Ազդարար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ԱԶԴԱՐԱՐ
Շամս Ամսոյ
1795
թիւ 7.

Յետեւմունք Պատմութեան Պարսից արարեցելոյ ՚ ի Խաչատուր Վարդապետէ Նոր Ջուղաեցւոյ, Սկսելոյ Ովդան ամսոյ Ազդարարին, եւ այժմ սկսեալ ՚ ՚ի 69երրորդ էջէ Նիրհան ամսոյ Ազդարարին
Վասն երեւելոյն Մահմետի եւ զառ ՚ի նմանէ բողբոջեալ սերնդոց
Որոց առեալ յորդոց ի հարց առեալ տարեալ ցսպառնումն տերութեան որոց: Պրակ Վեցերրորդ:

Ա.

Իսկ յորժամ յայտնեցաւ Մահմետ, էր թուականն Հայոց ըստ կարծեաց ոմանց իբր եօթանասներրորդ եւ յամի Տեառն իբր վեցհարիւրորդի` քսան երրորդի եւ մի երրորդի: Սա այս Մահմետս եղեւ գտիչ եւ առաջնորդ աղանդոյն մահմետականաց, որպէս եւ զհանգամանս եւ զորպիսութիւն գտման աղանդոյն ուսուցանեն քեզ հնագոյն պատմիչք, զորմէ եւ քաջահռչակ իսկ է բոլորեցունց: Եւ սա տուեալ զիշխանութիւնն Աբուբաքրա` մեռանի կեցեալ ամս` 9:

Բ. Թուին Հայոց` ՀԹ: Թուին Քրիստոսի` ՍԼ:

Եւ ապա փոխանորդէ զտեղին նորա Աբուբաքր, որոյ կացեալ, ամս` 9:

Գ. ՁԲ: ՍԼԳ:

Յետ որոյ յաջորդէ զտեղի նորա առջին Օմարն. Սա որպէս ստացաք ելեալ զօրու ծանու ՚ի Սին անապատէն անցանէ ընդ ծով ՚ի հարաւակողմ եւ յարեւելս, զի աւերեալ եւ կործանեալ գերեսցէ զհամայն թագաւորութիւնս ազգաց` բաց ՚ի Հռովմայեցւոց: Եւ զօր մեծ գումարեալ Հագարացին, եւ պարտեալ` եւ լքեալ զբազմախումբ զօրս Յունաց կոտորեցին որ յԱրաբիայ, ուստի Երուսաղէմացիք պակուցեալք` զՔրիստոսընկալ Սուրբ Խաչն յոյժ ճեպով յղեն ՚ի Բուզանդիայ, զի մի վերստին ՚ի յանօրինացն եւս գերեսցի: Իսկ յայնմ հետէ ազգ եւ ազինք երկուցեալք ՚ի յահէ նոցա: (Յովհաննէս Կաթողիկոս, Ստեփանոս Հանդէս. Ղեւոնդ եւ ի հին վիպագիրս) Սապէս եւ Թէոդորոս զօրավարն Հայոց` մեկուսեալ զատչի ՚ի կայսերէ հանդերձ այլովք խորհրդակցօվք հնազանդին ՚ի ստրկութիւն տաճկաց, դնելով ուխտ ընդ մահու եւ կռելով դաշինս ընդ դժոխոց: Եւ ապա յետ իսպառ տիրելոյն իսմայէլեան տոհմին զհայս, առին պատանդ յամենայն գլխաւորաց աշխարհին, զկանայս, զուստերս եւ զդստերս: Եւ սա ՚ի վեցերրորդի ամի տէրութեան իւրոյ` սպանանէ զՅազկերտ արքայն պարսից, եւ նուաճէ զպարս` ընդ լծով իշխանութեան իւորյ: Եւ սա տիրեաց պարսից, եւ ամենայն կողմանցս արեւելից, ամս`12:

Դ. ՂԴ: ՍԽԵ: (Ստեփան Աշխարհանդէս)

Եւ ապա ընկալնու զիշխանութիւնն Օթման որոյ զօրավար եւ սպարապետն Մաւի էառ զԱֆֆրիկէ: Արդ` առաջին ելն տաճկաց ՚ի Հայս` էր ՚ի թուոջս հայկազեան տումարի ՁԶ: Հրամանաւ օմարայ էմիրալմումնու: Եւ դարձեալ հրամանաւ օթմանայ` եւ յորդագոյն զօրու արշաւեալ եւ եկեալ տաճկաց ՚ի յԱյրարատ գաւառ` հարեալ զդաշտավայրն ամենայն եւ պատարեն մարտիւ զԴուին քաղաք. եւ առեալ զնա յարբուցին զսուսերս իւրեանց յարենէ քաղաքին, եւ զարս, եւ կանայս, եւ հաճոյս աչաց իւրեանց վարեցին ՚ի գերութիւն ոգիս` ԼԵՌ` 35. 000: Ուստի աշխարհս Հայոց դարձեալ ՚ի բաց կացին յԻսմայէլեան բռնակալացն հնազանդէին ՚ի ծառայութիւն կայսեր: Եւ հրամանաւ կայսեր` կացուցանեն հրամանատար եւ կուրապաղառ զՀամազասպ Մամիկոնեան` որ էր այր յոգնագէտ եւ յոյժ հանճարեղ, ՚ի վերայ Հայաստանեաց. զոր լուեալ ամիրապետին զհամակ պատանդս Հայոց առ հասարակ կոտորեաց` ոգիս իբրեւ 1775: Եւ ապա հոգի խռովութեան առաքի յԱստուծոյ ՚ի մէջ բանակին Իսմայէլեան, եւ այր զարամբք ելեալ` իւրաքանչիւր ոք սուր ազդեր կալեալ այր զընկեր իւր սպանանէր: Նա եւ զօրք Իսմայէլեան` որք էին յԵգիպտոս, միաբանեալ ընդ կայսեր Յունաց հաւատացին ՚ի Քրիստոս, եւ մկրտեցան արք իբրեւ վեշտասան հազար: Եւ Օթմանայ բաւեալ զժամանակս իւր սատակի յիւրոց զօրացն ՚ի շփոթեալ ժամանակին, կացեալ ամս` 10:

Ե. ՃԸ: ՍԾԹ:

Յետ որոյ թէպէտ կամէր սեփականել զիշխանութիւնն Ալի` որդի Աբութալպի հօր եղբօր Մահմետի` քանզի ասէր ալի թէ ինձ է անկ եւ պատճաշ իշխել ՚ի վերայ տաճկաց: Բայց սակայն զօրացեալ Մաւի սպանանէ զԱլի. եւ ապա թագաւորէ ինքն իսկ ՚ի վերայ ամենայն սարակինացւոց` եւ տաճկաց: Սա արար խաղաղութիւն ընդ ամենայն տեղիս իւրոյ իշխանութեան: Եւ սա ըստ խնդրոյ նախարարացն Հայոցֆ` կացուցանէ զԳրիգոր Մամիկոնեան փոխանակ Համազասպայ Կուրապաշտ եւ հրամանատար Հայոց: Իսկ սա կացեալ եւ թագաւորեալ ամս` 20:

Զ. ՃԻԸ: ՍՀԹ:

Եւ ապա կալեալ զիշխանութիւն նորա Եղիա որդի նորա, եւ սա ՚ի ներ շրջանակի ժամանակց թագաւորեալ, ամս` 6:

Է. ՃԼԲ: ՍՁԶ:

Եւ յետ նորա պայազատէ զիշխանութիւն Աբդլմելէք: Սա էր այր ժանտաբարոյ եւ դաժանագոյն, աշխարհաւեր` եւ քակտիչ ամրոցաց: Եւ յաւուրս սորա չուէ ոստիկան ոմն անուն Աբդլա ՚ի Հայս. որոյ կալեալ զիշխանսն Հայոց` ընդ որոց եւ զսուրբ Հայրապետն Սահակ, եւ առեալ տանէ ՚ի Դամասկոս: Առ որով եւ զսուրբն Դաւիթ ՚ի Դուին քաղաքի կատարեցաւ ՚ի Քրիստոս: Եւ յաւուրս սորա լինի կռիվն ՚ի վարդանակերտի, եւ բնաջինջ կատարումն Իսմայէլեան բանակաին: Եւ ապա Ոդբա ոմն զօրապետ առաքէ ՚ի Հայս` առ ՚ի քանդել` հրդեհել` եւ սպառսպուռ կործանել զեկեղեցիս Հայոց, եւ առ հասարակ գերել, եւ կերակուր տալ անողորմ սրոյ առ որ ընդ դէմ գնացեալ սուրբ հայրապետն Սահակ ՚ի Դամասկոսէ, եւ արգել զնա ՚ի չարեացն զոր առնելոց էր: Որպէս եւ զառ յայսցանեաց բաւական քեզ ուսուցանեն հնագոյն պատմիչք, զորմէ մեզ ոչ է պարտ միւսանգամ գծագրել, քանզի մեք ոչ եմք ՚ի սակի պատմագրաց, եւ ոչ կամէ մեր զբովանդակ զգործս նոցա մատենագրել, այլ միայն կամէ մեր զի զանուանս` եւ զթիւս նոցա ուրոյն յիշատակել: Զայսու ժամանակաւ հրամայէ Մահմետ Զօրապետն Աբդլմէլիքայ` կամսոյ ումեմն` որ էր կոմս կացուցանել ՚ի կողմանս Նախճաւան քաղաքի զի կոչեսցէ Խաբանօք զազատախումբ` եւ զհեծելազօր գունդս Հայոց` իբրեւ պատճառանօք եթէ անցուցանել ՚ի համարու արքունի, առնուլ հռոք, եւ կամ դահեկան տարեւոր, այսինքն` էօլֆֆէ եւ դառնալ. իսկ նոքա վաղվաղակի գնան ըստ օրինի պարզամտութեան իւրեանց` հաւատարիմ եւ իրաւ վարկեալ զխարդախութիւն գաղտնաձիգ որսողացն: Եւ ապա հրամայեաց երկուս տրոհել զժողովս նոցա, զոմանս հաւաքել յեկեղեցին Նախիջեւանու, եւ զկէսն` ՚ի յեկեղեցին Խրամայ, որոյ այժմ Շամբիձոր ասեն. եւ այրեցին զեկեղեցիսն ՚ի վերայ նոցա: զայս ամենայն, եւ առաւել քան զայս ոճիրս չարութեան հասուցին ՚ի վերայ հայոց, եւ զբնաւ նախարարս ազատաց բարձին խոշտանգանօք ՚ի կենաց, եւ զաշխարհս Հայոց թափուր արարին ՚ի տոհմէ նախարարաց, եւ յաւէտ եւս քան զայս արարին վատշուէր տառապանս` զորոց ոչ բաւեմ ուրոյն աստստին վիպել: Եւ ապա յետ այսքանեաց չարութեանց մեռանի Աբդլմելէք, որոյ կեցեալ ամս` 21:

Ը. ՃԾԳ: ՉԳ: (Ղեւոնդ… Խորն. …)

Եւ ապա փախանորդ է զտեղի նորա Վլիթ որդի նորա: Սա կոչէ Մահմետ զօրավարն առ ինքն եւ փոխանակ նորա կարգէ ոստիկան ՚ի վերայ Հայոց զԱպտլազիզ ոմն` որ էր խօթ լսելեօք, որոյ եկեալ ՚ի Հայս` խաղաղացոյց յամենայն արձակմունս անիրաւութեան աշխարհէս: Շինէ վերստին զքաղաքն Դուին հզորագոյն եւ ընդարձականիստ մեծութեամբք. քանզի սա էր թէ ՚ի ձեռն իմ եղեւ կործանումն քաղաքիս եւ ես շինեցից զսա: Ըստ որում եւ լիալիր եւ յոյժ բաւական մանրամասնաբար ծանուցանէ քեզ` ո՜վ գրամարտիկդ` եւ վեհագոյնդ ՚ի խոհեմս նազելի իմ, հնագոյն եւ հաւաստաճառ պատմիչք: Քանզի եթէ զայսոսիկ զրոյցք եւ զամենայն եղեալս ՚ի յորոց, մի ըստ միոջէ գրել եւ ՚ի հասողութիւն ջրդեալ ջանացեմք ածել. արա երբ ըղձալւոյն եւ տենչալւոյն մերոյ ժամանաիցեմք պատմութեան որ յոյժ հարկաւորէ եւ վայելուչ, զի է պատմութիւն ներկայիս` եւ ամենեւին այնյայտ յամենայն ազգաց: Մանաւանդ` զի առաջադրեալ գործս մեր յոյժ երկարէ. եւ ժամանակ երկրածնաց` սուղ, եւ անյայտ. ըստ Մովսէսի հմտագոյն քերթողի: Եւ յղէ յոգնագունգ զօ օք Մահմետ զօրապետն ՚ի վերայ Ճենաց աշխարհին. եւ անտի ՚ի պարտութիւն մատնեալ ամօթով ընդ կրունկս դառնայ: Որ եւ կեցեալ եւ թագաւորեալ ամս` 10:

Թ. ՃԿԶ: ՉԺԴ:

Եւ ապա յաջորդէ զգահ տօրութեան նորա Սուլէման. որոյ զօրավար էր Մսլիմ, սա արար գումարտակ զօրաց բազմաց` եւ էհան զպրոսակս ՚ի ձեռն Մսլիմայ դէպ ՚ի քաղաքն Դարբանտ. որք չուեալ գնան ՚ի դարբանտ եւ հալածեն զզօրն Հունաց եւ կամէին կործանել զպարիսպն, բայց վասն գտման գրոյն վերստին շինեցին զկիսակործան պարիսպն: Եւ սա կացեալ ամիրապետ ընդ ամենայն ամս` 3:

Ժ. ՃԿԶ: ՉԺԷ:

Յետ որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Օմար երկրորդ, յորոյ աւուրս կատարեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի: Վահան գողթնացին` կրելով զբազում չարչարանս ՚ի նմին յՕմարայ: Առոր գնաց սուրբ Հայրապետն Յոհան, եւ շքեղ փառօք յարգեցաւ եւ եօթն անգամ պճնաւորեցաւ` արքունական զգեստուք զնմանէ: Եւ սա գրէ թուղթ հաւատոյ առ Լեւոն Կայսր Յունաց եւ ընկալեալ զնմանէ պատասխանիս` բազում ինչ ՚ի Ղուրանէ ան տի իւրեանց զյոյժ առասպելագոյնս արտաքս հանէ, եւ այլ բազում բարութիւնս առնելով ազնուագոյն երեւեցաւ քան զամենեսին, որք քան զինքն յառաջ ամիրապետ էին: Եւ ապա յետ բազում առատաձեռն բարութեանց մեռանի, թագաւորեալ ամս` 13:

ԺԱ. ՃՀԹ: ՉԼ: (Ստեփան ……)

Իսկ յետ Օմարայ եկաց իշխան Եզիտ: Սա շարժեալ յասուն չարութեան` խիզախեալ մարտնչէր ընդ ազգս քրիստոնէից. տայր հրամանա խորտակել զկենդանագրեալ պատկերաս փրկչական, եկ ապա հրամայէր զխոզս սպանանել եւ ջնջել յերկրէ: Եւ ՚ի կատարումն ամենայն չարութեանց հասեալ` ապա ինքն խեղդեալ ՚ի դիւէ սատակեցաւ:

Որոյ կացեալ թագաւոր ընդ ամենայն ամս` 6:

ԺԲ. ՃՁԵ: ՉԼԶ:

Եւ ապա փոխանորդէ զիշխանութիւնն Հայշէմ չարագոյն եւս, քանզի սա ծանրացոյց զհարկ աշխարհիս Հայոց. եւ ապա սկսաւ գոռալ ընդ դէմ Յունաց, գալ նմա ՚ի հնազանդութիւն հարկատրութեան: Որոց չառեալ յանձն` առաքէ Հաշէմ զօրու ծանու Մսլիմ զեղբայր իւր ՚ի վերայ Կոստանդնուպօլսու զի րպարտեալ նուաճեսցեն զՅունս ընդ իշխանութեամբ իւրեանց: Բայց կենսատու եւ Աստուածընկալ զօրութեամբ Սուրբ Խաչին յոյնք յաղթեցին տաճկաց, ուստի ամօթով դարձան յերրն իւրեանց: Եւ սա թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս` 12:

ԺԳ. ՃՂԷ: ՉԽԸ:

Եւ ապա փոխանակ նորա թագաւորէ Վլիթ երկրորդ, որոյ սպանանեն նախարարք իւր, կեցեալ թագաւոր ամ մի եւ կէս:

ԺԴ. ՃՂԹ: ՉԾ:

Յետ որոյ կացուցանեն զՍուլէյման երկրորդ. իսկ Մրուան զօրապէտն յորժամ լսէ զմահն Վլթի` վաղվաղակի ժողովէ զզօրս իւր, եւ գայ սպանանէ զՍլէյման, եւ ինքն տիրէ: Եւ Սլէյման եւաց իշխան ամ մի եւ կէս:

ԺԵ. Մ: ՉԾԱ: (՚Ի հին պատմագիրս…)

Եւ ապա որպէս ասացաք կանխաւ տիրէ Մրուան որդի Մահմետի զօրավարին: Սա մինչդեռ ունէր զիշխանութիւն, եւ մարտնչէր ընդ ազգին իւրում, զօր շարժեալ ՚ի Խրասանայֆ` եւ Ալիաբդլայ ոմն գլխաւոր նոցա, գայ տայ մարտս ընդ Մրուանայ եւ սատակեն ՚ի զօրացն Մրուանայ` անձինք իբրեւ ՅՌ, 300. 000, եւ հասեալ ՚ի Մրուան սպանին զնա: Որոյ կալեալ զիշխանութիւնն ամս` 6:

Եւ ապա բռնակալէ զիշխանութիւնն Ալիական ցեղն Ալիաբդլայ, ըստ որում եւ զորոց աստանօր կամէ ինձ համառօտաբար անցանել բանւք, ՚ի բաց թողլով զերկարագոյնն` պատմելով զյոյժ կարեւորագոյնն ՚ի կարճոյ:

Երկրորդ Բնակալութիւն Ալիական ցեղին:

ԺԶ.

Եւ ապա սեփականէ զիշխանութիւնն Ալիաբլայ փոխանակ Մուանայ: Սա որդի էր Ալւոյն` եւ հետեւեալ ազգ նորա Ամիրալմումնիք կոչեցան որք եւ յոյժ մինչեւ ցայժմ պատուին ՚ի պարսից: Սա եւ յառաջեալ ծնունդք իւր` բազում եւ ազգի ազգի խոշտանգանօք խուեալ կտտեցին զազգս մեր որպէս տիեզերահռչակ ՚ի հնագոյն պատմութեանց իսկ է արդեօք, որովք եւ կարես զբաղձանս ցանկութեան քոյ կամաց լցուցանել աներկբայ: Եւ սա ընդ ոմանց խնդրեաց հարկս ՚ի կենդանեաց եւ ՚ի մեռելոց` որք ընդ իւրով իշխանութեամբ էին, մինչ զի հասոյց զամենեսեան ՚ի յետին թշուառութիւն եւ արար չքաւոր եւ ողորմելի ամենեցուն: Եւ յետ առաւել քան զայս ոճրագործութեանց մեռանի: Սա թագաւորեալ բովանդակ ամս` 8:

ԺԷ. ՄԹ: ՉԿ:

Յետ որոյ պայազատէ զիշխանութիւնն Աբուճաֆար Աբդլայ` որ եւ սա էր այր ագահ եւ ժանդ, ստակեալ որոյ` հանգչի երկիր ՚ի պղծութենէ նորա: Եւ յաւուրս սորա բազում եւ զանազան վշտաթախիծ տուատանօք չարչարեցան զազգս մեր ՚ի ձեռաց ամեհի եւ խստագոյն ոստիկանաց: Եւ սորա բովանդակեալ եւ բաւեալ զժամանակ թագաւորութեանն, ամս` 15:

ԺԸ. ՄԻԴ: ՉՀԵ:

Յետ որոյ թագաւոր է Մահատի որդի նորա որ եւ սա էր այր կախարդ եւ սպանօղ հաւատացելոց: Քանզի զկնի մահուան հօրն` ցրուեաց եւ վատնեաց զամենայն գանձս հօր իւրոյ` որ ժողովեալ էր ագահութեամբ, եւ ետ զինքն ՚ի կախարդութիւն: Եւ ապա զբաւեալ զկեանս իւր` մեռանի թագաւորեալ ամս` 8:

Թ. ՄԼԲ: ՉՁԳ:

Եւ ապա փոխանորդ է զտէրութիւնն Մուսէ որդի նորա. որոյ ոչ ինչ գործ արութեան գոգցես իմն ցուցեալ սատակի կացեալ թագաւոր ամս` 1:

Ի. ՄԼԳ: ՉՁԴ:

Յետ որոյ ՚ի յինքն գրաւէ զիշխանութիւնն Ահարոն եղբար նորա: Սա զբազումս չարչարեաց` եւ ապա ինքն սատակի թողեալ զկնի երեք արու զաւակ: Սահմետայ տայ զԲաղդատ, զԴամասկոս եւ զԱսորիս տայ Ղասումայ, իսկ զՄահմուտն ըն իւր պահէ ՚ի Խորասան: Եւ յայսմ հետէ զանուան եւ զթիւս ժամանակաց նոցա այլատարազս եւ տուն մեզ պատմիչք. թերեւ վասն շփոթեալ եւ հակառակասէր ազգին` որք կացեալք ՚ի կողմանս այնց, որպէս վերագոյն ծանուցաք` թագաւոր զինքեանս ասէին: Եւ սա թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս` 24:

ԻԱ. ՄԾԷ: ՊԸ:

Իսկ զկնի տեղի հօր Մահումատ որդի նորա ժառանգէ սա թագաւորեալ ամս` 8:

ԻԲ. ՄԿ: ՊԺԱ: (Մովսէս աղուանից …հատուած: ՚Ի հին պատմագիրս…)

Եւ ապա Մահմուն Աբդլայ եղբայր նորա յաջորդէ զտեղի նորա. որ եւ սա էր այր արիւնարբոյ եւ աւելէլ աշխարհի. սա յերկերիւր եւ յութսուն երրորդ թուականիս Արամազեան` կամեցաւ արշաւել դէպ ՚ի Հոռոմս, եւ շահատակել ընդ նոսա, Վասն որոյ կազմեաց զնաւս հարիւր` եւ գումարեաց ՚ի նաւս զզօրս ընտիրս իբրեւ ՃՌ` 10. 000: Որք չուեալք գնացին` առ ՚ի պաշարել զմեծ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս: Այլ զօրութեամբ կենազուտ եւ Արփիածաւալ խաչին Քրիստոսի` ստնանեն Հոռոմք զտաճիկս. եւ առաթուր հարեալ իսպառ սատակեն զնոսա եւ զնոյն ինքն Մահմուն` կենազբաւաեալ բառնան ՚ի միջոյ:

ԻԳ. ՄՁԱ: ՊԼԲ:

Եւ ապա կացեալ թագաւոր Աբուսահլ եղբայր նորա. որ եւ սեպհականեալ զիշխանութիւննընդ ամենայն, ամն` 9:

ԻԴ. ՄՂ: ՊԽԱ: (՚Ի հին պատմագիրս)

Յետ որոյ տիրապետէ զժառանգութիւն իշխանութեան նորա: Ահարոն երկրորդ, որդի նորա: Սա էր այր կերօղ եւ արբեցօղ` եւ ոչ իմիք փոյթս ինչ ունէր վասն շինութեան շախրհի, եւ ոչ ինչ տեղի կանայր ՚ի յանցից եւ ՚ի պատահմանց ժողովրդեան, եւ այսպիսաբար խենեղութեամբ կացեալ թագաւոր ամս` 5:

ԻԵ. ՄՂԵ: ՊԽԶ:

Եւ ապա յաջորդէ զիշխանութիւն Ջաֆար. Սա էր այր դաժանագոյն եւ ժանտաբարոյ, առ որով եւ սուրբ Սմբատ Բագրատունի մեծ ըսպարապետն կատարեցաւ: Յաւուրս սորա յոգն եւ անըմբերելի չարչարանս կրեցին զազգս Հայոց ՚ի ձեռս անագորոյն եւ անազդակ ամեհի Ամիրայից եւ ոստիկանաց, եւ յոյժ բազումք տապաստ անկեալ ՚ի ձեռս սրոյ նոցա, եւ սրախողող սպանմամբ որոյ յոլովք նահատակեցան. եւ ոմանք ՚ի նախարարացն, եւ յազատագունդ զօրաց` եւ խառնիչաղանճ ամբոխից ուրացան զհաւատս անբիծ Քրիստոնէութեան վարուց: Բայց յետոյ ապաշաւեալք զղջացան, եւ մեռան քրիստոնէաբար, եւ թաղեցան ընդ հարս իւրեանց: Իսկ ոմանք մնացին յամառեալ ՚ի նոյն մոլութեան, ըստ որում եւ զորոցս լայնասփիւռ եւ համատարած զրուցիւք ծանուցանեն քեզ քաջապէս հնագոյն պատմիչք: Որոյ յետ այսքանեաց չարութեանց` կացեալը նդ պարբերութեան յարափոփոխ շրջանակի ժամանակացս թագաւոր եւ ամիրապետ բովանդակ ամս` 15: (Թօմայ Արծրունի)

ԻԶ. ՅԺ: ՊԿԱ:

Եւ ապա թագաւորէ Ահմատ որդի նորա որ արձակեաց զԱշոտ զիշխանն Հայոց որ եւ թագաւորեալ ամս` 1:

ԻԷ. ՅԺԱ: ՊԿԲ:

Յետ որոյ պայազատէ զիշխանութիւնն Մահմատ, որոյ բովանդակեալ եւ զրուեալ զժամանակ տէրութեանն, ամս` 4:

ԻԸ. ՅԺԵ: ՊԿԶ:

Եւ ապա Ահմատ որդի Աբդլայ ժառանգէ զպետական իշհխանութիւն: Սա ՚ի յարաբեցութեան իւրում սպանանէր զբազումս առանց պատճառի որոյ բաւեալ զկեանս թագաւորութեան, ամս` 3:

ԻԹ. ՅԺԸ: ՊԿԹ:

Զկնի որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Մահադի. սա ել ՚ի Խորասանայ` եւ եկն ՚ի Բաղտատ որ եւ թագաւորեաց ամս` 11:

Լ. ՅԻԹ: ՊՁ:

Եւ զկնի նորա տիրապետէ զտէրութիւնն Ահմատ, եւ յաւուրս ժամանակաց սորա փոխադրեցաւ զիշխանական պետութիւնն ՚ի ցեղէ Ալւոյն առ տոհմն Մահմետի, որոց սիւնիական ազգ ասեն:

Քանզի Ալիական ցեղին շիայ ազգ վերայձայնեն, մահմետական տոհմին Սիւնի որպէս եւ յայտնի ՚ի բազմաց իկս է արդեօք: Զորոց եւ արդ կամէ ինձ ճառել, եւ զանուանս եւ զթիւս ժամանակց` նոցա աստստին յիշատակօք շարաբարդել: Եւ սա զբաւեալ զկեանս իւր մեռանի, կացեալ թագաւոր ամս` 23:

Երրորդ բռնակալութիւն` տոհմին Սիւնիական:

ԼԱ. ՅԾԲ: ՋԳ

Եւ ապա զկնի նորա պայազատէ զիշխանութիւնն Աբլաբաս` սա մեռանի կացեալ թագաւոր ամս` 20:

ԼԲ. ՅՀԲ: ՋԻԳ:

Յետ որոյ ՚ի յինքն ենթադրեալ կորզէ զտէրութիւնն, Մահումատ որ եւ սա միապետեալ տիրեաց ընդ ամենայն ամս` 6:

ԼԳ. ՅՀԸ: ՋԻԹ:

Զկնի սորա ժառանգէ զթագաւորական զիշխանութիւնն Ջուֆար երկրորդ, որ եւ թագաւորեաց բովանդակ, ամս` 24:

ԼԴ. ՆԲ: ՋԾԲ:

Եւ ապա ժառանգէ զպետական տէրութիւնն Ասունսար, որոյ ոչ երկարաձգեցաւ ժամանակ կենացն, այլ սակաւ ամօք զրաւեցաւ ՚ին կենցաղոյս կացեալ ամս` 1:

ԼԵ. ՆԳ: ՋԾԴ:

Իսկ զկնի նորա փոխանորդէ զիշխանութիւնն Աբլաբաս, սա թագաւորեալ ամս` 5:

ԼԶ: ԻԹ: ՋԾԹ:

Եւ զկնի նորա յաջորդէ զիշխանութիւնն Ասուսահլ, որ եւ սա թագաւորեալ, ամս` 2:

ԼԷ. ՆԺ: ՋԿԱ:

Յետ որոյ գրաւեալ տիրապետէ զթագաւորութիւն Աբուլիանոս, որ եւ սա տիրէ ամս` 6:

ԼԸ. ՆՄԴ: ՋԿԷ:

Զկնի սորա թագաւորեաց, Ալփաթլոս տիրեալ զտէրութիւնն, ամս` 29:

ԼԹ. ՆԽԵ: ՋՂԶ:

Եւ ապա զվեհափառ զիշխանութիւնն պայազատէ Աբուբաքր, որոյ մեռեալ ՚ի կենաց լեալ կենախոյզ, կացեալ թագաւոր, ամս` 19:

Խ. ՆԿԴ: ՌԺԵ:

Յետ որոյ կալնու զիշխանութիւնն` Աբլաբաս:

ԽԱ.

Եւ ապա աժառանգեաց զթագաւորութիւնն Մահմատ Մուստաֆֆայ:

ԽԲ.

Զկնի որոյ` ՚ի յինքն սեպհականէ զտէրութիւնն Մահմուտ:

ԽԳ.

Զկնի որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Մահմատ որդի նորա:

ԽԴ.

Եւ ապա Մախսութ եղբայր նորա ժառանգէ զտէրութիւնն:

Արդ` ծանիր այժմ ո'վ ուշիմ եւ խոհական ընթերցող, քանզի բազում անգամ հետազօտ քննութեամբ մտի ՚ի ճառագրութիւնս նախնաց, եւ ոչ ուրեք երբէք գտի զթուական ժամանակաց թագաւորելոյն նոցա, վասն որոյ եւ ոչ ես կամեցայ` ինքնայօժար մտօք զթիւս այլանդակս եւ անճոռնիս ՚ի վերա նոցա բարդեալ, եւ կամ այլասարաս եւ տարահանգէտ իմն զրուցիւք` զնախադրեալ բանս իմ յերիւրել ՚ի պատճառս այպնակատակ նախատանաց անձինս իմոյ ըշուառիս, եւ ամենասաղապ նպատակ առկացեալ հաստատել ՚ի գայթակղութիւն եւ ՚ի սայթաքս պարզամիտ ընթերցողաց: Այլ եթէ տէր կամեսցի (ըստ կանխագոյն խոստման մերում) զանուանս թագաւորաց Պարսից` որ արտահանեալ հաւաքեցի ՚ի մատենէ յորայ մինչեւ ցՔէրիմխան արքայն զատ եւ որիշ մակագրելոց եմ ՚ի վերջ մատենիս, դնելով հանդերձ զթիւս նոցա ժամանակաց` զորս ՚ի գրոց նոցա ստուգեցի, գուցցէ թէ` որով առ ընկալցի զլրումն սիրտ մեր աշխոյժ տենչանաց մերոց, վասն զի յորժամ բաժանեցաւ տէրութիւնն Տսմայէլեան տոհմին` ոմանք ՚ի խորասան տիրէին, եւ այլք ոմանք ՚ի յայլ եւ յայլ տեղիս, որպէս եւ յառաջագոյն մեք իսկ արդեօք բացատրեսցուք. վասն այսորիկ խռովութիւնս յարուցեալ` զմիմեամբք ելանելով, ջանային բռնութեամբ իշխել իրերաց, եւ այս եղեւ պատճառ եղծման եւ կործանման տաճկաց իշխանութեանն: Ուստի եւ շփոթեալք խանգարին ՚ի կանոն անկեալ անուանք ամբարիշտ բռնաորաց ՚ի հնագոյն պատմագրաց. եւ ժամանակագրաց: Բայց ես ՚ի բազում տեղիս որոնելով գտի զանուանս զայսոսիկ ՚ի քրինիկօնաց եւ ՚ի գաւազանագրաց ոմանց, որք աստէն արձանագրեցաք, բայց զթիւս յոմանց ոչ գոյր գրեալ` ուստի եւ մեք զանց զնօքէք արարարք, որպէս ՚ի վեր անդր յայտնի իսկ է: Արդ` աստանէր ՚ի վերջ հասեալ դարդարի Ամիրապետութիւնն ՚ի ցեղէն Իսմայէլեան` որք ՚ի Մահմետէ սկսեալ մինչեւ ՚ի Մաղսութ Ամիրապետն են անձինք քառասներրորդ եւ չորրորդ. եւ տեւեաց զժամանակ որոց` ՚ի Մահմետէ սկսեալ` մինչեւ ՚ի սպառնումն Ամիրապետութեան յորոց, որ եղեւ արմատաջինջ կործանումն ՚ի թուոջս` ժողովեալ շարադրին ամք` ՆԻԴ` 424:

ՆՂԴ: ՌԽԵ:

Եւ ապա սկզբնաւորեցաւ ՚ի տանէ սկիւթացւոց թուրքաց թագաւորիլ որք յետ սոցա կալան զբռնակալութիւնն զսոցանէ այժմ պարտ է ինձ բացայայտել սակաւաբան զրուցիւք եթէ է՞ր արդեօք անկաւ զպետական զիշխանութիւնն ՚ի ձեռս սոցա:

Վասն բռնակալութեան սկիւթացւոց եթէ հիմ արդեօք բռնակալեցին զերկիր. որոց եղեւ առաջնորդ եւ նախկին Տօղրել Սուլտան` յորմէ եւ մեք սկսեցուք, եւ տարեալ հասցուք զբռնակալութիւնն Թաթարաց:

Պրակ Եօթներրորդ ` Է:

Թուին Հայոց ՆՂԵ: Թուին Քրիստոսի` ՌԽԶ:

Եւ արդ` յետ նոցա առնուն զբռնակալութիւնն թուրք սկիւթացիք ՚ի յայնքան թուոջս յորում եդաք. եւ այսպիսի պատճառաւ բռնակալեալ տիրեն ՚ի կողմանցս արեւելից: Քանզի ասեն ոմանք` թէպէտ եւ այլք ոմանք այլ իմն կերպիւ գրեն, թէ ընդ դիմութիւն կրեալ Ամիրապետքն ՚ի հնդկականացն, հրաւիրեն ապա յոգնառատ խոստմամբք պարգեւաց զխուժադուժ սկիւթացիսն ՚ի մարտակցութիւն: Եւ մարտուցեալ որովք` ժամանակս ինչ նուաճէր զապստամբսն, եւ զի կամէր կրկին անգամ գումարել ՚ի մարտ անդրէն դաշնալ` արգելոյր զեկեալս. եւ ՚ի լինիլ պատաղմանն լքանէր զկենցաղս արքայն, իսկ մեդացւոց` կամ բակտրիացւոց, այսինքն` Մարաց լինին դաշնադիրք ընդ օտարսն, մերժեն զպարսիկսն: Եւ ՚ի գրաւել զիշխանութիւնն սկիւթացւոց բառնան զյոլովից ազանց տէրութիւնն` մեծամեծ պատերազմօք` անողորմաբար զամենեսեան սատակելով, իսկ զՄիխայէլ ասորին` այլատարազ իմն կերպիւ զելանելն սոցա պատմէ, որպէս եւ որով կարես լիալիր ուսանիլ, սոյնպէս եւ այլք ոմանք ՚ի ներհուն ժամանակագրաց եւ պատմագրաց այլապէս ճարագրեալ վիպասանեն սակս յորոց: Զորոց եւ իմ առեալ մատենագրեալ քեզ ծանուցանեմ: Քանզի սոքա են ազգ ինչ սկիւթացւոց Ասիոյ, որք եւ կոչին թուրքմանք որոց սեպհական բնակութիւնն է յարեւելից կողմանէ Կասպից ծովուն, եւ կոչի Թուրքաստան: Արդ` յառաջին ելն սոցա` եղեւ յաւուրս Կամպիւսէս արքային Պարսից` որդւոյ Կիւրոսի, զոր երկրորդ Նաբուգոդոնոսոր կոչեն ոմանք զսա. սա վարձեաց ՚ի Թուրքաց` եւ որովք պարտեաց զամենայն ընդդիմարտսն իւր, եւ առաքեաց ՚ի ձեռն Պողոփեռնեայ ՚ի Պաղեստինէ: Իսկ երկրորդ ելն սոցա եղեւ ՚ի ժամանակս տաճկաց պետութեան ՚ի թուոջս հայկազեան տումարի ԲՃԿ: Եւ ապա ամ յամէ եւս քան զեւս զօրացեալք` առին յերկիրն Պարսից. եւ անտի բաժանեցան ՚ի քսան եւ չորս ցեղս, եւ պատերազմեալ առին զԲաբիլօն` եւ զհամայն պետութիւնն Տաճկաց, եւ ինքեանք դարձան յօրէնս Մահմետի: նա իսկ եւ ՚ի ԳՃԿԷ թուականիս Հայոց` յախուռն հրոսակօք յարձակեցան ՚ի վերա Վասպուրականի աշխարհին, ուր թագաւորէր յայնժամ Սենեքարիմ արքայն Հայոց` ՚ի զարմէ Արծրունեաց. զորոյ տեսեալ թէ ոչ կարէ ստնանել զնոսա, եթող զաշխարհ իւր, եւ ետ ցՎասիլ կայսր Յունաց քաղաքս 10 բեդս 62 եւ գեօղս մեծամեծս 4000: Եւ ինքն գնացեալ ՚ի կողմանս արեւմտից չորեք հարիւր հազար արամբք. չոգաւ եւ բնակեցաւ ՚ի Սեբաստիայ մայրաքաղաքի առաջին Հայոց: ւ ապա ՚ի ԴՃՂԴ թուողջս` տիրեցին առ հասարակ ամենայն կողմանցս արեւելից, եւ միջերկրեայ գաւառացս, եւ զիշխանութիւնն Տաճկաց բնաջինջ արարին, եւ սպառսպուռ կործանեցին:

Իսկ Թօմայ Արծրունի գրեթէ ՚ի 470 թուոջն դէմ եդեալ գնացին Արծրունի թագաւորն Սենեքարիմ ընդ չորեքտասան հազար արամբք ՚ի յաշխարհն Յունաց եւ անկան ընդ լծով ծառայութեան Հռոմոց:

Ա. ՆՂԵ: ՌԽԶ

Իսկ Տօղրիլ սուլթանն ապա եղեւ բռնակալ` եւ տիեզերակալ ամենայն կողմանցս արեւելից, անցին յարեւմուտս: Սա բազում եւ զանազան ոճիրս չարութեան գործեաց ՚ի Հայաստանեայս: Սա էառ զԱրծն, զՄելտինէ, զՍեբաստիայ, եւ զայլս քաղաքս բազումս, անողորմ եւ անխնայ կատարեցին զբազումս ՚ի քրիստոնէից, եւ զյոլովս գերեցին ՚ի յաշխարհն Պարսից, եւ զբազում Ադինասարաս` եւ զհոյակապ եկեղեցիս հրդեալ` կիզեալ` եւ աւերեալ քակեցին: Եւ ապա զկնի զառանցից չարութեանցս այսոցիկ, որովք տուատեաց զազգ մեր` եւ զամենայն աշխարհ` մեռանի, կացեալ թագաւոր, ամս` 16 (Արիստակէս եւ ՚ի հին պատմգիրս):

Բ. ՆՂԵ: ՌԿԳ:

Եւ ապա զտեղի նորա յաջորդէ Արփասալան եղբօր որդի նորա: Նոյնպէս եւ սա էր այր արիւնահեղ` եւ գայլ մարդախանձս եւ աշխարհակործան. սա էառ զհռչակաւոր եւ զարքայանիստ մայրաքաղաքն Անի, որ էր շինեալ յԱյրարատեան աշխարհի` ՚ի Շիրակ գաւառի` ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ` բարձր եւ ահաւոր պարտզօք, զոր առեալ անօրինացն ՚ի ՇԺԴ թուոջս, իսպառ կործանեցին զվայելչագեղ եւ զչքնաղակերտ քաղաքն, եւ զայլն: Եւ սա ետ մարտ ընդ ազգին Յունաց, եւ ձերբակալ արար զկայսրն նոցա. բայց յետոյ արձակեաց զնա պատուով` ոչ սպան, զի այնպէս ուխտ եդեալ էր ընդ Ասոտւծոյ: Եւ թէպէտ անգայռագեղ գազանն մարդախանձ` խնայեաց սպանանել զկայսրն սակայն անգութ եւ անխնամ ազգն Յունաց` նենգութեամբ եւ խայտառականօք խաւարեցուցին զերկոսին լուսարանս նորա յորմէ կսկծոյն` անկեալ մեռանի կայսրն: Եւ սա տիրեաց մինչեւ ցԱնտիոք, եւ զայլ բազում գաւառս նուաճեաց ընդ իւրեւ: Եւ սա տակաւին մինչեւ մրմռայր զայրագնութեամբ տիրել տիեզերաց` յուզեցան ՚ի վերայ նորա դատաստանք արդարադատին Աստուծոյ եւ երկայնամտին, յանկարծ եւ յեղակարծ ժամանակի սրախողխող լեալ` բարձաւ ամբարիշտն յերկրէ, եւ ոչ ետես զփառս Աստուծոյ:

Եւ սա` որպէս ասեն. մինչչեւ էր թափեալ ջերմաջերմ ոգին` ՚ի փորոյն, հայեցաւ ընդ սպանօղն եւ յոյժ քստմնեալ զարհուրեցաւ. եւ ապա արձակեալ եւ թափեալ զդառնացեալ շունչն սատակի` իջանելով ՚ի սանդարամետս դժոխոց, ներկեալ` ծրդեալ` եւ տոգորեալ զամենաչար զհոգի իւր արեամբ անմեղաց եւ արդարոց, կեցեալ ՚ի կենցաղս բովանդակ թագաւորութեան, ամս` 9:

Գ. ՇԻԱ: ՌՀԲ:

Յետ որոյ սեպհականէ զպետութիւնն Մէլիքշահ որդի նորա, սա ՚ի դառն արմատոյ` պտուղ յոյժ անուշակ եւ քաղցրագոյն երեւեցաւ. եւ ՚ի փշաբեր ոստոց` վարդ կարմրերփեան փթթեալ բողբոջեցաւ: Քանզի սա որպէս ասեն զորմէ, զկնի մահուան հօրն` գեղեցիկ եւ մեծազար դկարգօք յօրինէր զհանդէս թագաւորութեանն. եւ ոչ հետեւէր հօրն բարուց եւ կամաց, այլ յաւէտ զընդդէմսն եւ զհակառակսն մանաւանդ ախորժէր մինչ զի եւ մտախոհ իմն եղեալ` զնորայս պախարակէր իմացմունս, իբր լեալ հակառակ խաղաղութեան, եւ ներհակ յանդորր` եւ յանքոյթ կենաց մարկան, արեամբ եւ զրկմամբ խնդացեալ:

Եւ սա հեզութիւն ՚ի քաղցրութիւն բարուցն լծակցեալ, առնէր զինքն սիրելի ամենեցուն. քանզի նա իսկ` էր եւ ազատաբարոյ` եւ մեծախորհուրդ, այլ եւ տեսիլ մարմնոյ նորա վայելուչ` եւ պատկան թագաւորութեան: Եւ սա ոչ այնքան մարտիւ եւ բռնութեամբ որքան սիրով եւ հեզութեամբ` զբոլորս հնազանդեցոյց զտիեզերս ՚ի դոյզն ժամանակի. զոր այլք ՚ի թագաւորաց` յոգն ճգանօք, եւ կարի արշաւմամբ հազիւ, եւ կամ թէ ՚ի յերկար ժամանակս սորա խաղաղացաւ աշխարհ ամենայն, մանաւանդ երկիրս Հայոց` որ ՚ի նախկին բռնակալացն, իսպառսպուռ զկործանման բաժակ արբալ էր յանցեալ ժամանակս վասն զի ասեն թէ` յոյժ սիրէր զազգս մեր, մինչ զի աղօթք եւ օրհնութիւն ՚ի մէնջ հայցէր, օշ թէ` միայն իցէր աշակերտեալ եւ մկրտեալ Քրիստոսական կրօնից եւ կարգաց: Եւ ապա յետ այսց բարեաց գործառնութեանց, մեռանի Մէլիքշահ, զորմէ համբաւ լեալ յոմանց` դեղակուր ՚ի կնոջէն լինիլ: Որ եւ մատակարարեաց զընթացս կենաց իւրոյ` բարւոք տնտեսութեամբ, զրաւեցաւ ՚ի կենաց ՚ի Սպահան քաղաքի կացեալ թագաւոր ամս` 20:

Դ. ՇԽԱ: ՌՂԲ:

Եւ զկնի մահուան նորա անպատմելի լինի խռովութիւն ամենայն ազգաց զամս 4 զի եղբայր նորա Դըդուշն, եւ որդի նորա Բէկիարուխն ընդ միմեանս կռուէին ՚ի համար թագաւորութեան, եւ ապա սպանաւ Գըդուշն ՚ի Բէկիարուխէն, եւ ապա ՚ի յինքն գրաւեաց զպետական իշխանութիւնն: Սա` ոչ ինչ գործ արութեանց, եւ կամ բարեաց ցուցեալ մեռանի, կացեալ ամս` 13:

Ե. ՇԾԳ: ՌՃԵ:

Եւ ապա սեպհականէ զգահ իշխանութեանն Տափար եղբայր նորա, որ եւ սա թագաւորեալ ամս` 13:

Զ. ՇԿԷ: ՌՃԺԸ:

Զկնի նորա ժառանգէ զտէրութիւնն Մահմուտ որդի նորա, սա կեցեալ ՚ի թագաւորական կենցաղս ամս` 10:

Է. ՇՀԷ: ՌՃԻԸ:

Յետ որոյ պայազատէ զիշխանութիւնն Մէլիք: Արդ` յետ այսորիկ ոչ ինչ գործս ներգոծեալ զորոց` գտաք ՚ի սոփերս մատենագրաց, եւ ժամանակագրաց նախնաց, նա եւ ոչ զթիւս ժամանակաց իշխանութեան որոց` ուրեք երբէք դատք: Եւ այս թուի վասն շփոթելոյ` եւ ՚ի բազում տարածելոյ իշխանութեան աղագաւ, հնագոյն ճառագիրք` ոչ ուղիս` բացափայլ ծանօթութեամբ ետուն մեզ զթուականս ժամանակաց իշխանացս այսոցիկ: Քանզի ինքեանք պարաւանդեալ պատաղեցան զպատմութեամբ այնոցիկ, բռնակալացն. որք ՚ի կողմանս Հայաստանեաց, պատեստինացւոց, ասորւոց, եւ այլոց իսկ գաւառաց տիրեալքն էին , ուստի եւ սոքօք զանց արարին: Եւ կամ թէ յաղագս չառնելոց ումեք փոյթ` զառ յայսցանեաց թողուլ ապագայիցս մատենագրութեամբ զյիշատակս տիրագործութեամ“, եւ կամ զթուականս ժամանակաց զորոց վասն որոյ ոչ հասին առ մեզ ուղղագրութեամբ զթիւս ժամանակաց նոցա եւ ոչ իսկ բացածանուցեալ եղեւ մեզ ՚ի նոցունց. զի որովք անսղալ եւ անվթար շարադրէի զայսոսիկ:

Ը.

Յետ որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Սանճար սուլթան:

Թ.

Եւ ապա ժառանգէ զպետական իշխանութիւնն դաւիթ, զսա սպանին Մլհետքն:

Ժ.

Զկնի նորա փոխանորդէ զգահ տէրութեանն Տօղրիլ երկրորդ:

ԺԱ. Ապա Մախսուտ:

ԺԲ. Ապա Ասլան:

ԺԳ. Ապա Տուղրիլ երրորդ:

ԺԴ. ՍՀԴ: ՌՄԻԵ:

Եւ յետ որոյ Ջալալադին զոր սպանաւ ՚ի թաթարաց ՚ի թուոջս` ?: Եւ արդ` աստանօր բարձեալ կործանեցաւ զտէրութիւն սկիւթացւոց թուրքոց, որք բռնակալեալ տիրեցին ՚ի վերայ Պարսից, եւ յայլոց գաւառաց անձինք տասն երրորդ եւ չորրորդ` սկսեալ ՚ի Տօղրիլ սուլտանէ, եւ եղեւ բովանդակ ժամանակ իշխանութեան նոցա ամք` ԲՃՁ` 280: Եւ սոքա յետ երկար` եւ բազմեայ ժամանակաւ տալով զռազմ առին զաթոռն ինքնակալութեան Հռոմոց` զերջանիկն Կոստանդինուպօլիս ուր կայ մինչեւ ցայսօր զտէրութիւնն նոցա, եւ կոչի իւրեանց բարբառովն` Ալիօսման Հեօքմը, կամ Փատըշահը (Կիր. 2 եւ ի յամաւու մարտ 1):

Վասն բռնակալութեան ազգին թաթարաց նետողաց. սկսեալ զորոց` բռնակալութենէ մինչեւ ցԼանկթամուր տարեալ` Ամբոկ արարից:

Պրակ Ութներրորդ. Ը:

Իսկ արդ` սպառնայր Աստուած ՚ի հնումն ՚ի ձեռն Մարգարէի ուրումն ասելով թէ` բաժակ ոսկի ՚ի ձեռին իմում Նաբուգոդոնոսոր. եւ ում կամիմ արբուցանեմ զնա (Երեմ. Է 1): Այսպէս այլադէմ եւ գազանաբարոյ ազգս այս` ոչ միայն բաժակ, այլ եւ մրուր դառնութեան հասեալ ՚ի վերա մեր. վասն բազում եւ ազգի ազգի մեղաց մերոց, որովք զօրհանապազ բարկացուցաք զԱրարիչն Աստուած ՚ի վերայ մեր: Նմին իրի եւ գաւազան տանջանաց` եւ ոչ խրատու էառ Աստուած ՚ի ձեռն զսարմատացիս եւ զսկիւթացիս եւ զտունն պարսից, եւ նոքօք դատեցաւ, ընդ մեզ` ըստ իրաւ եւ արդար դատաստանաց իւրոց: Արդ` սարմատքս այսոքիկ են բնակեալ ՚ի Սկիւթիա գգաւառի, այսինքն` ՚ի Թաթարստան, որ է մեծ եւ ընդարձակ երկիր հիւսիսոյ` բաժանեալ յԵւրազէական եւ յԱսիականն: Եւրոպէականն Սկիւթիա ձգի ՚ի տօնաւիս գետոյ, եւ պատի առ եզերբնՄ ծովակին եւ առ Քերսոն Խրիմաւ որ է ՚ի վերայ ծովուն Պոնտոսի, եւ գայ հասանէ մինչեւ ՚ի մուտս գետոյն Դանոբայ, որ է Թունայ: Եւ են ՚ի նմա զանազան ազգ թաթարաց, որք կոչին առ հասարակ Փոքր Թաթարք: Իսկ Ասիական Սկիւթիա` որ եւ կոչի ապախտարք, այսինքն` թուրք` զորմէ եւ կանխաւ իսկ դոյզն իմն ծանուցի, ձգի յարեւելից Էթիշ գետոյ, որ է Վօլգա, եւ պատի առ Կասպից ծովուն ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ, եւ տարածի յերկայն մինչեւ ցԵմաւոն լեառն, եւ անդր մինչեւ ցՃենս ընդ մէջ սարմատացւոց` եւ արեաց: Եւ են ՚ի նմա յոգնաթիւ խուժադուժ ազգք թաթարաց. որք կոչին սօգիք, թուխարիք, հեպթաղք, եւ այլք որք ռամկօրէն կոչին Եօղպէք, Քարայ Քալփաքլը, Խալմուխ, Պուխարայ, եւ այլք, եւ առ հասարակ կոչին Մեծ Թաթարք:

Ա. ՍՀԴ: ՌՄԻԵ:

Արդ` զարթոյց Տէր Աստուած զսոցանէ զազգս Նետողաց` որք կոչին Մուխալք, զի են ազդ ինչ թաթարաց ՚ի յարեւելս, սոքա ելեալք յարձակեցան ՚ի բուն բնակութենէ իւրեանց, որոց նախկին առաջնորդ եւ հեղինակ էր Ճանկզղանն յետ որոյ առնու զիշխանութիւնն Հաւատթաղան` եւ կամ Յոգթաղան որդի նորա, որք եկին անդր քան զաշխարհն իւրեանց, եւ բռնակալեալ տիրեցին զպարս եւ զամենայն տիեզերս, լիագոյնս քեզ ծանուցանէ, զպատմութիւնն` որ վասն մեծ ի տանն Օրբէլեանց:

Բայց եւ զայս մեզ գիտել պատկանէ եւ կարեւոր վասն զի յորժամ համբաւ ելանելոյ սոցա ՚ի բնիկ բնակութենէ իւրեանց սփռեալ տարածեցաւ ընդ ամենայն ուրեք, որոց նախկին գլխաւորն էր Ճակզղան` որպէս եւ յառաջագոյն իսկ բացատրեցաք: Այլ իբրեւ ՚ի կենաց լքանի Ճանկղզանն, յայնժամ որդին նորա Հաւքաթաղան` ելեալ անհուն` եւ յոգնախառն հեծելեօք, գայ արտաքս յիւրական նահանգէն ՚ի թուոջս արամազեան` որպէս ՚ի վեր անդր եդաք: Եւ ապա առաքէ արի եւ քաջ զսպարապետն իւր Չօրման` կամ Չարմանոյին ՚ի վերայ ամենայն ազգաց, որոյ չռեալ եւ խաղացեալ յոգնագունդ հրոսակօք նուաճեալ հնազանդեցուց զաշխարս այնքան, որքան ձկտեաց զինքն` եւ էհաս զզօրութիւն բազկի իւրոյ անդր: Եւ ապա Հօքաթաղան բռնակալեալ որով` եւ սեպհականեաց զտիեզերս, որ եւ եղեւ տիեզերակալ կայսր ՚ի վերայ Պարսից, նա եւ ամենայն ծագաց երկրի` որք ընդ իւրով իշխանութեամբ էին ամն` 16:

Բ. ՍՂ: ՌՄԽԱ:

Եւ ապա զկնի որոյ սեպհականէ զիշխանութիւնն Սայինղան. սա որպէս ասեն` էր յոյժ քրիստոնասէր, եւ կարի բարսէր: Առ որ գնաց մեծ սպարապետն Հայոց Պարոն Սմբատ` եղբայր Հեթմոյ առաջնոյ` Կիւլիկեցւոյ արքայի, յորմէ շքեղ փոռօք` եւ մեծազարդ պատուօք յարգեցաւ: Սա եկաց ամս` 12:

(Բաց Կիրակոս պատմագիրն գրէթէ Դիուկղան յաջորդեաց զտեղի Հաւքաթաղանայ):

Գ. ՉԲ: ՌՄԾԴ:

Զկնի նորա պայազատէ զպետական իշխանութիւնն Մանգոյ խան, սա հաւատաց ՚ի Քրիստոս ամենայն տամբ իւրով ՚ի ձեռն առաջին Հեթմոյ արքայիս մերոյ, եւ սա եղեւ զօրավիգ եւ օգնական քրիստոնէից` առ ՚ի ազոտել զսուրբ երկիրն, եւ եղեւ թիկունք Հայոց զամենայն աւուրս կենաց իւրոց: Արդ` սա կալեալ զաթոռ ինքնակալութեան, ամս` 5 (՚Ի հին պատ. ):

Դ. ՉԷ: ՌՄԵԸ:

Եւ ապա փոխանորդէ զգահն կայսերական Հալաւղան, կամ Հալաովն խան` որ էր եղբայր Մանդոյ խանին: Սա եւս հաւատաց ՚ի Քրիստոս, եւ միաբանեալ ընդ Կեթմոյ Հայոց արքայի` առնու զԲաղդատ` եւ զՀալապ ՚ի տաճկաց: Եւ իբրեւ կամէր ժողովիլ զզօրս իւր` առ ՚ի երթալ եւ առնուլ զՍուրբ Երկիրս: Փոխեցաւ յաշխարհէս կեցեալ թագաւոր, ամս` 8: (Իսկ ոմանք գրեն թէ եւ զՍուրբ քաղաքն էառ ՚ի Տաճկաց եւ ապա մեռաւ):

Ե. ՉԺԵ: ՌՄԿ:

Զկնի որոյ սեպհականէ զինքնակալութիւնն Աբաղան որդի նորա: Սա էր այր զուարթագէղ եւ վայելուչ եւ չբնագանձն, եւ ՚ի ժամանակս ինքնակալութեան սորա ասեն թէ` էր առատութիւն ամենայն երկիր, որոյ զրաւեալ զկեանս իւր մեռանի կեցեալ ամս` 18:

Զ. ՉԼԴ: ՌՄՁԴ:

Իսկ յետ Աբաղանին նստաւ յաթոռ ինքնակալութեան` Տագադար` կամ Թաքուդար եղբօր որդի նորա` որ եւ Ահմատ անուանեաց զինքն: Սա կամեցաւ քակել զօրէնս քրիստոնէից, եւ առնել Մսլման զամենայն ազգ: Բայց ամենազօրն Աստուած ոչ կամեցաւ անհուն մարդասիրութեամբն իւրով` կալ մնալ այսպիսի յանառակն եւ լրբենի չարիս, եւ վայելել զարեւ. այլ զօրացոյց զԱրղուն` որ եկն եւ սպան զսա, որ եկաց զաթոռ ինքնակալութեանն ամս մին եւ ապա կորեաւ ՚ի յԱրղունէն:

Է. ՉԼԴ: ՌՄՁԵ:

Յետ որոյ ժառանգէ զփառս ինքնակալութեան Արղուն որդի Աբաղանի: Սա եւս եկաց գեղեցիկ եւ հրաշալի քաղաքավարութեամբ, եւ ապա մեռանի կացեալ թագաւոր ամս` 5:

Ը. ՉԼԹ: ՌՄՂ:

Իսկ զկնի այսորիկ պայազատէ զկայսերութիւնն: Քաղաթզան կամ Հեղաթզան, զսա

Թ. ՉԽԲ: ՌՄՂԴ:

Յետ որոյ յաջորդէ զԳայ կայսերութեանն` Բաթուղան` կամ Բայիթղան, որ էր այր չար եւ ղանտ, սա հրամայեաց քանդել եւ աւերել զեկեղեցիս, եւ զքրիստոնեայս սպանանել` որ ոչ բաւեաց աւելի զկեանս իւր, քան զամս մի:

Ժ. ՉԽԴ: ՌՄԶԴ:

Զկնի որոյ փոխանորդեաց զիշխանութիւնն Ղազանղան կամ Կասսանոս: Սա թէպէտ յառաջնումն երեւեցաւ չարագոյն առ ազգս քրիստոնէից, սակայն յետոյ էառ իւր կին զդուստր Հեթմոյ երկրորդի արքայի Հայոց` որ ՚ի Կիւլիկիայ յամի Տեառն 1300 եւ ՚ի Հայոցս` 749: Եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս մկրտեցաւ հանդերձ բազում աստուածամեծոք թաթարաց` վասն սքանչելեացն եղելոց ՚ի վերայ մանկանն, զոր ծնաւ կին նորա դուստր արքայի Հայոց վասն զի ծնաւ նա մանուկ մի գարշատեսիլ, եւ կոպտատարազ, այլ յորժամ մկրտեցին զմանուկն ըստ խրատու մօրն, եղեւ նա յոյժ գեղեցիկ եւ հրաշատեսիլ: Եւ սա զամենայն աւուրս կենաց իւրոց էր նիզակակից արքային Հայոց ընդ դէմ թուրքաց, եւ արար բազում բարութիւնս եւ վաղճանեալ եզերի զկեանս իւր, կացեալ թագաւոր ընդ ամենայն ամս` 11 (՚Ի հին պատ. եւ ՚ի Ֆռանկաց Սպանիա):

ԺԱ. ՉԾԴ: ՌՅԵ:

Եւ ապա պայազատէ զգահ ինքնակալութեանն Ղարբանտաղան` որ էր այր անօրէն` եւ հալածիչ քրիստոնէից: Բա բազում եւ ան նորին չարիս Հայոց ՚ի վերայ քրիստոնէից, քանզի նախ հրաժան էհան` առ զազգս քրիստոնէից թէ` կամ դառնալ էր մոլար դաւանութիւն Մահմետի, եւ կամ յանձն առնուլ տալ իւրաքանչիւրոք իւրոյ գլխոյ զութդ դահեկան, եւ թուք եւ ապտակ զերեսն, եւ զմորուսն ճեղել, եւ ՚ի վերայ աջոյ ուսոյն զսեաւ կարկատան մի կարել: Իսկ իբրեւ ետես ամբարիշտ եւ անագորոյն Ղարբանասխանն թէ այսու ոչ կարաց ստնանել եւ յաղթել զբանաւոր հօն Քրիստոսի, վասն որոյ յաւել այլ եւս չարագոյն քան զայս հարուածս ՚ի վերայ քրիստոնէից: Կամ զամենեսեան ներքինիս եւ ամորձունս առնել, կամ զի ակն հանել, եւ կամ թէ դառնել ՚ի պիղծ յօրէնս Մահմետի: Այլ ամէնողորմ թագաւորն Աստուած գթացեալ յազգս քրիստոնէից, պատժեաց զնա, որ եւ չարաչար մահուամբ սատակեցաւ, կացեալ թագաւոր ամս` 11 (՚Ի հին ժամանակագիրս):

ԺԲ. ՉԼԵ: ՌՅԺԶ:

Զկնի սորա պայազատէ զկայսերութիւն Բուսայիթղան որդի նորա, որ եւ սա եկաց ինքնակալ ամս` 21:

ԺԳ. ՉՁԶ: ՌՅԼԷ:

Եւ ապա ժառանգեաց զպետական կայսերութիւնն բռնակալ ազգին Նետողաց Արփաղան, զսա սպան Ալիփաշէն` յետ միոյ ամի ինքնակալութեանն որ կացեալ էր ամ 1:

ԺԴ. ՉՁԶ: ՌՅԼԸ:

Իսկ զկնի Ալիփաշէն նստաւ ՚ի տեղի նորա ամիսս չորս, եւ ապա մեծ շեխ Հասանն եկն եւ սպան զսա: Եւ ահա յայսմ հետէ բարձաւ եւ քայքաեալ եղեւ զկայսերական հաստատութիւնն զի սա նա եւ անդր քան զսա ոչ զոք երբէք կարաց արդեօք նստել հաստատուն զգահ թագաւորութեան: Քանզի այր զարամբք ելեալ իւրաքանչիւրոք ՚ի յինքն գրաւել զմիապետութիւն կամիլ ցանկայր: Որոյ աղագաւ այսու հետեւ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Լանկ Թամուրայ որ ել ՚ի թուականիս Հայոց ԸՁԼԵ:

ԺԵ. ՊԼԵ: ՌՅՁԶ:

Եւ յամի Տեառն ՌՅՁԶ ոչ գտի անուանք ՚ի մերոց պատմագրացն մինչեւ ցԱհմատղան որ էր վերջին ինքնակալ թաթարաց որ սպանաւ ՚ի ԼԱնկթամուրայ եւ ապա ինքն իսկ Լանկթամուր բռնակալեաց զտիեզերս եւ եղեւ կայսր ինքնակալ: Եւ լեալ գոգցես այն որպէս եւ յառաջ ասացաք թէ աղմուկ շփոթից լեալ` այր զարամբք ելանէին տիրել աշխարհիս եւ վասն այնորիկ ոչ ինչ ճշմարտագոյնս մեզ պատմեցին զորոց եւ ոչ անուանք նոցա ՚ի յիշատակի արձանագրութեան արժան վարկան, ուստի եւ ես ոչ կարեմ ինքնահաճ մտօք առասպել իմն քեզ գրել, արդ ամենայն ժամանակք իշխանութեանն թաթարաց 674 թուոյն սկսեալ զոր սպանին Ջալալադին սուլտանն թուրքաց մինչեւ ցայսր լինին ամսք ԱՃԿԱ 161: Ահա շատ լիցի զոր ասացաք ՚ի կարճոյ զմիտս ունողաց բաւական:

Այսքանս բաւական համարեցաք վասն ներկայ Ազդարարիս ընթերցողացն եւ ըստ խոստման մերում զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոց եմք ՚ի հետեւեալ Ազդարարոջն:

երես 162:

Այր խոնարհ
Եւ որ խոնարհեցուցանէ զանձն իւր բաձրասցի Ղուկաս ԺԴ 11:

Իւդօքսիւն է այր մի բարձրացեալ առաքինութեամբ եւ անշաղախ համբաւօք, զամենայն ծանօթք նորայ զբարիս ՚ի նմանէ խօսեն, այնքան պատուեցեալ եւ սիրեցեալ է ՚ի կացութեան իւրում զի եթէ կամիցէ յեռանալ ՚ի գովութեանց` պարտէ նմա փախչիլ ՚ի քաղաքէ իւրմէ, այնքան ստուգիւ գիտէ զգաղտնի հպարտութիւնն զոր շաղախեալ կայ ընդ բնութեան մարդոյ, զի կարծէ զանձնէ իւրմէ լինիլ միշտ ՚ի փորձութեան, որոյ վասն զգուշանայ ամենայն ժամ, մի եւ նոյն համեստ վարուք առաջանայ այժմ որպէս ՚ի ժամանակին զոր ոչ ոք ճանաչէր նմա եւ ինքն էր անծանօթ, զամենայն գովաբանութիւն աշխարհիս լսէ այնքան խոնարոհւթեամբ եւ այնքան անզանազանութեամբ հոգւոյ` զի իրաւապէս արժան է գովաբանել որպէս երկնային, օրինակ բարի է սա` բայց օրնակել չէ դուրին:

Համարձակեցայ յաւուր միում հարցանել զնա թէ որպէս եգիտ այնքան խոնարհութիւն եւ թէ ոչ ծնաւ նա հպարտութեամբ: Աւա՜ղ, ասէ հոգոց հանելով զգամ յիս զներգործութիւնն թիւնից` բայց պահեմ ՚ի ձեռս իմ զսպեղանին նորայ, եւ յորժամ բարեկամք իմ ասեն ինձ զբարութիւն որպիսութեան իմոյ եւ կամ վարուց իմոց` ուսեալ ՚ի Սրբոյն Պողոսէ, պատասխանեմ` զինչ ունիմ զոր ոչ ընկալայ, եւ մի եւ նոյն ժամայն զխիղճ մտաց իմոց յաղագս բազում սղալանաց իմոց եւ մեղաց, հարկադրէ զիս հարել զկնի, զինչ ունիմ զոր ոչ աւերեցի, եւ ապայ այնու յետ զիրաւուն, եւ զհաւատ միաբանին ՚ի մի` բառնալ զունայնութիւնս իմ` եւ ուսուցանել զիս հարմար զբարբառ ստեղծուածոյ միոյ եւ մեղաւորի, զինչ ունիմ ապայ ուրեմն զի փառաւորեցայց ՚ի նմա:

Հռօմուլոս առ Հռօմէացիս յետ շինելոյ քաղաքն

Եթէ ամրութիւն քաղաքաց իցէ ՚ի բարձրութենէ պարսպաց, կամ ՚ի խորութենէ խրամոց նոցա, բազում իրաւունս ունիմ երկնչելոյ յայնմանէ զոր այժմ շինեցաք, բայց գոյ արդեօք իրաւապէս այնպիսի բարձրագոյն պարիսպ զի ոչ կարացին ելանել քաջ թշնամիք: Եւ կամ զինչ է հարկաւորութիւն պարսպաց` տարաձայնութեան բնակչաց քաղաքին: Հարկաւոր է զայն վասն պահպանութեան յոր ոք յանկարծ մտանողաց արտաքոյ, բայց արիութեամբ եւ խոհեմութեամբ է փայն զոր մտանելն արտաքնոյ թշնամեաց արգելու, եւ միաբանութեամբ, զգաստութեամբ, եւ դատողութեամբ է միայն պահպանելոց ներքնային աղմուկս: Քաղաքք ամրացեալք յոյժ զօրաւոր պարսպօք բազմիցս տեսաք թուլազան ՚ի զօրաց արտաքնոց` կամ աղմկասիրութենէ բնակչացն, վարժողութիւն, զինուորութիւն, եւ վերահասութիւն, հասարակաց բարութեան` են հաստատապէս նիւթք պահպանութեան յայսցանէ չարեաց:

Բայց ունիմք մեք այլ իմն նիւթ, որոյ վասն պարտիմք մեծապէս խորհել: Աջողութիւնն յարուցեալ զորաց եւ ազգաց, եւ վաղվաղակի աւերումն այլոց ըստ մեծի մասին պատճառեցաւ ՚ի կերպից կառաւարութեանց նոցա: Եթէ իցէր միայն մի կանոն կառաւարելոյ զտէրութիւնն եւ զքաղաքս զոր պահիցէր նոցա երջանիկ, ընտրողութիւնն ոչ էր լինելոց դժուար, բայց լուեալ եմ զի ՚ի բազում կերպից կառաւարութեանց հունաց, եւ բարբարոսաց երեք են որք յաջոյ եղեն այնոցիկ որք վարձեցին զայնս, այլ ոչ մի ՚ի նոցանէ կատարեալ է իսկապէս, բայց իւրաքանչիւրն ունին իսկական եւ անվերանորոգելի իմն պակասութիւն, ըտրեցէք ապա ուրեմն որպէս պարտ է կատարել քաղաքս: Հովուեսէ միո՞վ, կառաւարեսցի բազմութեամբ իմաստունս ՚ի մէնջ: Եւ եթէ օրինտվութիւնն տացի ժողովրդեան: Եւ վասն իմ` ես հնազանդելոց եմ ոչ համարիմ զիս անարժան հրամանատուութեան` այսպէս եւ ոչ անախորժէ զիս հնազանդիլ:

Ընտրելն ձեր լինելն իմ առաջնորդ ժողորդեանս յայսմիկ, եւ անուանակոչելոյ քաղաքն անուն իմ` են բաւական պատիւք մխիթարելոյ զիս, եւ այնպիսի պատւք զի թէ մեռեալ եւ թէ կենդանի ոչ երբէք կարելի է զի զրկեցայց:

Խնդրուածք Հանիբալայ զօրապետին Կարթէջենացւոց ՚ի Սիպիօ Աֆրիկանուսէ Հռօմէացւոց դիպելոյն միմիանց ետ պատերազմին Զ ամաց:

Որովհետեւ բաղդն այսպէս սահմանեաց, զի ես զոր սկսեցի պատերազմ եւ զոր բազմիցս մերձեցայ յաջողութեան վերջաւորել կատարեալ յաղթութեամբ եկեց այժմ կամաւ իմով խնդրել խաղաղութիւն: Ուրախ եմ զի զխնդրուածն Սիպիօ ՚ի քենէ եւ ոչ բանս այս մնալոց է թարց մատնելոյ ՚ի շարժ փառաց քոց, զի Հանիբալ յաղթողն այնքան արի զօրացն հռօմէացւոց` ՚ի վաղճանի հնազանդեցաւ քեզ:

Ցանկամ եթէ հարք մեր եւ մեք սանձահարեցեալ իցէաք զցանկութիւն մեր ՚ի սահմանս այնմ` զոր բնութիւնն պարգեւեաց մեզ բաժինն Աֆֆրիկու` եւ բաժինն Իտալիու, ոչ ետուն մեզ զմիտդ այդ աստուածքն մեր, եւ մեք այնքան ցանկանայեաք արտաքին ստացուածոց` մինչ արկաք զոր մեքն ունէաք ՚ի վտանգս պատերազմի: Հռօմ եւ Կառթէջ ամենեքեան ունեցան զթշնամիս առ դրունս իւրեանց` բայց որովհետեւ սղալութիւնն անցեալ առաւել նախատելի է` քան թէ վերանորոգելի, ուրեմն բարի է լինիլ գործ քոյ եւ իմ` եթէ կարելի տալ աւարտ պատերազմիս:

Իմոյս կողմանէ աւուրք իմ եւ փորձառութիւնն զոր ունեցայ` անհաստատութիւն է բաղտին ոչ թողու զիս վարկանել զգործ իմն ՚ի վճռահատութիւն նորայ մինչ դեռ իրաւունքն կարէ դատել: Բայց երկնչիմ յոյժ Սիպտէ զի երտասարդութիւն քոյ պակասութիւն փորձառութեանդ յայնմիկ, եւ միշտապէս յաջողութիւն քոյ` յափշտակեսցեն քեզ ՚ի մտածութեանց խաղաղութեան: նմա զոր բաղդն ոչ երբէք եթող` դժուարաւ մտածելոց է անհաստատութիւն նորա:

Այլ թարց քննելոյ հնոց օրինակսն իմն լիցի բաւական ուսուցանելոյ քեզ բաւականութիւն: Այն Հանիբալն եմ ես զոր յետ յաղթահարելոյն իմ Կանա զոր եղէ տէր քաղաքաց ձերոց` խորհէի ՚ի սրտի իմում թէ զինչ արժան է առնել Իտալիու եւ Հռօմայ: Ահա տես փոփոխութիւնն, աստ ՚ի յԱֆֆրիկայ եկեալ եմ դաշինս խաղաղութեան հաստատել ընդ Հռօմէացւոց` վասն ամբողջութեան իմ եւ քաղաքին իմոյ, այսպիսի են աւարք բաղդին եւ այսպէս ոչ պարտի հաւատալ նմա թէ ժպտիցի ընդ երեսս մեր յարաժամ Շահաբեր խաղաղութիւնն գերագոյն է քան զյոյսն յաղթութեան, մինն կախեալ կայ կամաց քոց` եւ միւսն յաջողութեանն Աստուծոյ, եթէ լինիցիս յաթող` սակաւ է աւելանալոց փառք քոյ` եւ փառք քաղաքին քոյ, եւ եթէ յաղթեսցիս` կորուսանելոց ես ՚ի մի ժամում զամենայն զպատիւ եւ զփառս քոյ` եւ համբաւ զոր այսքան յոգնակի ամս ջանացար ամբարել: Զայս է դիտաւորութիւն խօսից իմոց` զի դու բաւականասցիս թազլովն մեր Սպանիա, Սիսիլի, Սարդին, եւ ամենայն կղզիքն ՚ի մէջ Իտալիու եւ Աֆֆրիկու, եւ խադաղութիւն ՚ի վերայ դաշնացս այսոցիկ ըստ կարծեաց իմոց. ոչ թէ միայն հաստատելոց է այսու հետեւ խաղաղութիւնն Կէրթէջայ` այլ եւ բաւական փառք վասն քոյ` եւ անուան Հռօմէացւոց, եւ մի յաւել ասել ցիս թէ ոմանք ՚ի քաղաքակցաց իմոց նենգութեամբ վարեցան ընդ քեզ յանցեալ խաղաղութեանն:

Ես էի զայն Հանիբալ զոր այժմ խնդրեմ խաղաղութիւնն խնդրեմ վասն զի հարկաւոր համարիմ վասն քաղաքին իմոյ եւ հարկաւոր համարելով ՚ի գլուխ հասուցից զայն:

Խնդրուացք Մի իպիա Արքայի Հռօմէացւոց, ՚ի Ջուգոռթա յորդէգրոյ իւրմէ ՚ի մահճի մահու:

Բարւոք գիտես դու Ջուգորթայ զի ընկալայ քեզ ներպահպանութեան իմոյ ՚ի մանկական հասակի քոյ զոր իր անօգնական եւ անյոյս որբ: Հասուցի զքեզ բարձրագոյն աստիճանի ՚ի տէրութեան իմոյ, ՚ի յայն հաւատս` զի երախտագէտ գտանիցիս առ ինձ սակս շնորհացն զոր արարի քեզ: Եւ եթէ իցէ ժամանակ զի ես արժանաւորեցայց ունիլ զաւակս, ջանասցիս հատուցանել նոցա զոր ինչ պարտ էիր յիս: Մինչեւ ցայսօր ոչ ունեցայ իրաւունս ստրջանալոյ վասն շնորհացն զոր արարի քեզ վասն որ թողլով արժանաւորութիւնս քոյ անցեալ, նորագոյն գործածութիւն քոյ ՚ի պատերազմի Նումիտէնացւոց` փայլեցոյց ՚ի վերայ իմ եւ ՚ի վերայ տէրութեան իմոյ նորոգ եւ յատուկ իմն փառս: Քաջութեամբ քով դարձուցեր Հռոմէացւոց զհասարակութեանց կառավարութիւնն զոր յառաջնոյ էր յամենայնի շահեկանութիւն մեր յոյժ առաւել բարեկամօրէն: Սպանիայ յարուցեր պատիւ անուան եւ թագին իմոյ, եւ յաղթեցեր զոր ինչ համարիւր դժուարութիւն իմն, լռեցուցանելով քոյ զնախանձս: Աւերակութիւն իմ թուի ինձ յոյժ մերձ, վասն որոյ աղաչեմ եւ երդմնեցուցանեմ քեզ սիրելիդ իմ Ջուգոռթա աջոյ ձեռամբ իմով յիշողութեամբ անցեալ շնորհաց իմոյ որ առ քեզ, պատուով տէրութեան իմոյ եւ բարձրութեամբն Աստուծոց, Խնամ տարջիր երկուց որդոց իմոց զորոց շնորհսն իմ առ քեզ արար քեզ իբրեւեղբայր նոցա: Եւ մի խորհեսցիս միաբանել ընդ այլոց օտարաց վտանգեսցես ընտանեաց քոց: Ոչ զինիւք է եւ ոչ հարստութեամբ զոր տէրութիւն պահի հաստատուն, բայց սիրով ժողովրդեանց եւ բարեկամաց, եւ հաւատարիմ եւ արժանաւոր ծառայութեամբ է բարեկամութիւն պահելի, (որ ոչ դրամք գնել կարեն եւ ոչ զէնք սպեհականել): Բայց զինչ բարեկամութիւն գոյ աւելի կատարեալ քան զբարեկամութիւն ՚ի մէջ եղբարց, զի՞նչ հաւատարմութաեն ակնկալցուն օրտարք մինչ պակասեսցի յընտանեաց: Թագաւորութիւնն զոր թողում ձեզ` է ՚ի բարի կացութեան եթէ կառաւարեսջիք դուք բարւոք, եւ եթէ ոչ` է նուազ: Վասն զի միաբանութեամբ սակաւն յառնէ` եւ անմիաբանութեամբ մեծութիւնն աւերի: Եւ զայս ամենայն ՚ի վերա քոյ է Ջուգուրթա զի հասեալ ես արբուն հասակի` քան թէ եղբարք քոյ, զի հոգասցիս զի մի չարութիւն ինչ բուսուսցի:

Եւ եթէ յարիցէ ՚ի մէջ քոյ եւ եղբարց քոց տարաձայնութիւն իմն (զոր աստուածք մի արասցեն) հասարակութիւնն նախատելոց են քեզ, թէ եւ իցես ամենայնի անմեղ լինիլ մեղանչօղ, քանզի աւուրք քոյ եւ կարողութիւնդ տան քեզ զայդ նախարարութիւն կամ գերազանցանցութիւն:

Բայց հաստատապէս հանգուցանեմ միտն իմ զի դու վարելոց ես ընդ նոցայ սիրով, եւ նոքայ պատուելոց եւ մեծարելոց են քեզ որպէս արժանաւորութեան քոյ պատկանէ: