն, կարծեմ թէ գտեալ էի զկացին` ոչ զերծանէի ՚ի ձեռաց քոց յաւիտեան. յանժամ սրտնեղեալ եւ արտասուալի դիմօք նախատէր զանձն իւր ասելով աւաղ` զի ՚ի մանկութենէ ոչ ետու անձն իմ ՚ի ուսումն բարի աշխատանաց, որ այժմ զառամութիւնս իմ բարեաւ անցուցանէի` մինչ զի եւ պաշտելին իմ ոչ լինի ողորմելոյս ձեռնտու:

 

Իմաստ առակիս` զայս ծանուցա             նէ`

հոգալ զպէտս` կարեաց ցուցա                 նէ,

Զանձինս կրթել` ՚ի մանկու                          թենէ`

անկիրթ մի ժամանել` ծերութիւն              ասէ,

՚Ի ձեռն նեղութեան` գրաւումն ազ           դէ`

դիպումն մուրիկիս` մեզ նշաւա                կէ,

Բանաքաղ ոմն` զոր առակս                       ոգէ`

տրուպ ամենից` ուսմանց նիա                 զէ,

Զթերութիւն բանիս իւր ներել ժտէ:

 

կրկին

 

Պատմութիւն Սանտօն Բառսիսային նշանակիչ բնութեան մարդոյ լինիլն Օժանդակ առ չարն:

 

Կայր ՚ի հնումն այր մի անուանեալ Սանտօն Բարսիսայ, զոր միջոց հարիւր ամ ժամանակի ետ ճգանօք զանձն իւր աղօթից, եւ դժուարին արտաքս ելանէր ՚ի յայրէ յրում բնակեալ էր, երկնչելով` զի միգուցէ գտցէ առիթ մեղանչել առ Աստուած, անցուցանելով զօրն ողջոյն պահօք` եւ գիշերսն հսկելով, ամենայն բնակիչք յայնմ քաղաքի այնքան սրբութեամբ ընդունէին նմա` եւ այնքան մեծապէս հատուէին զաղօթս նորա, մինչ զի յամենայն պաղատանս նոցա առ յերկինս` խնդրէին ՚ի նմանէ աղօթել վասն նոցայ, եւ յորժամ պատարագէր նա վասն հիւանդի ուրուք` ողջանայր իսկոյն:

Պատահեցաւ զի դուստրն կայսեր յայնմ քաղաքի տկարացաւ վտանագւոր ցաւօք, եւ զի բժիշկքն ոչ կարէին ծանօթանալ զտկարութիւնն նորայ, բայց ամենայն հնարիւք յետեւէին գտանել զճար իմն, այլ փոխանակ բժշկելոյ` յաւելացուցանէին զհիւանդութիւնն, որով կայսրն յոյժ անմիխիթար էր, վասն զի սիրէր յոյժ զդուստրն իւր, վասն որոյ տեսանելով նորա զի մարդկային օգնականութիւնն ՚ի զուր էր` յաւուր միում առաջադրեաց առաքել զդուստրն իւր առ Սանտօն Բառսիսա:

Ամենայն նախարարքն գովեցին զառաջադրութիւնն նորայ, եւ թագաւորական իշխանքն տարան զդուստրն թագաւուին առ Սանտօնն, զոր թէ եւ ՚ի տիս զառամութեանն էր` բայց զմայլեցաւ ՚ի գեղեցկութենէ դստերն, եւ սիրով հայեցաւ առ նա, յայնմ պատեհ ժամանակի շշնջեաց սատանայն յունկն նորա, ասելով` ո՜վ Սանտօն, մի թողուցուս անցանել այսպիսի բախտաւոր ժամանակ, ասա ցիշխանսն կայսր զի հարկաւոր է թողուլ զդուստրն անցուցանել զառաջիկայ գիշերս, յայսմ յայրի քում, զի տեսցես եթէ յաճիցէ Աստուած բժշկել նմա, եւ դու աղըթելոց ես վասն նորա, եւ ասա նոցա գալ առ քեզ վաղիւն զի տարցեն նմա:

Գոլով բնութիւնն մարդկային տկար, յետեւեաց Սանտօնն զխորհուրդս չարին. եւ կատարեաց զոր ինչ ուսաւ ՚ի սատանայէ, բայց իշխանքն, առաջ քան զընդունիլն թողուլ զարքադուստրն, առաքեցին մի ՚ի նոցանէ զի գիտացեն զհաճութիւն կայսերն, Կայսրն այն` զոր բոլորովին հաւատացեալ էր Բարսիսային, երբէք չերկբայեցաւ թողուլ զդուստրն իւր ընդ նմա, եւ պատասխանեաց այսպէս, ընդունիմ զի մնասցէ դուստրն իմ ընդ Սուրբ առն այն, եւ կարէ նա պահիլ որքան կամիցի, եւես միամիտ եմ յայդմ մասին:

Յետ ստանալոյն հրամանն թագաւորին, թողին դուստրն ընդ միայնակեացն եւ դարձան, եւ յորժամ գիշերն էհաս, դիմեաց սատանայն առ Սանտօն եւ ասաց չթողուս անցանել զայս պատեհ դիպուածքն, ընդ այսպէս գեղեցիկ ստեղծուածոյ, մի երկնչիր, դուստրդ այդ չէ հռչակելոց զոր հրաւիրես, եւ եթէ իցէ նա այնքան անամօթ` զի յայտնեսցէ զայդ, ոչ ոք է հաւատալոց, ատեանն քաղաքն, եւ աշխարհ ամենայն` ոչ հաւատհան երբէք որոք այսպէս ասութիւնն ընդէմ քոյ, դու կարօղ ես գործել զամենայն ինչ թարց պատժոյ, յաղագս համբաւոյ, պատուոյ եւ իմաստութեանն` զոր ստացար, Տարաբախտ Բարսիսայն այնքան տկար էր, մինչ ունկնդիր եղեւ թշնամոյն մարդկան, մերձեցաւ առ դուստրն` եւ գրկեաց նմա, եւ ՚ի կիտի միոյ կորոյս առաքինութիւն հարիւր ամեայ ամբարեալ:

Յետ սակաւ ժամանակի զոր ժառանգեաց զմեղսն, հազարաւոր ցաւք կալան զնա, տիւ եւ գիշեր եւ ասաց ցսատանայն, Ո՜վ ողորմելի` դու ես որ աւերեցեր զիս, դու ես որ շրջապատեալ կայիր ինեւ զբոլոր ժամանակն, եւ ջանայիր խալբալել զիս, եւ յայժմ ՚ի աւարտ վերջաւորեցեր զչար խոկմունսն, ո՜հ Սանտօն պատասխանեաց սատանայն, մի նախատեր զիս վասն մխիթարութեանն զոր դու վայելեցեր, ստրջասցիս եւս, բայց զինչ է աւել տարաբախտութիւն քոյ, զայս, զի դուստրն թագաւորին յղի է, եւ մեղանչումն քոյ յրատարակելոց է, եւ դու լինելոց ես ծաղրելի յամայնից այնոցիկ որք պատուեն եւ փառաւորեն քեզ այժմ, եւ թագաւորն հրամայելոց է քեզ չարչարանօք սպանանել:

Երկեաւ Բարսիսայն, ասաց ցսատանայն, զինչ արարից զի արգելիցեմ զյայտարարութիւնն նախատանաց իմոց, վասն ծածկելոյ զմեղքն քոյ, զայս պարտես յաւել եւս մեղանչել, այսպէս, սպանանեա' զդուստրն թագաւորին եւ թաղեա' զնա ՚ի մի կողմ յայրիդ, եւ երբ պատգամաւորք եկեսցեն վաղիւն առ քեզ` ասա ցնոսա, թէ դու բժշկեցեր զնա, եւ նա ելեալ յայսմանէ գնաց առաւօտեան վաղագուն, դոքա հաւատալոց են քեզ, եւ որոնելոց են քաղաքն եւ գեօղքն յամայն, եւ թագաւոր հայր նորա տխրելոց է յոյժ ապա յետ զանազան ունայն յետեւմանց դադարելոց են:

Բարցի թողի լեալ յԱստուծոյ միայնակեացն, յետեւեաց խորհրդեան չարին սպանանեաց զդուստրն եւ թաղեաց ՚ի մի կողմն յայրին, եւ ՚ի միւս աւուրն պատասխանեաց զոր ինչ պատուիրեցեալ էր ՚ի սատանայէ եւ եկեալքն յարքայէ, օրհնեցին ամենայն ջանացողութեամբ վասն դստեր արքային` բայց ՚ի զուր եղեւ եւ ոչինչ գիտել կարացին զնմանէ, եւ իբրեւ յուսահատեցան որոնելոյ վասն նորա` երեւեցաւ նոցա սատանայն եւ ասաց նոցա, ՚ի զուր որոնէք, եւ պատմեաց նոցա զոր ինչ անցք անցին ՚ի մէջ միայնակեցւոյն եւ դստերն թագաւորին, եւ ապա ազդեաց նոցա զտեղին այն զոր թաղեցաւ իշխանքն իսկոյն չոգան ՚ի յայրն, եւ ըմբռնեցին զԲարսիսայն, եւ գտին զմարմինն դստեր ՚ի տեղին ուր սատանայն ասացեալ էր նոցա, յորմէ հանեցին զմարմինն` եւ տարան զայն Բարսիսայն առ պալատն:

Յորժամ ետես թագաւորն զդուստրն իւր մեռեալ, եւ ծանըթացաւ յամենայն անցից, արտասուեաց եւ կոծեաց ուժգին, ժողովեաց դատաւորքն յամայն, եւ պատմեաց զամենայն մեղս Բարսիսային եւ խնդրեաց զկարծիս նոցա զինչ պատիժ տալ հարկ է, ամենեքեան վճռեցին նմայ մեռանիլ, եւ յորժամ պատրաստեցին զկախարանն, եւ ելաւ միայնակեացն զսանդուղքն ՚ի վեր առ ՚ի կախիիլ, յայնժամ շշնջեաց սատանայն յունկն նորա այսպէս ո'վվ Սանտօն, եթէ զիս պաշտիցես ազատելոց եմ զքեզ ՚ի տանջանացդ եւ տանիլոց եմ քեզ երկու հազար մղոն հեռի ՚ի քաղաք մի, յորում ընդունելոց են քեզ ՚ի նոյն սրբութեան որպէս էիր յառաջ քան զայս ընդունեցին: Ասաց միայնակեացն փրկեայ զիս, եւ պաշտեցից զքեզ, տուր ինձ կանխագոյն նշան մի պաշտելութեանն ասաց սատանայն, առ որ երկրպագեաց նմա խոնարհեցուցանելով զգլուխն իւր եւ ասաց ետու զանձս իմ քեզ, յանժամ բարձրաձայն ասաց սատանայն ո՜վ Բարսիսայ մխիթարեցայ եւ ընկալայ զոր ինչ ցանկայի, ասելով զայս թքեաց յերեսս միայնակեցոյն` եւ աներեւոյթ եղեւ, եւ խաբեցեալ Սանտօնն կախեցաւ:

Գիտասցեն այսու զի խոկմունք չարք երբեմն ելանեն ՚ի բարեգունեղ մտաց, զոր եթէ արգելցեն վաղվաղակի յորժամ յայտնեսցի` չէ լինելոց քրէական, եւ պարտ է ծածկել զգուշութեամբ ՚ի յարագնտի իբրեւ յառաջին յորդորիչ առ մեղս, վասն զի մոլութիւն բնականապէս ծնանի զմոլութիւնն, եւ երբեմն քայլ մի սահիլն առաքինութենէ` յաճախապէս յետեւին այնպիսի դիպուածք չարք, եւ առաջնորդին ՚ի յաւերումն թարց տեսանելոյ նախապէս:

************

Թագաւորն ոմն էհարց` ցդերասանսն, թէ որպէս ՚ի ձեռն արբեցութեան ցնորին մարդիկք ՚ի խելաց, եւ նոցա հետազօտեալ գտին, կոյր, կաղ, եւ մուրիկ` մատուցին զնոսա ՚ի պալատ արքային. ծանուցեալ արքայն` եկաց ՚ի թագստի, եւ եդին առաջի նոցա սեղան` եւ յորդ գինի, իբրեւ յագեալք արբեցան` առեալ կոյրն զգինին բաժակաւ ասէր` տեսանեմ զորակն` զի հանգոյն կարկեհանի փայլէ. իսկ կաղն սրտմտեալ ասէր լուռ կաց ստախօս` զի աքացիւ հարեալ զհոգիտ ՚ի մարմնոյդ աստուստ անջատեմ. եւ մուրիկն անտուստ սպառնայր խրոխտալով, հար ասէ` եւ մի խնայեր, թէ եւ սատակեսցի` պատրաստեմ տալ զգին արեան դորա մինչեւ երկու հազար դահեկան:

Եւ տեսեալ արքայն զամենայն արարս սոցա. ետ արձակել ՚ի պալատէ արքունւոյ` եւ ասէ ցխորհրդակից նախարարս իւր. կարծեմ թէ ոչ միայն ՚ի ձեռն արբեցութեան ցնորին մարդիկք ՚ի խելաց, այլ եւ ՚ի ձեռն փարթամութեան` զի եթէ սակաւ արբումն գինոյ` այնքան զուարճացոյց ողորմելի արանցն այնոցիկ, որքան առաւել զուարճանայ մարդ` յորժամ հասանէ փառաւորութեան. վասն որոյ զգուշանալ պարտ է յամենայնի: Որպէս եւ ասացեալ են պարսիկք. թէ արբիլ` եւ զգուշ լինիլ, ոչ է արիութիւն, եւ եթէ ոք գտցէ հարստութիւն` եւ ոչ գործէ զմոլութիւն, այն է առաքինի:

 

Համառօտ ասութիւնք ինչ` տաղաչափական ոճիւ, զոր ՚ի յումեմնէ բանասիրէ ասացաւ, առ ՚ի զբօսանս ընթերցողաց:

 

Հրճուիլ մեզ պարտ է` նորագոյն բա                     նիս.

տեսեալք զազդարար` յաբեթեան տոհ               միս:

Զի նորէ նորոգ` ծաղկօք զուարճա                       լի.

բուրէ զհոտ անուշ` նոր բուրաստա                   նի.

Ունելով զփող` քաղցրագոյն գո                             չէ.

յազգիս նորոգման` ըզմեզ աւե                               տէ:

Աղաւնւոյ նըման ըզշիւղ ձիթեն                              ւոյն.

ունի ՚ի բերան` ձայնէ զմեզ ող                                ջոյն:

Ձըմեռըն էանց` ասէ դուք ե                                     լէք.

ծաղիկք յայտնեցան` եկայք եւ տե             սէք:

Զի ջուր բարկութեան` սաստիկ անձրե             ւի.

արդ ցածուցեալ է` սաղարդ երե                            ւի:

Աղտք մեր ծուլութեան` ՚ի նմայ լուա                    ցաւ.

սիրտ բարերարին` ՚ի մեզ քաղցրա                       ցաւ:

 

Այս լուր աղաւնւոյն` նորս ազդարա                    րի.

օրինակ հընոյն` նորըս ցուցա                               նի:

Զի ազգըս հայոց` տոհմիւք պատուե                  լի.

եւ համայն ազգաց` գեր երանե                              լի:

Ոչ կարաց պահել` զհամաբւ իւր բա                    րի.

ընդ ոստնուլ ջանայր` հարաւ ընդ գետ              նի:

Զորմէ մինչեւ ցարդ` ոչ ոք խորհե                         ցաւ.

եւ ոչ զխնամ` ումեք շարժե                                     ցաւ:

Վսն որոյ ընդ ծով` ալէ կոծե                                    ցաւ.

եւ սաստիկ շտօք` անպիտանա                            ցաւ:

 

Ամենա    գթած Աստուածն անքն                          նին.

որ սիրտ թագաւորաց ունի ՚ի ձե                          ռին:

Նայեցաւ ՚ի մեզ յայն դարըս վեր                            ջին:

առ մեզ քաղցրացոյց` բարձր տիրու                    հին:

 

Ճայթեաց ՚ի մեզ լոյս` ՚ի յարեւմը                            տէ.

զշնորհս ողորմութեան վեհագոյն գա                հէ:

Կայսեր ըռուսաց ԵԿԱՏԱՐԻ                                    ՆԷ:

յաղթող թագուհւոյն` կայսերազար                     մէ:

Որ հետեւեցաւ` տէրուեան բա                              նի:

առակաւ            խրատոյ` յաւետարա                   նի:

Վասն որոյ տանի` փրկչէն երա                              նի:

զի խօթացելոցս` քաղցրութեամբ նա                  յէ:

Զխոցելոցս վիրօք` ՚ի ճանապար                          հի.

զոր անցաւորաց` անփոյտ համա                                    րի:

Սա շնորհիւ իւրով` առ մեզ հանա                                    նի.

վիրացըս դընէ` զձէթ եւ գի                                       նի:

 

Ո՜վ բարձրագոյն տէր` մայր ողորմու                    թեան.

մեծացուցանեմք` ըզքոյդ գթու                               թեան:

Մաղթեմք յարաժամ` առ տէր զօրու                     թեան.

հաստատեալ մնասցէ` գահըդ բարձրու                        թեան:

 

Այս շնորհս տիրուհւոյն` զմեզ ծանուցա                        նէ.

աղաւնին մաքուր` յազնուազար                          մէ:

Զշիւղ ողորմութեան` վեհագոյն մօ                      րէ.

վեր ուրախութեամբ` վեհագոյն մ                                    րէ.

Այսէ երջանիկ` րաբունըն բա                                 րի.

սրբազան Յովսէփ` արղութեանց տոհ               մի:

Հովիւ մեր հօտից` ռուսաց աշխար                      հի.

շառաւիղ բարի` Սուրբ Էջմիած                             նի:

 

Սա երկրորդ Մովսէս` ՚ի մեզ տեսա                       նի.

ազգասէր գոլոյն` նորս Իսրայէ                              լի:

Զի նայ ազատէր` ըզազգըն գե                                րի.

բանտէ վիշապին` հին փարաւո                            նի:

Միջնորդեալ կոչէր` յերկիր աւե                              տեաց.

հաղորդել շնորհաց` արքային կե                          նաց:

Քարոզիւք փրկեաց` ՚ի ջրոց դիզա                        նաց:

անցոյց ընդ ցամաք` զկեանըս կարկա                ռեաց:

Եւ սա նոյնապէս` ընդիմամար                              տեալ.

ընդ չար գազանին` որ էր զմեզ տի                        րեալ:

Զի թակարթ որոյ` յար ՚ի մեզ լա                             րեալ:

  յաղտիւք ուլութեան` զկեանըս մեր գե               րեալ:

Յորմէ եւ խրատիւք` զմեզ ուսուցա                     նէ.

՚ի գերութենէ` խնամով ազա                                  տէ:

ԱՌ ԿԱՅՍՐՆ ռուսաց` միշտ բարեխօ                     սէ.

զնկալեալն ըզշնորհս` ընդ մեօք վայե                   լէ:

Զորոյ մատուսոցւք` շնորհակալու                      թիւն.

եւ զաշխատանո«ացն` տալ զգոհու                     թիւն:

Որոյ միշտ տքնի` հայցել զփրկու                           թիւն.

՚ի մեզ գթալով` հօրն քաղցրու                                թիւն:

 

Թռչուն գովելի` նորըդ ազդա                                  րար.

անխօս եւ խօսուն` ձայն ուրախա                                  րար:

 

Արդ թէ դու մօրէ` նորագոյն ծը                               նար.

տաս մեզ քաղցրութիւն` ո'վ զուարճա                րար:

 

Դու ուրախացիր` ընդ քոյ սիրո                 ղաց.

որք ցանկան ըզքեզ` յար ընթերցո             ղաց:

 

Է քեզ ցնծութիւն` զի յառաջ ե                                 լեր.

զազգիս փրկութիւն` զմեզ աւետե                        ցեր:

 

Ունիս եւ ընդ քեզ` ծաղկունք պատուե               լի.

զանազան զլուր` քաղցրագոյն բա                        նի:

 

Սոյնպէս եւ խըրատ` նման մարգար                    տոյ.

՚ի քեզ տեսանի` յեռեալ ընդ ոսկ                 ւոյ:

 

Է սովորութիւն` մարդկային բա                րուց.

ո'չ թէ հասարկ` այլ ընդ սակա                               ւուց:

 

Րամք գոն որք սիրեն` գոն եւ րամք ա      տողք.

են դասք որք գովեն` գոն եւ բամբա                     սողք:

 

Է քեզ երանի` եւ լնիս գո                                           վեալ.

Թէ ոչ դրդիցիս` գոլով տրտը                                   մեալ:

 

Ցանկացողք բանից` եւ սիրողք բա                      րեաց.

ոչ երբէք ատեն` ըզնոյն սիրո                                  ղաց:

 

Սոյնպէս ապաբանք` եւ գշտողք բա                    րեաց.

խոտեն զբարիս` եւ գովեն չա                                րեաց:

 

Օ՜վ դու քաղցրախօս` մի վարանի             ցիս.

եւ մի ՚ի բանից` նոցա տրտմի                                 ցիս:

 

Գրուած իմ փոքրիկ` ընդ քեզ ունե                        լով.

յորոց պատահին` զայս ընթռնը                            լով:

 

՚Ի դիմաց իմոց` դու աղերսես                                 ցես.

եւ զմաղթանս իմ` զնոսա ասա                              ցես:

 

Նա որ զայս գըրեաց` չէ' հմուտ բա                      նի.

եւ ո'չ տաղաչափ ոտանաւո                                  րի:

 

Է լոյս խնդութիւն` իմոյ ծնթն                                  դեան.

խնդակից եղեւ` յիւր կարողու                                թեան:

 

Նըմայ բամբասել` մի վարկանի                 ջիք.

այլ գթածօրէն` նըմայ ներես                                    ջիք:

 

Յորքան ժամանակ` մընայ կենդա                        նի.

պատրաստի ծառայ` նայ ֆեզ լինի                       ցի:

 

Յաղագս Դաւաճանութեան:

 

Երկու օտար մուրացիկք եկեալ առ հայրն ՚ի Սահակ, պատառատուն զգեստուք առանց շապկի, մինչ զի մերկ երեւէին, զողորմութիւն խնդրէին ՚ի նմանէ. եւ իբրեւ զհանդերձս ՚ի նմանէ խնդրէին` այրն Աստուծոյ լռութեամբ ունկնդիր լինէր բանից նոցա:

Եւ կոչեալ առ ինքն զմին յաշակերտաց իւրոց ասէ ցնա երթ ՚ի մայրի եւ անդ յայս նիշ տեղւոջ գտանես զծառ երկճղի եւ առեալ զհանդերձս որ անդ կան բերցես այսր:

Եւ յորժամ աշակերտն գնացեալ եգիտ զամենայն ՚ի ծածուկ եբեր առ հայրն, եւ նա առեալ զնոսա ասէ ցմերկ մուրացիկ աղքատսն եկէք զի մերկք էք զայս առէք եւ զգեցարուք:

Իսկ նոցա զայն տեսեալ ծանեան զոր ինչ եդեալ էին եւ յոյժ զամօթ ի հարան:

Եւ այսպէս որք զայլոց հանդերձս դաւաճանութեամբ խնդրէին` զիւրեանցն ամօթով առին:

 

Նոր Ամիսք Գալիլեացւոց, այսինքն Ֆրանսիսաց սկսեալ Սէտէմբր 22 քէն օրէ նադար 25:

 

Անուանք նոր ամսոց Գալիլեացւոց		Աշուն
Վինդէմէռ, ամսի ժողովելոյ խաղողս սկսեալ Նադար 25էն մինչեւ ցԹիրայ 24 որ եղեւ 30 օր
Բրումէռ	ամիս ցօղոյ	Թիրայ 25	դամայ 24	30
Տրիմէռ	ամնս կարկտոյ	Դամայ 25	համիրայ 24	30
Նիվօ	ամիս ձիւնոյ	Համիրայ 25	արեամ 24	30
Պլուվիօ	ամիս անձրեւոյ	Արեամ 25	ովդան 24	30
Վէնտօ	ամիս հողմոյ	Ովդան 25	նիրհան 24	30
Ժէրմինալ	ամիս պտկիլոյ	Նիրհան 25	շամս 19	30
Ֆլօրէալ	ամիս ծաղկանց	Շամս 20	ադամ 19	30
Պրիարկալ	ամիս ճարակելոյ	Ադամ 20	շաբաթ 19	30
		Ամառն
Մէսիդօռ	ամիս հնձելոյ	Շաբաթ 20	նախայ 19	30
Ֆէռվիդօռ	ամիս ջերմութեան	Նախայ 20	ղամար 19	30
Ֆրուկտիդօռ	ամիս մրգաց	Ղամար 20	նադար 19	30
Մնացորդ հինգ աւուրն տարւոյ (այսինքն ավելեացն որ ՚ի մեզ) սանկուլօտ կոչեցեալքն կատարեն զայսոսիկ տօնախմբութիւնք:
Լէվէրտու		Առաքինութիւն	նադար 20	1
Լէժէնի		Ուշիմութիւն	21	1
Լէտրավէլ		Վաստակ	22	1
Լօպինիօն		Խորհուրդ	23	1
Լէռէկօնպասն		Վարձատրութիւն	24	1
Բովանդակեցան աւուրք..................... 365

 

Նահանջ տարոյ յաւելորդ մի օրն կոչեն լասանկուլօտիդ ՚ի նոյն աւուրն վերակրկնելոց են զերդումն իւրեանց այսինքն Ապրիցեն կամ մեռանիցեն ազատ: Եւ ամիսքն բաժանեալ են ՚ի յերիս տասն աւուրս եւ անուանակոչութիւնք աւուրցն են այսոքիկ:

1. Պրինիդի

2. Դուօդի

3. Տրիդի

4. Կուարաիդի

5. Կուինիդի

6. Սէքստիդի

7. Սէպտիդի

8. Օկտօդի

9. Նօնօդի

10. Դէկադի, որ է նոցայ օր հանգստութեան:

 

***************

Սնդուկ մի փակեցեալ հաստատեցաք եւ եդաք ՚ի զանկակատան սրբոյ եկեղեցւոյն մերոյ որոյ վերարկու տախտակն ցելեալ է որպէս գանձանակիւ եւ ՚ի վերայ սոյն սնդկիս կարգեցաք նաեւ զվերակացուս, զի եթէ ունիցին ոմանք գրուածք ինչ եւ կամիցին տպել զայն ՚ի յԱզդարարին եւ ոչ կամիցին զի յայտնեսցի յումմէ իցէ գրեցեալն կամ ինքեանք թագուստ բերեալ եւ կամ ձեռաբ այլ ումեք առաքեսցեն արկանել ՚ի սնդուկն այն մեք բանալոց եմք զսնդուկն ամենայն աւուր եւ զոր ինչ գտանիցեմք անդ գրեցեալք յուղարկելոց եմք վաղվաղակի առ ՚ի վեր կարգեցեալք վերակացուս որպէս զի նոքա վերահասու լեալ գրուածոցն զոր ինչ ՚ի նոցանէ հարմար վարկցեն առաքեսցեն ՚ի տպարանն զի տպեսցուք, որոյ վասն խնդրեմք ՚ի հասարակութենէ զի ով ոք ունիցի որոք լուրք եւ այլն որոյ տպելն ցանկասցի կամ առաքեսցէ ՚ի տպարանն, եւ կամ արկցէ ՚ի սնդուկն, նաեւ յուսամ արդունաւորիլ թողութեան հասարակութեան զի եթէ իցէ ՚ի գրեցեալն բան անհարմար եւ կամ արտաքոյ օրինաց եւ քաղաքավարութեան որք ոչ գտցեն զհաւանութիւն վերակացուացն զանցեմք առնելոց զայնպիսիս տպելոյ:

***************

Յուսամք զի ներեսցէ մեզ գրողն պատմութեան եւ որպիսութեան Ղզլար քաղաքին զի թէ եւ եգիտ զայն զհաճութիւ նվերակացուածն այլ որովհետեւ զկարգ խօսից Ազդարարիս այժմ չէ ՚ի վերա քաղաքաց վասն այնորիկ պահեցաք զայն այսուհետեւ եթէ հանդիպեսցի ժամանակ հարմար տպելոց եմք եւ զայն:

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

Շնորհակալութիւնն իմ գթածութենէ քոյ, սակս ընդունելոյդ զընծայն իմ յառաջնոյ Ազդարարին, ոչ բաւէ գրիչ իմ ճառել աստ, Այլ յուսամ հաստատեսցես զայն, այլ մի ընծայիւքս` զոր համարձակեցայ պատրաստել, եւ այսու մատուցանեմ սրբութեան քոյ, որոյ եւս գթածօրէն ընկալնումն քոյ մախթեմ:

Որովհետեւ տեսանեմ, զի հաճեցար անուանակոչութենէ իմմէ` համարձակիմ հրաւիրելոցն ՚ի նոյն հանդիսի քոյ, դնել առաջի փոքր ինչ զանազանութիւն անցեալ Ազդարարին, որ կարելի թորթ իցէ թուեցեալ ոմանց նրբաբր ընթերցողաց:

Էջ 3         տող 1            փոխաւան լինելոյն տրտմութիւն տպեցեալ է տրտմութիւն է

էջ 3          տող 24          յառաջածման                     յառաջածումն

     4                      2          յայտարարութեան                       յայտարարութիւն

     5                      15       ձեռնարկութեանս                        ձեռնարկութեամբ

     6                      18       պատրաստելոյ                  պատրասելոյ

     8                      26       մանկունք                            մանունք

     14                   14       կոչեցեալն                           կոչեցեալեն

     42                   5          սրբութեան                         սրբութիւն

     44                   6          սղալանաց                          նախատանաց

     46                   22       յուսամ                                  յուսում

     48                   3          հոգտեմբերի                       դեկտեմբերի

զԱյս միայն յայնց գրուածոց զոր աստէ գրեցեալ (որոյ եւ ոմանց յարմարադրութեան սղալանքն զանց արարի յաղագս երկայնաբանութեան) Այլ Կոնդակաց եւ այլոցն ոչ համարձակեցայ դատել քանզի յաւելի համարիմ քան զկարն իմ:

Յուսամ խոհեմութենէ սրբութեան քո զի թողլոց ես զհամարձակութիւնս իմ զայս եւ ըստ նախագոյն սիրոյդ համարելոց ես զիս

՚Ի Մարդաս

Դամայ 30 1794:

Սրբութեան քոյ միշտ խնորահ ՈՒՐԱԽԱԿԻՑ:

 

Ողբամ Ազդարար տրտմութեամբ մե       ծաւ.

զի յոյժ ծանր գործ զիս վիճակե                  ցաւ,

ոչ վիճակեցաւ այլ եւ յանձն ա                   ռի,

չերկայնամտեալ նման յիմա                       րի,

Արդէն իմանամ մինչ է անա             գան,

զբարեկամութեանն յոյժ սաստիկ սահ  ման,

թէ ոք կամի գոլ համեմատ անու               ան.

նա զոհել պարտ է զկեանս իւր հա          մայն:

Զի բարեկամաց պարտէ հատկա             գոյն,

չարին հանդկնել ջատագով բա                րոյն,

զոր ինչ խոստանան բարեկամու                        թեամբ.

պարտին կատարիլ հաւատարմու          թեամբ.

Արդ ես վաղվաղկոտ զոր քեզ խոստա    ցայ,

եւ հաւատարիմ գոլ հռչակե                       ցայ,

տեսանեմ այսօր շուարմամբ բազ            մաւ.

զի ծանր է զլուծն եւ անձն իմ ան               բաւ:

Չէ այնքան դժուար բարեկամաց              հարկ,

թէ չիցէ ուրեք անալի ներ                             հակ,

զինչ կարէ առնել ողորմելի                          մի.

մինչ աշխարհ համայն ներհակ երե         ւի:

Սկսեալ իմ զայս առաջարկու                    թեամբ.

կամիմ քեզ պատմել փոքր ինչ յատկու   թեամբ.

թէ երեւիլն քոյ անցեալ հանդի                   սի.

որքան զանազան վարուք քեզ տե           սի:

Եւ լուր    դու եղբայր ինձ զգուշու             թեամբ.

ոչ տրտում դիմօք այլ ուրախու                թեամբ.

քանզի ազգն մեր ու մեիրեն կա                 մօք.

խօսեն ընդ նմա միշտ հայոյա                    նօք:

Դամայ ամսոյ մին ՚ի յառաւօ                      տուն,

զարթեա ՚ի քնոյ կարի վաղա                      գուն.

փոխ առեալ զաչս ըստ մեր առա              կին.

առ ՚ի տեսանել թէ իւ ներհա                       կին:

Եւ հանդիպեցայ միոյ նախա                      պէս.

քեզ ՚ի գիրկս առեալ երթայր փութապէս.

՚ի հարցանելն իմ ընդ քեզ զինչ ուն           նիս.

եցոյց ասելով եւ քեզ աւե                             տիս:

Անցանիլ նորաց եկին այլ եր                        կուք.

հանդարտ խօսելով քաղցրաբար բա      րուք.

տեսանելով զիս ՚ի յեռուստ ցու                ցին.

ապա մերձեցեալ քեզ զզիս մատու          ցին:

Տես եղբայր ասեն զգազէթն հայ                ոց.

ուր ոչ գոյ ինչ նոր բայց լուրք անցե         լոց.

նա եւ մի երազ եւ կամ թէ տե                     սիլք.

որք չեն հարկաւոր եւ ախորժե                 լիք:

Գրկեցի զքեզ իբր օտարա                            կան.

եւ հոգոց հանի կարի արամա                   կան.

եւ տեսանելով զի չէր ինչ հը                       նար.

պատասխանեցի ստորասա                     բար:

Աղբիւրք արտասուացս բացան իսկա   պէս.

սկսայ ՚ի սիրտս ողբալ մանկա                  պէս.

մի ՚ի նոցանէ ցաւս իմ նշմա                        րեալ.

առ տունն իւր գնալ զիս խնդիր ար          կեալ:

Չոգա դառնութեամբ ՚ի տունն նոյն         ոյ.

եւ անդ լցուցի զքաղց առաւօ                     տոյ.

եւ մինչ բազմէաք մեք ՚ի սեղա                   նոյ.

զոր ինչ խօսէին եղեւ վասն                        քոյ:

Բազմեալքն ՚ի սեղան անդ ամնե               քին.

զմի հատ ՚ի քէն ՚ի ձեռս ունէ                      ին.

ոմն ընթեռնոյր եւ ոմն ու                             տէր.

ես լուռ նայէի թէ ո՞ զինչ ա                          սէր:

Մինն խօսեցաւ բան հաւանա                   կան.

ոմն գոհանայր զԱստուած ցնծու             թեամբ.

ոմն նախատէր յոյժ ատելու                       թեամբ:

Մի ՚ի բազմելոցն որ էր մերձ առ                 յիս.

օսէր ընդ այլոց սակս տետրա                   կիս.

չէի խօսեալ ես երբէք նախա                      գուն.

մինչ լուա ասելն ափսոս իմ մին                    հուն:

Բացեալ զբերան իմ յայսմ վայ                    րի.

քանզի համբերել այլ ոչ կա             րէի.

պատասխանեցի իւրաքանչիւ                  րոցն.

յոյժ հանդարտ վարուք առ քեզ ասե        լոցն:

Նախ սկիզբն առեալ առ նա որ ա             սաց,

բոլորն էր անցեալ ոչ նոր հնա                   րած,

հարցի համարձակ զինչ կամէր նո           րոգ.

զի գրեալն համայն չէր տեսեալ ոչ            ոք:

Զինչ գոյ ՚ի գազէթն հարցի երկրոր           դին,

որ գովաբանէր զգործս այլ ազ                  գին,

թէ կամիք կարդալով ինչ վաճա                 ռէ:

Նստելոցն անդր կային եւ ո                        մանք.

որք յանկլիացւոց խօսէին վանկ               վանկ.

հատկապէս մինն հմտավարժ ա              սի.

ոչ գիտէ այլ ինչ թէ ոչ է, բի,              սի:

Ասացի նմա ով նրբազն                                նին,

սա ոչ է գազէթ այլ է մագա              զին,

քննեա' նախապէս զսահմանս անու      անց.

գտանիցես զայս համեմատ գոլ                այնց:

Եւ յետ փարահիս ով դու նորա                 ծին.

իւրաքանչիւրոցն հատուկ առան                        ձին.

եւ զայս ասացի ես վաղճանա                   կան.

հանուրց եղելոցն իբր պատաս                 խան:

Սովորութիւն է մեզ ամենե                          ցուն.

միշտ գովաբանել զհարսն դրա                 ցուն.

անկարելոյ մի միշտ ակնկա                        լեալ.

զի ամենայն ինչ ծնցի կատա                      րեալ:

Ծանիր վերջապէս զեզրակացու              թիւն:

այսքան առնելոյս ձգաբանու                    թիւն.

զի ոմանք խնդան ոմանք դսրո                  վեն.

ոմանք ծիծաղին եւ ոմանք գո                    գեն:

Անհանար է տալ զթիւ կարծե                     լի,

ծղ որն եղեւ արդեօք յաւե                            լի,

քանզի եւ ատօղն յորժամ հասկա                        նայր.

ոչ այլ ինչ ասէր այլ լուռ ընթա                    նայր:

Նախ ընթերցողաց ասացի զիմ                 բան.

այլ արդ տեսանեմ զի ոչ ընթեր                  ցան.

հարկաւոր վարկայ քեզ վերակր               կնել.

զոր անդ ասացի եւ աստ երկրոր             դել:

Լուր դու Ազդարար զբան իմաստ             նոց,

զի մեծն ՚ի փոքուէ միշտ սկսա              նի.

որոյ հաւաստին ՚ի մեզ տեսա                   նի:

Պահեա' ՚ի սրտիդ զոր լուար ՚ի                 վեր.

եւ մի կաղանալ այլ միշտ աշխատ            լեր.

զի եթէ չիցէ քեզ բախտ ձախո                    ղակ.

յուսամ լինիցիս բազմաց օրի                     նակ:

Վասն այսց բանից մխիթարու                   թիւն,

քեզ մատուցանեմ ծերոց ասու                 թիւն,

թէ կամիլ թռչիլ ընդ թռչոց հա                     մայն.

փութով թօթափին զփետուրս ամե         նայն:

 

Եւ յաւել քան զայս պարծանօք մընամ

Ազդարար հայոց քեզ սերտ ԲԱՐԵԿԱՄ

 

Լուրք Ֆրանսիսաց ընկալեալ ՚ի յամապատասխանէ միոյ ՚ի Բասրայու:

 

Յաղագս շփոթութեան եւ պատերազմաց գաղղիացւոց բազմապիսի զրոյցք յածին ՚ի բերանս ամենեցուն, այլ զստուգութիւն նոցա ՚ի պատմողս արարեալ ապաստան, գրեցից ազնուութեանդ ինչ ինչ, որ առաւել հաւաստին է:

Լսեմք թէ մեծ բանակն կայսերական, բայց ՚ի կորզելոյ զքաղաքսն, զորս առեալ էին գաղղիացիք ՚ի կայսերէն, օր ըստ օրէ յառաջ խաղալով տիրեալ է քանի մի մեծամեծ քաղաքաց երկրին Գաղղիոյ, որով եւ ասի, թէ յոյժ նուաճեալ է այժմ զօրութիւն գաղղիացւոց յերեսաց զօրու կայսերն: Վասն որոյ ՚ի խորհուրդ մտեալ իշխանաց նոցա ՚ի Փարէզ, ածեալ են զթագուհին առաջի իւրեանց, եւ սպառնալեօք մահու ստիպեալ են զնա գրել առ եղբօր որդ իւր առ կայսրն, զի յետս դարձուսցէ զզօրս իւր յերկրէն Գաղղիոյ, ապա թէ ոչ` ասեն. եւ զքեզ սպանցուք իբրեւ զայր քո:

Առ որս համարձակ պատասխանի տուեալ է թագուհին, թէ արարէք ընդ իս զոր ինչ եւ կամիք. քանզի չեմ ինչ լսելոյ բանին, զոր ինձ հրամայէք առնել. զի ես հանապազ սպասեմ մահուան իմոյ:

Զայն լուեալ ապստամբաց` թողուն զնա. եւ հանեալ ՚ի բանտէ մահապարտաց, ուր փակեալ էին զնա զառաջինն, դնեն յընդարձակ տեղւոջ:

Այլ այժմ` որպէս լսեմք. միւսանգամ եդեալ են զնա ՚ի նոյն բանտ մահապարտաց. յորմէ եւ գուշակի, թէ կատարած նորա մահ իցէ:

՚Ի Փարէզ մայրաքաղաքն գաղղիացւոց` եւ յամենայն երկրի նոցա է նեղութիւն մեծ վասն նուազութեան հացի, վասն որոյ եւ գլխաւորքն ապստամբաց նորոգ կանօնս սահմանեալ են, զի ժողովուրդքն առ հասարակ զքաղաքական պահս պահեսցեն զամիսս վեց, մինչեւ հնարեսցեն գտանել ո ւստեք ցորեան զանզի սփռեալ են ՚ի նոցանէ վաճառականք ցորենոյ յայլ եւ յայլ կողմանս աշխարհի, զի առաքեսցեն ՚ի Գաղղիա, այլեւ այս գուն ուրեմն յաջողի նոցա. զի ամենեքեան գոլով թշնամիք. ոչ ոք յօժարի տալ նոցա զայն, որպէս եւ լուաք յաւուրս յայսոսիկ, զի նաւք գաղղիացւոց` որք էին յԱլիկուռնա եւ բարձեալ էին անտի ցորեան առ ՚ի տանիլ յերկիր իւրեանց, կրանտուքայն արգելեալ է զի մի տարցեն. վասն որոյ հանեալ զցորեանն ՚ի նաւուց, վերստին դարձուցեալ են ՚ի համբարս քաղաքին:

՚Ի վերա առաջին օրինաց անաստուածութեան` յաւելեալ են այժմ եւ օրէնս ինչ անկրօնութեան, որով արգելուն զո՞ եւ իցէ հաւատս եւ բարեպաշտութիւնս այլ զի ամենեքին անձնապաշտք իցեն քան պաշտաման իմիք հետեւօղք, վասն որոյ եւ օր քան զօր առաւելու չարութիւն եւ անօրէնութիւն ՚ի նոսա:

Յաւուրս յայսոսիկ` որպէս լուաք հաւաստեաւ. նաւահանդէսն ինկլիզաց եւ սպանիացւոց, որ կայր ՚ի վաղուց հետէ ՚ի ծովն Միջերկրական, ՚ի 29 օգոստոսի առեալ են զթօլօն քաղաք` ուր էր ամենայն զօրութիւն նաւահանդիսին գաղղիացւոց. եւ ՚ի տիրել քաղաքին հրամայեալ են վաղվաղակի պարզել զսպիտակ դրօշակն թագաւորական, հռչակ արկանելով, եթէ տիրեն այնմ յանուն Լուդովիկոսի ԺԷերրորդի, որ է որդի սպանեալ արքային:

Եւ ապա նոյն հետայն հանեն ՚ի ցամաք զչորս հազարս արանց զինու վառելոց, եւ առաքեն ՚ի վերա սակաւաւոր բանակի ապստամբ գաղղիացւոց, որ կայր փարախաւ միով հեռի ՚ի քաղաքէն. որոց գնացեալ ցրուեն զամենեսին, եւ սատակեն զբազումս, եւ զոմանս կալեալ դնեն ՚ի կապանս. բայց անկանին եւ ՚ի սոցանէ արք, թուով իբր քսան:

Այս բանակ, զոր կոտորեցին անգղիացիք ընդ սպանիացւոց, էր առաքեալ ՚ի հասարակութէնէ ապստամբացն Փարիզու ՚ի վերայ Թօլօնի եւ Մարսիլիոյ: զի բնակիչք այսոցիկ քաղաքաց հակառակ գոլով փարիզացւոց խորհէին ապստամբել ՚ի նոցանէ. վասն որոյ եւ կարծի, թէ քաղաքս այս կամովին անձնատուր լեալ իցէ յանգղիացիս եւ ՚ի սպանիացիս:

Ապստամբք գաղղիացւոց այնչափ ուրախ երեւին լինիլ ըստ անկարգութիւնս իւրեանց` մինչեւ տօնս կարգեալ են կատարել ամ ըստ ամէ յօր յիշատակի ապստամբութեան իւրեանց եւ զայս առնեն ոչ միայն ՚ի Գաղղիա, այլեւ յամենայն տեղիս, ուր ցրուեալ են ՚ի նոսա:

Վասն որոյ լուաք. զի եւ յԱլիկուռնա ուր գոյ նաւ մի Ֆրանսզաց, ՚ի 14 յուլիս ամսոյ կամեցեալ առնել զնոյն տօն ուրախութեան ՚ի նաւի անդ. խնդրեալ են զլատին քահանայ ոք զի պատարագ մատուսցէ նոցա ՚ի նաւի, այլ ոչ ուրուք ՚ի քահանայից առնուլ յանձն կատարել զայն, գօնսուլն գաղղիացւոց գնացեալ է առ կառավար քաղաքին խնդրել, զի հրամայեսցէ միում ՚ի քահանայից կատարել զկամս նոցա. բայց կառավար իշխան քաղաքին պատասխանի տուեալ է նմա, թէ զոր խնդրէքդ հոգեւոր ինչէ. վասն որոյ եւ արտաքոյ գոլով իմում պաշտօնի, անպատեհ է ինձ մխիլ ՚ի նոյն կառավարութիւն:

Զոր լուեալ գօնսուլին գնայ առ առաջնորդն ՚ի նմանէ խնդրել զնոյն: Այլեւ նա տուեալ է պատախսանի, եթէ քահանայք որոց կարօղ եմ հրամայել, զբաղեալ են ՚ի պաշտօն եկեղեցեացս, իսկ յորոց վերա չունիմ իշխանութիւն` անմարթ է ինձ հրամայել ինչ նոցա. վասն որոյ դուք ձեղէն խնդրեցէք թերեւս գտջիք զոք:

Հուսկ յետոյ ՚ի խնդիր ելեալ Ֆրանսըզաց, գտեալ են զքորսիկացի քահանայ ոմն աղքատ, եւ հաճեցուեալ են երեք ոսկի դահեկանօք, զի կատարեսցէ զխնդիր նոցա. բայց լուեալ զայն այլոց քորսիկացի քահանայից, երթեալ մահ սշառնան աղքատ քահանային, եթէ յանդգնեսցի գնալ ՚ի նաւն եւ կատարել զկամս նոցա. վասն որոյ երկուցեալ քահանային` զայն օր խոյս տուեալ է ՚ի քաղաքէն. որով եւ ֆրանսըզք չեն կարացեալ ըստ կամս իւրեանց կատարել զտօնն:

Իսկ վասն Մարսիլիայ քաղաքին ծանիք միւսանգամ, զի վասն լրոյ ապստամբութեան նոցա, զոր ասացաք վերագոյնդ, փարիզացիք առաքեալ են ՚ի վերայ նոցա զ40 հազար զօրս առ ՚ի նուաճել զնոսա, եւ ՚ի ընդդէմ դնել նաւահանդիսի անգղիացւոց. վասն որոյ ՚ի հասանիլ նոցա անդր ՚ի դիմի հարեալ նոցա բնակիչք քաղաքին, այնպիսի մեծ կոտորած եղեալ է ՚ի նմա, մինչեւ հեղեղք արեանց յորդել ՚ի քաղաքէն: Յորմէ եւ ակն ունիմք, եթէ ՚ի գնալ անդր նաւահանդիսին անգղիացւոց, որեւ չէ իսկ հեռի ՚ի նոցանէ փութով առցէ եւ զայն քաղաք:

 

Ծաղկաքաղ լուրք կազէթաց հանդերձ նախերգանօք ՚Ի թարգմանչէ սոյն լրոցս առ ընթերցողսն:

 

Թերեւս ասիցեն ոմանք զի զլուրքն գրեցեալք աստ լուեալ էին ինքեանք ամենեքեան եւ վասն այս հարկաւոր համարէ ասել, զի ունէր առաջի յաւելի քան զքսան գազէթս, թէ տեղոյ, թէ Կալկաթու, եւ թէ Բումբայու, եւ ամենայն ջանացողութեամբ ընթերցաւ. հարցուց եւ խորհուրդ էառ թէ որն թարգմանիցէ արդեօք, եւ ոչ գտանելով հնար արժանաւորելոյ զաշխատանս իւր յաղագս ցանկութեան ընըերցողաց, փութապէս գրեաց զայսոսիկ. եւ որոյ վասն խնդրէ թողութիւն յաղագս զանազանութւնեաց ոճոյն, եւ թէ ասիցեն ապա, զինչ է ՚ի գազէթոջն պատասխանէ խոնարհութեամբ եւ խնդրէ, զի նոքայ որք ոչ գիտեն զլեզուսն կազէթաց ճշմարտիցեն զպատասխանիս իւր յոմանց գիտողաց, զի յաւելի քան զմի ՚ի չորից մասանցն պատմէ թէ ոք ինչ վաճառէ կամ յերբ վաճառէ, մի մասն զկացութիւն զօրաց եւ զօրապետաց իւրեանց, որ ազգն մեր ոչ ումեք ճանաչեն. զմնացորդ բաժինսն լցեն ոտանաւորօք եւ այլ գրեցելովք, որք եթէ ընծայեսցեն ազգին մերոյ յաւելի առասպելաբանութիւն անուանին ՚ի նոցանէ քան բարոականք, վերջապէս ոչ կամիմք իբրեւ զչար խօսել զնոցանէ, քանզի թէ այսպէս եւ թէ այնպէս արժանի են գովութեանց վասն բազում պատճառած բապեած, այլ այս միայն խորհեցէք թէ զինչ եւ որքան լուրք գտաննոքայ որ միջոց ութն աւուր ժամանակաւ լցին զերկուս թուղթս բովանդակ, եւ այսու հաւատացէք, զի թէ իցէր ՚ի նոցայ բան արժանաւոր ծանօթութեան ծերոյ յոյժ վաղվաղակի թարգմանողն ջանալոց էր զաշխատանս իւր նոքումբք ձեզ հաճոյացնել, եւ վերջապէս զայս միայն ասեմքզի ձեռնարկելով մեր յայսմ մասին յաւաքիլ ՚ի կազէթաց զլուրս յաւել ապշիմք քան զառաջանալ կարենամք. քանզի այնքան հակառակք են միմեանց մինչ զի միոյն գրեցեալն յայլում հակառակի, մինչ այնքան զի բազմիցս հանդիպեցաք, զի միում կազէթի ի յայտնեցին զմահուանէ ումեն, իսկ ՚ի միւսում կենդանացուցանեն, զայս ամենայն ընթերցողաց է ծանօթ, ինչ եւ իցէ առ ՚ի մխիթարիլ ընթերցողացն սոյնոյ տետրակիս ընծայեմք ծաղկաքաղ լուրք Եւրոպիու:

 

՚Ի երրորդ դամայ ամսոյն կազէթն, յրատարակեցաւ հրամանաւ քաղաքապետիս զանազան աջողակ լուրք Եւրոպիու, թէ զօրքն միաբան տէրունեացն ՚ի բազում դիպուածս պսակեցան յաղթանակութեամբ, թէ ՚ի ցամաքի, եւ թէ ՚ի յերեսս ծովու. որպէս ՚ի 26 երրորդ ագօստ ամսոյն մինչեւ ցջունի 11քսան եւ հինե պատերազմական նաւք անգլիացւոց, դիմացեալ ընդ 26 նաւացն ֆրանսիսացն, մարտուցեալ են ընդ միմեանց այնքան սաստկութեամբ, մինչ զի 2 նաւք ֆրանսիսաց ջրասուզ են եղեալ, եւ յաւել մասն յերկուց կողմանց նաւացն անկարացեալ են կորուսանելով զկայմսն, եւ ֆրանսիսքն թողլով 10 թէ 12 նաւքն նոցա զմնացորդովքն փախուցեալ են, զմնացեալքն ընդ նաւացն անգլիացւոց այնքան էին նուաղեալ, մինչ զի հաղթողն ոչ կարիւր պնդել զյետ յաղթեցելոյ յայսմ կացութեանն ՚ի բերմանէ հողմայ 4 թէ 5 նաւք ֆրանսիսաց զերծեալ փախեալ են, բայց 7 ՚ի նոցանէ որք կալան անգլիացիքն, փութային տանիլ զնոսայ ընդ հետ նաւացն իւրեանց առ Սպիտհէդ, զի նորոգիցեն զիւրսն, եւ ապահօվիցեն զընկալեալսն բանդարկեցելովքն հանդերձ: Ծովային իշխանն Անկլիզացն եղեալ է Լարդ Հու, զոր ունէր զկառավարութիւնն ենթ հրամանաց իւրոց:

Զայս է խոկալոյ, զի ազգն ֆրանսիսաց այնքան հուսահատեալ մարտնչին, մինչ զի պնդեցուցեալ էին նաւթիւ զնշանսն ոմանց նաւացն, զի մի գուցէ յոմանցէ տալ զընդունելութիւն թշնամոյն, թէեւ անկարացեալ ամենայնիւ, ջրասուզել կալան զփոյթ արիաբար, քան զխոնարհիլ. զի թէեւ յնկղմիլ նաւոյն հուսեալ զջուրս յոտիցն նոցայ, բայց քաջապէս սրտիւք վառէին զթնդանօթս ձեռօքն, մինչ կալան զվճիռ Արարչին կորովութիւն:

Նայեւ եգիտ աջողութիւն մի մեծ զխումբն պատերազմական նաւիցն անգլիացւոց, զի կալան զխումբն նաւացն 150ից որք տանէին Ամէրիկու ուտելիս առ տէրութիւնն Գալիլեացւոց, հաներձզ յետ նոցայ եղեալ 6 ֆրիգաթիւք:

Այսոքիկ են նաւքն ֆրանսիսաց զոր կալան անգլիացիքն յառաջներրորդն ջունի ամսոյ:

 

Անուանք                       որ քանութիւնք թնդանօթից

Լաժուստ                                  80

Սանպարէլ                                80

Լամէրիկայ                                74

Լաչիլ                                           74

Նօրթամբր լէնդ                        74

Լիմպէտօ                                   74

Լէնժօր                                        74

Բայց նաւս այս վերջին յետ կալնլոյ ջրասուզեաց:

 

Եւրօպիու ագօստի 9էն կազէթքն պատմեն թէ ՚ի Փարիզն 40. 000 անձինք կանգնեալ են ՚ի կողմն թագւորին, եւ սրաճարակեն արարեալ բազմաց նոցայ որք ներհակէին, եւ արձակեալ են զամենայն բանդարկեալսն: Եւ ագօստի 14էն կազէթն պատմէ զնոյն, նա եւ թէ կողմնակալ զօրքն թագադրեալ են որդին զարքային զԴաֆին:

Նա եւ թէ թագաւորակողմն զօրքն Լավէնդ քաղաքին յաղթեցեալ են հակառակորդացն իւրեանց, եւ առաեալ Նանտզ քաղաքն, եւ զօրաւոր լինէին ժամէ ՚ի ժամ:

Եւ զօրքն ֆրանսիսաց որք էին ՚ի պիչէգրու բովանդակեալ հարիւր հազար անձինք, 60 հազար ՚ի նոցանէ կողմնակալ եղեն թագաւորին, եւ սրաճարակ են արարեալ 40 հազար հանդիմանօղացն:

Եւս թէ ապրիլի 18. 1794էն մինչեւ ցերրորդ ջունի ամսոյ ՚ի զանազան ճակատամարտութեանն սպանեցեալ են 87. 000 ֆրանսիսք:

Սպանիացիքն յաղթութին են ստացեալ ՚ի Ռօսիլօն:

Մի ՚ի դատաւորացն ֆրանսիսաց ՚ի փախստական եղեալ հասեալ է ՚ի Լէժ, ազդէ թէ յսկիսպն ջունի ամսէն 1793 մինչեւ ցերեսն երրորդ մայի ամսոյ` 200. 000 անձինք սպանեցեալ են ՚ի Փարիզ ՚ի գուիլօտին գործօքն, եւ ՚ի ժամանակի թողլոյն իւրոյ զքաղաքն 160. 000 անձինք բանդարկած են եղեալ ՚ի տէրութեանն ֆրանսիսաց, եւ բանդարկեալքն Փարիզու 8339 անձինք էին:

Տարաբախտ մադամ Էլիզաբէթ քոյրն նահատակեալ թագաւորին Ֆրանսիսու, ընկալաւ զվճիռ մահու արիաբար, եւ մինչ դեռ հարցեալ եղեւ ՚ի դահճէն թէ ով ես դու, պատասխանեաց հօրաքոյր թագաւորին. բայց տարան առ գուիլօտին հանդերձ 25 անձամբ, յետ գլխատելոյն ամենից, եւ գլխատեցին զարքայ քոյրն:

Մարքէզ կառնվալին գնացեալ է առ ՚ի ընկալնուլ զկառավարութիւնս պրուսի զօրացն, որք բովանդակին 32. 400 անձինք:

Ազգն Ֆրանսիսաց վճռեալ են թէ, ոչ եւս պահիլոց են բանդարկեալք որոք անգլիացիք, կամ արամանք զորք կալնուցուն, եթէ ոչ սպանելոց են յամայնից:

՚Ի պատերազմն նաւացն անգլիացիքն սպանեցեալ են 269, եւ խոցեալ 770: Իսկ ֆրանսիսացն մեռեալ են 690, եւ խոցեալ 750:

Յետ յրատարակելոյն զլրոցս այսոսիկ եղեւ արձակման թնդանօթից 21, առ ՚ի նշան ուրախութեան:

Թողլով զամենայն ՚ի Վերասարաս լրոցն, դառնամք առ այս մասն աշխարհիս խօսիլ:

Շրջակայ գօղքն քաղաքիս անձրեւեալ է միջապէս, ՚ի լիճն չըմբրըմփակայ յաւաքեցեալ է ջուրս վասն 10 ամսոյ: Կերակրեղէն առատ գտանի:

Վաճառականութիւնն ՚ի նուազ աստիճանին կայ, յամենայնէ է լսելի տրտունջ յայսմ մասին:

Եզերելով հողմահոս զեղանակն Կօրօմանդէլայ, ամենեքեան զոր ունեն շաղախութիւնն, փափագանօք սպասին գալստեան նաւացն զանազան տեղեաց է, յատկապէս Մանիլու. առ ՚ի գտանիլ լուր բանիցն, եւ տեսանիլ բարեկամացն զոր յուսան:

Հաւատալի է զի նաւքն ՚ի Չինու առ Բումբայի գնալոյ գան աստ, եւ աստէն ելանեն առ Բոմբայի. եւ Սուրաթն եթէ այսպէս, առաջիկայ համիրայ ամսոյ սպասելի է նոցա:

՚Ի 11երրորդն դամայ ամսոյ լուր յրատարակեցաւ ՚ի յոմանց գրեանցէ, ՚ի Տանկբար զօռաբ մի, եւ փոքրիկ նաւ մի ՚ի սաստկութենէ հողմոյ անկեալ են ՚ի ցամաքի, եւ ՚ի կորուստ եղեալ բոլորովին. սոքա երկոքեանն եւս ժամանեալ են անդ ՚ի Մուրիասու, Դինամարքի նշանաւ:

՚ի գեօղաքաղաքն անուանեալ բալուչէր, ՚ի կողմն հիւսիսային մերձ. քաղաքին Սէիդաբադու, ասեն թէ յայսմիկ տարւոջ սաստիկ անձրեւեալ է, եւ սակս որոյ զշերամս մետակսի սատակեցան եւ կորեան յոլով. եւ եւս ի քաղաքն Ռատնագար. եւ ի պատճառէ յայսցանէ զապրիշումս ասեն յոյժ թանկացեալ է, եւ հազուագիւտ ամենեսեան:

Նաեւ ասեն թէ նոյն Բալուչէր քաղաքի անկեալ է մահ տարաժամ, եւ յափշտակեալ բազում արանց բնակչաց. բայց ոչ ունիմք հաստատութիւն տեւողութեան, թէ քանիս աւուր տեւեաց զմահն, եւ թէ որքան անձինք կորեան նովաւ:

Պետրոս Յարութիւնն խոնարհաբար յայտ առնէ հասարակութեանն, զի առաջիկայ համիրայ ամսոյն բացուիլօց է գործարան մի Շզուրանսի, (՚ի բնակութեանն պարոն Աւետ Սէթեանին) Ապաստանութիւն անուանեալ, եւ զամենայն գործածութիւնն որոյ հայեցէն է լինելոց. վասն որոյ խնդրէ, զի ով ոք ունիցի վնասն ինչ վերացուցանելոյ. Շնորհ առնելով եթէ կամիցի, յայտնիցէ յիշեալ Պետրոս Յարութիւն բանակատարին. խոստանայ կատարիլ յաւատարմաբար որքան կարելի:

 

Հատորս գրոյ միոյ գրեալ մստր Ըստէքն Պապանին Սըհուլի կողմի ցանքիցն առ Պարոն Փիլիպոս Յակոբ Պտումեանն:

 

Ամսոյս 13. եւ լատինացւոց նոյեմբերի 9. աւուրն կիրակէի առաւօտոյն 9 ժամոյն, Մադրասիս գովեռնադօր պատվելի: Արդ Հոբէրթն ընդնմին եւ մստր Էդրլին, քափտն Գրէնէթն եւ քափտան Մէկէլին, միասին եկին մստր Պապանին գեօղն այցելութիւն եւ անտի եղեալ մշակքն` թէ երկրագործ. եւ թէ օդէրք կարգաւ կանգնել էին ընդ գործավարօքն իւրեանց. եւ հրամահողքն հանդերձ վերակացուօքն բանին, նաեւ գլխաւորք գեղօրէիցն կարգաւ կանգնեալ էին, պաուելի Լարդին զխոնարհական ողջոյնս մատուցին յոյժ ուրախութեամբ ընկալաւ պատուելի Լարդն ողջոյնս նոցայ բոլոր եղելոցն թէ այս թէ կին թէ տղայ եւ թէ աղջիկ քանակութիւնքն էին աւելի քան զմին հազար երեք յարիւր հոգիք. յետ այսոքիկ մին թնդանօթս ձգեցին որեւ մշակքն կարգաւ ընթացան առ ՚ի գործ:

Յայնժամ պատուելի Լարդն մստր Պապանին հարցուց զպատճառն արձակման թնդանօթին. մստր Պապանն պատասխանեաց թէ ամենապատուելի Լարդ ես մին թնդանօդուն եմ զոր արձակեցին եւ Լարդն ծիծաղեցաւ, յետ այսորիկ մստր Պապանն յոյժ բսարուք կերպիւ պատասխանեաց թէ այս արձակումն թնդանօդիս գուշակէ զմշակսն ընթանալ զգործս իւրեանց. յոյժ ուրախացաւ պատուելի Լարդն. յետ այսու բազմեցան ՚ի նախաճաշ եւ յետ նախաճաշոյն Լարդն եւ մստր Պապանն` ընդ այլ պարոնացն եւ ես ընդ նոսա` ընթացաք երիվարու ՚ի վէնգլուր. եւ անտի դարձաք առ բամբակիարան բոլորն շրջեցաք եւ բոլոր մշակքն որք էին ՚ի ներ իմում հրամանի ՚ի գործս իւրեանց կացին, պատուելի Լարդն հանդերձ միւս պարոնացովն յոյժ հաճեցան եւ ասեն ցմստր` Պապանն յոյժ բարւոք եւ արժանւոր գործէ զոր յառաջացեալ ես առնել. յատկապէս որ այս քաղց եւ ծարաւից կերակրելոյ պատճառ ես եղեալ. եւ յետ այսց բանից բազմեցաք ՚ի ճաշ, եւ յետ ճաշոյն պէսպէս գուսանք եւ խաղացօղք եկեալ խաղային որք հաջոյեէեալ եւ պարգեւս ընկալան. յետ այսու մերձ երեկոյեանն պատուելի Լարդ Հօբէրթն եւ ընդ իւր եկեալ պարոնայքն հանդերձ մստր Պապանին եւ մստր Մօնթգին բոլորքս` երիվարաւ եւ զբօսնլով ընթացաք ՚ի մստր Պապանի միւս բանբակի արտն. մերձ կատրսէրու որոյ անունն է Պամէլ. նոյնպէս եւ անդ տեղոյն եդեալ մստր Մօնթգէ կառավարութեան ներքոյ գործավարքն, այրք եւ կանայք տղայք եւ աղջկունք որք էին չորս հարիւր հոգիք, մի եւ նոյն կերպ կարգաւ կանգնեալ խոնարհութեամբ բարեւ ետուն պատուելի Լարդին, եւ Լարդն յոյժ ուրախացաւ եւ հաւանեցաւ. զի այսպիսի գռեհիկ անձինք այսպէս կարգաւ տեսանելն. եւ յետ այսու ամենայնի դարձաւ առ Մադրասդ:

Այլեւս դառնամ առ մստր Պապանին բամբակի որպէսն գրել. յոյժ ուրախ եմ ասելս օր օր աւուր զսերմանեալն աճէ եւ առատանայ, եւ տարոյս անձրեւս յոյժ բարւոք եւ ՚ի ժամանակի իւրում գտաք. յոյժ ունիմ ՚ի Տեառնէ որ այսու յետ բազմբակն յոյժ եւ յոյժ առատ գտանեմք մինչեւ այս գալոյ ովդան կամ նիրհան ամսոյն. թէեւ տեսանելով կամ լսելով թէ` մստր Պապանն սհուլի կողմն եւ կամ թէ նօրթի կոմն մեծ դրամս ծախեաց` բայց այժո լսելով կա տեսանելով որ մինչ ի գալոյ տարին ովդան նիրհան ամսին զոր ինչ ծախս որ եղեալ է եռապատիկ գտանելոց է ՚ի վաճառելն զբամբակն, պատճառն որ բամբակն այնքան գեղեցիկ է որ թէ բարեկամաց շնորհիւ եւ թէ իւր ջանացողութեամբն Եւրօպումն զգին բամբակին հասեալ է քանտին մինչեւ երեք հարիւր յուն:

Յետեւել յայսմանէ` բարեօր եւ երկար կեանս լիցի միոյ բարեկամ ամենապատիւ պարոնացդ:

 

Մուրչուր դամայ 27

Թիւն 1794

Հրամանոց խոնարհ ծառայ

Ստեփաննոս Յովհաննէս Գուլամրեան

 

Մահ

՚Ի առաջին երրորդ անցեալ թիրայ ամսոյն հանգեաւ ՚ի Տէր մայրն երջանիկ Թրէզիայ Տիկին Յովսէփեան, զոր արժանի եղեւ գրկիլ զթոռն թոռան իւրոյ:

 

Ծնունդ

՚Ի տասն երրորդ դամայ ամսոյս Տիկին Մարիամ խանում Աւետեանն ծնաւ որդի մի:

 

Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախվել է, Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ այօր դամայ ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1794:

 

Ապրշումեղինաց գինքն են:

 

Բանուկի լէվավալ ապրիշումն որոյ կէսն

ճարմակ լինի ֆի ղիտրն                                                        44 յունովն

եւս          դօյումն         չորսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի            42

եւս          սէյումն         տասնէն                                           41

եւս          չարումն       բոլոր դեղին լինի                           40

Մայր ռադնգարին բոլորն աւալ լինի եւ

կէսն ճարմակ եւ կապն եւս իւրնէ լինի                           34

եւս                      չորսէն մին բաժինն ճարմակ                32

եւս          դօսում ունեանայ եօթէն մին բաժինն                        31

եւս          կապն եւս չուանով լինի կապած                    28

Ռադնագարայ ցեղն   դօում չունանայ

կապն իւրնէն լինի կապած                                                 26

եւս          չօում ունենայ                                                        24

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրի շում                    23

Սէտապատի մին նախի ապրշումն                                 29

եւս          2                                                                                  26

եւս          3                                                                                  22

Մուխտայ ալորած ապրիշումն                                         13

եւս          անալորած եւս                                                      10

Դօյում ռադնագարի ապրշումն                                         4

 

Ճոթեղինաց գինն է

Հօլանդ զի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ռանկի

ջէլինֆի քուռին                                                                       100

եւս          60                                                                               90

եւս          55                                                                               75

եւս          50                                                                               58

եւս          45       ավալ բալուչէրի փուշակին                   55

եւս          43       գօյում                                                                       50

եւս          40       սէումն                                                          45

եւս          38       չարումն                                                       40

եւս          45       բոլորն կարմիր                                          50

Միրզափուռի կարմիր ջէլին                                                30

Դահրի ավալ ջէլին                                                                 55

եւս դօումն                                                                               50

Սէդաբադի նաբաբինավալն 4 ռանկին

բարակ խաթէրունենայ                                                       20

եւս          դօումն                                                                      15

եւս          սէումն                                                                      10

Օվրանկշային ավալն 40 ձեռնին                                        26

օվրանկշային դօյումն                                                           23

օվրանկշայի սարին 50 ձեռնի                                             45

մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն                                 30

եւս          20       դօյումն                                                         26

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնին ղութնին ավալն    23

եւս          12       դօյումն                                                         19

եւս առանց քաթարի 12       ավալն                                   18

եւս          12       դօյումն                                                         15

եւս          10                                                                               12

սալդէու ալաջէն ավալն ֆի քռումն կէսն մօտիճուր

քաթարիդար լինի                                                                   42

եւս          հաստրակն                                                             35

եւս          ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն                      60

եւս          50       դօյումն                                                         50

եւս          50       սէյումն                                                         45

թէմպի տօփտթին ավալն 10 ձեռնին        ֆիքուռին     30

եւս          դօյումն10                                                                25

եւս          սէյումն         10                                                       20

փուշակի ոըստրմանի աղլուխն ավալն

ֆի 15 ֆարդինն                                                                        45

եւս          դօյումն                                                                     40

եւս          սէյումն                                                                     30

միրզամիուրի                                                                          25

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆարդինն                                         26

չափայ սարին 16 ձեռնինն                                                  29

եւս          14                                                                               26

սէիդապատի բութադարն 16 ձեռնին                             80

եւս          սարին 16 ձեռնին                                                  160

քաղզի շիրր շաքարն ավալն                                                40

եւս          դօյումն                                                                     35

սուսին                                                                                       20

թէմբի 20 ձեռնի սարին                                                         45

եւս          18       եւս                                                                 40

եւս          16       եւս                                                                 35

եւս          14       եւս                                                                 30

գօլբադանն                                                                               30

գօլբադանն                                                                               30

մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 // ձեռ լէնսքն        25

եւս          8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 21 ձեռ լէնքսն                      18

եւս          6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 /// ձեռ լէնքսն                    14

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին                                          55

եւս          եւս 18 ձեռնի սարին                                            50

եւս          եւս 16 ձեռնի                                                           45

մունկասարին 20 ձեռնի                                                      30

մունկասարին 18 ձեռնի                                                      28

մունկասարին 16 ձեռնի                                                      26

ջօռայ մունկադօթին                                                             18

 

(Ուղ եւ թէլեղինաց գինն է )

բանկալու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն          30

մադրասիս ուղն                                                                     50

կոնջթի թէլ                                                                                23

գէնագարչաքի թէլն                                                                20

(Անաջեղինաց գինն է)

բանկալու շաքար ավալն ֆի քանդին                              16

եւս          շաքար դօյումն                                                      13

եւս          գուռն                                                                                    10

եւս          կարմիր մուստարդն                                            4

եւս          սագմէնթին                                                             7

եւս          ժիրէն                                                                         23

եւս          չոր ատրակն                                                          16

փիփէլն                                                                                      50

եւս փիփէլն փէթն                                                                   20

ավալ ռաթնագարի բրինձ ֆի գարսին

այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն                                                90

դօյումն                                                                                      80

կարգասիօն բրինձն ավալն                                                70

եւս          դօյումն                                                                     65

եւս          սէյումն                                                                     50

կոնճիթն                                                                                    105

նոխուդն                                                                                   65

փաթանայ պիզն                                                                     45

կանանչ դալն                                                                           60

թուար դալն                                                                              50

եւս կոտրածն                                                              60

քութին                                                                           60

գնդայ ջօլի ցորէնն                                                      60

դուդիուն                                                                                   40:

 

Աւուրբք Լուսնի	Հռօտեցոց	Ամիսք	Ազարիայի	Ամիսք	Ձայնք	Աւուրք եւ Տօնք
6	Նոյեմբեր	16	Համիրայ	1	դկ	Հինգշաբաթ Տօն է Սրբոցն Գուրիտսայ սամոնասայ եւ այլն:
7		17		2	դձ	Ուրբաթ Պահ
8		18		3	դկ	ՇաբաթԱմենասրբոյն հնոց եւ նորոցն:
9		19		4	աձ	Կիւրակէ, Յիսնակի պահոցն:
10		20		5	ակ	Երկուշաբաթ Պահ երեկոյին նախատօնակ է:
11		21		6	բձ	Երեքշաբաթ, Ընծարեցման սուրբ Կուսին ՚ի տա:
12		22		7	բկ	Չորեքշաբաթ
13		23		8	գձ	Հինշաբաթ
14		24		9	գկ	Ուրբաթ
15		25		10	դձ	Շաբաթ, Գրիգորի սքանչելագործ հայրա:
16		26		11	դկ	Կիրակի Առաջին Լրումն լուսնի, երեկոյեան 5 ժամ 29 րոպէ:
17		27		12	աձ	Երկուշաբաթ            Կուսանացն Յուլիանայ եւ այլն
18		28		13	ակ	Երեքշաբաթ Ղունկիանոսի եւ այլն:
19		29		14	բձ	Չորեքշաբաթ Պահ
20		30		15	բկ	Հինգշաբաթ Կղեմայ Հայրապետին եւ այլն: Դեկտեմբեր
21		1		16	գձ	Ուրբաթ Պահ
22		2		17	գկ	Շաբաթ Առաքելոցն Թադէոսի եւ այլն
23		3		18	դձ	Կիրակի Երկրորդ
24		4		19	դկ	Երկուշաբաթ Գենարիոսի Եպիսկոպոսին եւ ա
25		5		20	աձ	Երեքշաբաթ Ապկարու Թագաւորին:
26		6		21	ակ	Չորեքշաբաթ Պահ
27		7		22	բձ	Հինգշաբաթ Հարցն Եկիպտացւոց
28		8		23	բկ	Ուրբաթ Պահ
29		9		24	գձ	Շաբաթ Յղութեան Սրբոյ Կուսին:
30		10		25	գկ	Կիրակի Բարիկենդան Սուրբ Յակոբայ Պահոցն:
1		11		26	դձ	Երկուշաբաթ Պահ Լուսնանոր, առաւօտեան 11 ժամ 51 րոպէ:
2		12		27	դկ	Երեքշաբաթ Պահ
3		13		28	աձ	Չորեքշաբաթ Պահ
4		14		29	ակ	Հինգշաբաթ Պահ
5		15		30	բձ	Ուրբաթ Պահ