ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ «ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԵԱՆՑՆ» ԱՐԻՍՏՈՏԷԼԻ

1 Ընդ այսոսիկ հանդերձ աստուծով եւ առաջիկայ տեսութեանն

ՊՐԱԿՔ Բ

2 Առաջին գլուխ պարփակելոցն զԱրիստոտելի իմաստասիրութիւնն խնդրելն եթէ ըստ քանեա՛ց յեղանակաց անուանեցան իմաստասիրութեան հերձուածք։ 3 Եւ պարտ է գիտել եթէ ըստ եւթն յեղանակաց անուանին իմաստասիրութեան հերձուածք։ 4 Այլ վասն զի ոչ կարողք գոմք ստուգապէս հետեւիլ ասացելոցդ, եթէ ոչ նախ ուսանիմք զի՛նչ է հերձուած՝ արդ ասասցուք՝ զի՛նչ է հերձուած։ 5 Հերձուած է արանց գիտնոց կարծիք առ ինքեանս ձայնակցելոց եւ առ այլս տարաձայնեցելոց։ 6 Եւ բարիոք ասացաք «արանց» եւ ոչ առն. վասն զի միոյ առն կարծիք դրութիւն լինի եւ ոչ հերձուած, որպէս Հերակղիտեայ [1], եթէ ամենայն ինչ շարժի, եւ կամ Պարմենիդեայ [2], թէ եզ է էակն եւ անշարժ, եւ կամ Անտիսթենեայ, որ ասէր՝ եթէ ոչ է ընդդիմակացութիւն. քանզի դրութիւն է հրաշափառ կարծիք ուրումն՝ միոյ ուրումն յայնցանէ որք յիմաստասիրութեանն ճանաչին։ 7 Իսկ «գիտնոց» ասելով եւ զայդ բարիոք առադրեցաք, զի եղիցին արժանաբանք եւ մակացուք։ 8 Քանզի եթէ եղիցին վայրապարք եւ երամակայինք՝ այնպիսեացն կարծիք ոչ առնեն արհեստս եւ մակացութիւն, վասն զի մեք զայնպիսի հերձուածս ի կիր առնումք՝ որ յարհեստս եւ ի մակացութիւնս տեսանին։ 9 «Առ միմեանս ձայնակցելոց եւ առ այլս տարաձայնեցելոց». քանզի եթէ առ միմեանս եւ առ այլս ձայնակից գոն՝ ոչ լինի հերձուած, այլ ընդդիմանան հերձուածոյ հասարակ մտածութիւնք. քանզի կերպարանէ զհերձուած ձայնակցութիւն հանդերձ տարաձայնութեամբ, եւ ոչ ի վայրապար մարդկան, այլ ի գիտունս եւ յարժան արանց։

10 Արդ այսոքիկ վասն հերձուածոյ։ 11 Բայց պարտ է գիտել, եթէ ըստ եւթն յեղանակաց անուանին ըստ իմաստասիրութեան հերձուածք՝ կամ ի հերձուածապետէն, որպէս Պղատոնականք եւ Արիստոտելականք եւ Եպիկուրեանք, եւ կամ ի հայրենեաց հերձուածապետին, որպէս Կիւրենացիք վասն Առստիպոսի կիւրենացւոյ, եւ Էռէտռէացիք վասն Մենեդիմոսի էռէտռիացւոյ, կամ Մեգարականքն առ Տեռփսիոնի եւ Եւկլիդեայ մեգարացւոյ, ուստի եւ Մեգարական իմաստասիրութիւն անուանեցան երկրաչափք, կամ Ելիականք վասն Փէդոնի որ էր յԵլլիդեայ։ 12 Արդ այսպէս եւ ի հայրենեաց հերձուածապետին։

13 Կամ ի տեղոջէն, ուր հաւաքակիցք լինէին, որպէս Ստոյիկեանք՝ այսինքն սրահականք՝ վասն զանազանապէս շինուածոց սրահին որ յԱտտիկում, յորում վարժէր Զենոն Կիտացին այլ ոչ Ելեատացին [3], որ եւ Պարմենիդային [4] եւ երկալեզու, յաղագս որոյ ասացեալ է.

«Երկալեզուին մեծ զաւրութիւն եւ ոչ տկար Զենոնի»։ 14 Բայց երկալեզու կոչեցաւ ոչ եթէ տրամաբանական էր, որպէս Կիտացին որ զնոյն ստեղծանէր, այլ վասն զի վարուք էր տրամաբանական՝ այլ ասելով՝ եւ այլ խորհելով։ 15 Արդ երբեմն հարցեալ ի բռնաւորէ ումեմնէ, եթէ ո՞յք ոմանք են առաւել դաւաբերիչք իւրոյ բռնաւորութեանն՝ նա զզէնակիրսն եցոյց։ 16 Եւ նա հաւանեալ եւ ապականեալ զնոսա՝ միայնացաւ եւ սպանաւ. քանզի բարի կարծեաց զստելն վասն ի բաց բարձման բռնակալութեանն։ 17 Որ երբեմն եւ իւր վարդապետին վիճակից եղեալ Պարմենիդեայ որ ասէր, եթէ եզ է գոյն եւ անշարԺ, թէպէտ եւ գիտէր ի ներգործութենէ եթէ յոքունք են գոյք, բայց սակայն շարադրեաց գիրս ի քառից ձեռնարկութեանց եթէ եզ է գոյն՝ բարի կարծեցեալ զվիճակիցն գոլ իւր վարդապետին։ 18 Եւ երբեմն դարձեալ առ նոյնում վարդապետում ասելով անշարժ ասէ գոյն՝ հինգ ձեռնարկութեամբ եստեղծ թէ անշարժ է գոյն։ 19 Որոյ ընդդէմ ոչ կարելով ասել Անտիսթենիս Շնական՝ յարեաւ յաթոռոյն եւ զգնաց էառ՝ կարծեցեալ հզաւրագոյն գոլ քան զամենայն ընդդիմադրութիւնս բանից զի ձեռն ներգործութեան ապացոյցն։ 20 Արդ այսպէս եւ ի տեղոջէն՝ ուր հաւաքակիցքն լինէին։

21 Եւ կամ յիմաստասիրելն մակդատութենէ, որպէս Արգելականքն [5]. քանզի սոքա անհասելութիւն կարծելով՝ արգելուին զլուծմունս նախադասութեանցն։ 22 Բայց կոչեցաւ եւ եռոտնիք նոցին հերձուածն, վասն զի եռակի առնէին զպատասխանիսն. քանզի հարցեալք՝ եթէ հոգի անմա՞հ եթէ մահկանացու է՝ ասէին թէ կամ մահկանացու է, կամ անմահ, կամ երկաքանչիւրքդ, կամ ոչ ոք ի սոցանէ։ 23 Բայց կոչեցաւ եւ Բացբարձական, որ է տարակուսական, վասն զի տարակուսէին միայն եւ ոչ լուծանէին, որք ընդդէմ են Պռոտագորականաց. քանզի Պռոտագորականք զճշմարիտն աւանդէին, ասելով եթէ ամենայն՝ զոր ինչ եւ կարծէ ոք՝ ճշմարիտ է։ 24 Զոր առանձինն յանդիմանէ Պղատոն զերկաքանչիւրսն եթէ «Որպէս հասեա՞լք ասէք ոչ գոլ հասումն, եթէ որպէս ոչ հասեալք։ 25 Եթէ որպէս հասեալք՝ ահա՛ է հասումն, ապա եթէ որպէս ոչ հասեալք՝ ոչ հաւանիմք ձեզ ոչ հասելոցդ, եթէ է անհասութիւն»։ 26 Իսկ զՊռոտագորականս յանդիմանէ ի Պռոտագորայ տրամաբանութեանն, ասելով այսպէս՝ եթէ «Մեք, ո՜վ Պռոտագորաս, ասելով կարծել զքեզ չարաչար ճշմարտիցե՞մք արդեաւք եթէ ստիցեմք։ 27 Եթէ ճշմարտեմք մեք՝ դու ստես, եւ ահա է սուտ. իսկ եթէ ստեմք եւ դու ճշմարտես՝ ահա՛ է սուտն ի ստելն մեր։ 28 Արդ ստես, թէպէտ եւ ճշմարտես, եւ եթէ ստես՝ ամենայն իրաւք ստես»։ 29 Եւ ապա ի վերայ ածէ ասելով՝ եթէ Պռոտագոր ստէ, թէպէտ եւ ճշմարտէ, ստէ։ 30 Իսկ Արիստոտէլ ի ձեռն միոյ եւ նորին ձեռնարկութեան յանդիմանէ վասն արժանաւորութեան հակասութեան, քանզի ոմանք զամենայն սուտ կարծեն եւ ոմանք՝ ճշմարիտ, հակասութիւն է այսպիսիս, եւ ոչ երբէք հակասութիւն ճշմարտեսցէ. քանզի ոչ ամենայն ինչ ճշմարիտ եւ ոչ ամենայն սուտ։ 31 Այսորիկ բաժանման կարծեցին ոմանք եւ զՊղատոն գոլ, վասն զի պիտանանայ երկբայականաց առբայութեանց, ասելով՝ «թուի ինձ» եւ «թերեւս», «արդեաւք» եւ «կարծեմ»։ 32 Այլ զայսոսիկ Պղատոն վասն ստուգութեան ասէր եւ ոչ վասն երկբայութեան։ 33 Արդ ոչ ստոյգն ամենայն իրաւք արգելական եւ արգելականն ստոյգ։ 34 Բայց սակայն ոչ արգելական Պղատոն. քանզի է ամենայն ուրեք լսել յասելն նորա եւ ի ցուցանելն շեշտաբար ըստ քերդողին՝ ի Փեստրում տրամաբանութեանն, եթէ անձն ամենայն անմահ է, եւ ի Փէդոնումն՝ եթէ ադամանդանիւք կապովք զկարծիսս զայս ունել յաղագս անմահութեան հոգւոյ եւ ի դժոխս երթալոյ։ 35 Եւ դարձեալ յԱւրէնումն ասէ, եթէ ճշմարտագոյն են այժմու ասացեալքս քան զԿրէտէս կղզի գոլ։ 36 Եւ դարձեալ ի Քաղաքականութեանն ասէ, եթէ վարձեսցուք քարոզիչ մեծաձայնագոյն քան զՍտենտոր, որ ելեալ ի վերայ բարձրաբերձ աստիճանի եւ աղաղակեսցէ՝ եթէ արդարն բարերջանիկ է, թէպէտ եւ մոռասցի ի մարդկանէ այսպիսի գոլով եւ վասն այսորիկ անիրաւ կարծեցեալ մտրակեսցի, իսկ անիրաւն թշուառական՝ թէ եւ մոռասցի յամենայն մարդկանէ եւ վասն այսորիկ որպէս արդար կարծեցեալ պատուեսցի յամենեցունց։ 37 Բազում ուստեք կարող էաք ցուցանել՝ եթէ ոչ յԱրգելականաց է Պղատոն, բայց զի Արիստոտէլական նախաբանութիւն է առաջիկայս եւ ոչ Պղատոնական։