Աղուանից երկիր եւ դրացիք (Միջին-Դաղստան)

ՇԱՔԷ ԳԱՒԱՌ

 

Գաւառս, որ ընկած է Օրաբան, Արջկան եւ Կախաւան գետակների, Կովկասեան լեռնաշըղթայի հարաւահայեաց լանջերի եւ Զարղունի դաշտակի շարունակութեան հարաւային բերանի մէջ, ստացած է Շաքէ, Շաքէ-Ոստան, Շաքի, այժմ, ըստ ռուսական հնչման` Նուխի անունները: Բայց հարկ է յայտնել, որ Ուտի գաւառ էր կոչւում Շաքէ անունը ստանալուց շատ առաջ (Մով. Կաղ. եր. 171): Ըստ Կիր. Գանձակեցւոյ ի շարս յանուն Շաթայ հիմնուած քաղաքներից մին էր Շաքի քաղաքն (Կիր. եր. 114), որի անուամբ այնուհետեւ կոչւում է եւ իւր գաւառն:

Այժմ գաւառումս քրիստոնեայ բնակիչներով մնացած են միայն հետեւեալ շէնն եւ գիւղերն.

ա. ՄԱԼՂ շէն, շինուած դաշտակի մէջ, հողն` կիսով չափ արքունի եւ կիսով չափ բէկական. միեւնոյն տեղական բերքերն. բնակիչք նախ Արցախից գաղթած են Պաշնճաղ, ապա տեղափոխուած շէնս: Եկեղեցին` ս. Աստուածածին, շինուած անեփ աղիւսով եւ փայտով. քահանան գալիս է Աղփլաքեան գիւղից:

Ծուխ 30, ար. 84, իգ. 64, ար. ծն. 6, իգ. 4, պսակ 2, ար. ննջ. 2, իգ. 1, երկար կեանք 70:

բ. ԱՅՏԻՆ-ԲՈՒԼԱՂ գիւղ. շինուած դաշտակի հիւսիսային կողմի հիւսիսահայեաց լանջի վերայ. բարեխառն` օդն եւ կլիման եւ լաւ ջուրն. հողն` արքունի եւ բարեբեր. տեղական բերքերն` միեւնոյն. բնակչաց նախնիքն գաղթած Խաչեն եւ Ջրաբերդ գաւառներից: Եկեղեցին ս. Աստուած-ածին, փայտաշէն եւ հին, քահանան միեւնոյն անձն:

Ծուխ 60 ար. 220, իգ. 172, ար. ծն. 20, իգ. 15, պսակ 8, ար. ննջ. 10, իգ. 6, երկար կեանք 100-110:

գ. ԱԼԵԱ գիւղ. շինուած դաշտակի հարաւային բերանի վերայ, օդն` բարեխառն, ջուրն` պատուական, տեղական բերքերն` նոյն. բնակիչք տեղափոխուած են Պաշնճաղից: Հողն` արքունի: Եկեղեցին` նորաշէն, ձեղունն` փայտաշէն, ս. Աստուածածին անուն, որ շինուած է բնակչաց տրօքն եւ ունի 40 րուբ. եւ այս հակիրճ արձանագրութիւնը. «1885-ին», քահանան է միեւնոյն անձն:

Ծուխ 50, ար. 154, իգ. 145, ար. ծն. 8, իգ. 7, պսակ 6, ար. ննջ. 4, իգ. 3, երկար կեանք 95-100:

դ. ԳԵՕՅԲԷԿԼՈՒ գիւղ. շինուած դաշտակի վերայ. ամրան փոքր-ինչ ծանր օդն եւ կլիման, ջուրն ոչ այնքան գովելի. բնակչաց նախնիքն նախ գաղթած Խաչենից եւ Ջրաբերդից Պաշնճաղ եւ ապա` այստեղ. հողն` բէկական եւ արդիւնաւէտ, միեւնոյն` տեղական բերքերն: Եկեղեցին` ս. Աստուածածին, որի հոգեւոր հովիւն գալիս է Գեօյ-բուլաղից:

Գիւղիս հիւսիսային կողմումն է Ղշլաղ-Քունգիւտ գիւղն, որի մէջ այժմ կան մօտ 300 տուն մահմետականացեալ հայեր, եկեղեցու աւերակ եւ հանգստարան: Մի քանի տարի առաջ գիւղիցս մահմետականացեալ հայ ոմն գնալով Գեօյ-բուլաղ գիւղն` յայտնում է Ղուկաս եւ Ղազարոս քահանաներին. «Մեր Ղշլաղ-Քունգիւտի եկեղեցու անօթներն պահուած են գետնի տակ, տեղը գիտեմ, եկէ'ք եւ հանեցէ'ք [1] »: Քահանայք գնում եւ հանում են մի արծաթեայ սաղաւարտ, մի արծաթեայ սկիհ, մի խաչ եւ մի շուրջառ: Չգիտենք ի՞նչ իրաւունքով հալել է տալիս Ղուկաս քահանան այդ թանկագին հնութիւնները-սաղաւարտը եւ սկիհը.... Չկարողացանք տեսնել գէթ ձեռաց խաչը: Միայն լսած էինք, թէ հանուած շուրջառի աղխն գտնւում է Գեօյ-բէկլու գիւղում եւ ունի արձանագրութիւն: Այս եւս չկարողացանք տեսնել:

Գեօյ-բէկլու գիւղում ծուխ 50, ար. 139, իգ. 129, ար. ծն. 6, իգ. 5, պսակ 3, ար. ննջ. 3, իգ. 2, երկար կեանք 70:

 

ՇԱՔԻ ՔԱՂԱՔ

 

Ինչպէս յայտնեցինք կանխաւ Է. դարի Բ. քառորդում քաղաքս շինուած է Շաթ խազրի անուամբ ըստ Գանձակեցուն: Պատուական է օդն, կլիման եւ ջուրն (բայց ոչ պղտորած ժամանակ) քաղաքիս, որ շինուած է Կովկասեան սարի լեռնաբազուկների մէջ մտած մի լեզուահովտի վերայ: Քաղաքի արեւմտեան կողմից, սրընթաց խոխոջում է Գիսի գետակն, որ կոչւում է Ղուրու-չայ, իսկ միջով մի այլ գետակ, որ կոչւում է Գուջանան: Միջին գետակս հայոց բնակարանները բաժանած է 2 թաղերի, որք կազմում են համարեա թէ քաղաքի ստորին մասը: Արեւելեան թաղումն է Շաքուայ գաւառների յաջորդարանն եւ մայր եկեղեցին. իսկ արեւմտեան թաղումն` պանդուխտ հայոց եկեղեցին, որ կոչւում է ղարիբականաց եկեղեցի: Մէն մի հայոց բնակարան շին-   ւած է գեղեցիկ պարտիզում, որոց մէջ կան տանձի, խնձորի, սերկեւիլի, զղեարի ծառեր եւ որթեր:

Քաղաքումս բնակում են գլխաւորաբար 3 ազգեր -հայ, սուննու եւ շիա, ռուս քաղաքապահ զօրք եւ պաշտօնական անձինք: Մեծամասնութիւնն է մահմետական տարրն:

Չկան բնիկ հայեր, այլ այժմեան բնակչաց նախնիքն գաղթած են Արցախից, Ագուլիսից եւ Խոյից: Հայք զբաղւում են վաճառականութեամբ, դերձակութեամբ, կօշկակարութեամբ, հիւսնութեամբ, մետաքսեայ ժապաւէն հիւսելու արուեստով, նպարավաճառութեամբ, եւն.:

Քաղաքումս կայ 16 շոգեշարժ գործարան, որք պատրաստում են բոժօժներից մետաքսեայ թել: Գործարաններիցս պատկանում է հայոց միայն 6-ն:

Կայ նաեւ երկսեռ 2 երկդասեան ուսումնարան: Տղայոց ուսումնարանում ուսանում են 178 աշակերտ, թոշակատու 130, ձրիավարժ 48: Իսկ ս. Մարիամեան օրիորդաց երկդասեան ուսումնարանում 112 օրիորդ, թոշակատու 75, ձրիավարժ 37: Երկսեռ ուսումնարանաց համար 2 աւագ ուսուցչաց, 5 վարժապետաց եւ 1 վարժուհու միամեայ ռոճիկ 4500 րուբլի: Մտից աղբիւրներն են.

Աշակերտաց եւ աշակերտուհեաց թոշակ.

Ուսումնարանապատկան անշարժ դրամագլխի տոկոս.

Մոմավաճառութեան արդիւնք.

Երկու եկեղեցիներից նպաստ.

Ուխտատեղեաց արդիւնք եւ

Սրբադրամ:

Արեւմտեան թաղի եկեղեցին ս. Աստուածածին, հոյակապ, պայծառ, մաքուր, մանաւանդ փառաւոր է կաթուղիկէն: Եկեղեցիս ունի 4961 ր. 87 կոպ. եւ կրում է սոյն արձանագրութիւնը. «Սկսեալ ՚ի 1808 թուէն մինչեւ ՚ի 1833 թիւն եւ աւարտեալ սուրբ Աստուածածնայ եկեղեցիս արդեամբ ղարիբականաց»: Եկեղեցուս ընդարձակ բակում ամփոփուած են պանդուխտ հայոց ննջեցեալներն, որոց մէջ է հանրահռչակ (Լազրեւ) գեներալ Յովհաննիսի հօր մարմինն, որի մահարձանի վերայ քանդակուած է.

«Հանգչիմ աստանօր Դաւիթս Լազարեանց,

Ծնունդ Արցախու երկրին քաջազանց,

Սերունդ իշխանաց Քշտաղ գաւառի,

Մելիք-Հայկազին եւ Բհաթուր-բէկի.

Պանդուխտս տարաբաղդ մտի յայս տապան,

Կարօտ դեռահաս որդւոցս սիրական,

Հեղլով զարտօսր ՚ի ծանր մահճի,

Յանձնեցի զնոսա երկնային Տեսչի:

Երեսնամեայ կենօք վախճանեցաւ ՚ի սեպ. 1823 ամի»:

Եկեղեցուս աջ ու ձախ կողմերում են երկսեռ ուսումնարաններն, նորաշէն, միայարկ եւ գեղեցիկ է օրիորդաց ս. Մարիամեան ուսումնարանն:

Իսկ արեւելեան թաղի եկեղեցին Ս. Մինաս, նոյնպէս հոյակապ, կանգնած 4 հաստ սեանց վերայ, բայց աւելի ընդարձակ եւ բարձր, որ ունի 2106 րուբ. 97 կոպ: Երկու եկեղեցիքս ունին 6 քահանայ:

Կարեւոր է յայտնել, որ քաղաքս խիստ վաճառաշահ եղած է 1860 թուականներից առաջ, մանաւանդ ամրան եւ աշնան եղանակներում: Այստեղ վաճառւում էին Շաքուայ ամբողջ գաւառների մետաքսեայ թելերն եւ Դաղստանի ամէնատեսակ շալերն: Այս պատճառաւ յաճախում էին մետաքս գնողներ Եւրոպայի ամէն կողմերից եւ շալ գնողներ Արարատեան, Թիֆլիսեան, Արցախեան նահանգներից եւ Պարսկաստանից: Բայց այժմ ընկած է Շաքի գաւառական քաղաքիս առեւտուրն եւ նսեմացած է իւր նախկին փառքից:

Քաղաքումս հայոց ծուխ 906, ար. 2200, իգ. 1763, ար. ծն. 90, իգ. 75, պսակ 40, ար. ննջ. 45, իգ. 31, երկար կեանք (հայոց մէջ) 80-90:

 

ԳԵՏՆԻ ՏԱԿԻՑ ԵԼԱԾ ՃԱՇՈՑ

 

Արդէն Կապաղակ գաւառի Ղութղաշէն աւանում լսած էինք, որ մօտակայ Նովուր-Ղշլաղ գիւղում մահմետական ոմն գտած է մի հին ճաշոց գիրք: Հետամուտ եղանք գտնել եւ տեսնել այդ հայկական թանկագին հնութիւնը: Պատմեցին, թէ գիւղացին գետինը փորելիս հանդիպեցաւ մի հին շինութեան, որի ձեղունի մօտ մի պահարանում գտաւ մի մեծ կազմուած գիրք եւ վախելով, որ յետոյ կենթարկուի խիստ հարցափորձութեան, տարաւ, յանձնեց գաւառապետի օգնական Միքայէլ-բէկ Ղազար-Բէկեանցին, իսկ Ղազար-Բէկեանցն ղրկեց Շաքի` մարմնաւոր կառավարութեան քարտուղարին:

Շաքի քաղաքումս, շնորհիւ արժ. Ս. քահանայ Տէր-Պօղոսեանցին, յաջողեցանք ձեռք բերել ճաշոցը, որ տպագրուած է ՚ի ս. Էջմիածին 1686 թուին: Բոլորովին անվնաս մնացած է ճաշոցս գետնի տակ, միայն վնասուած են խոնաւութիւնից սկզբի մի քանի թերթերի լուսանցքներն երկու մատնաչափ տեղ: Թերթերն հաստ-հաստ, տառերն խոշոր եւ գլխագրերն թռչնագիր են: Վերջին թերթի վերջին երեսի վերայ գրուած է փետրագրչով.

«Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Եսայի Կաթուղիկոս Աղուանից սրբոյ Աթոռոյն Գանձասարայ ի ՈՃԿ. թուիս հայոց յունվարի ԻԵ. քանզի կամէի նաւել յերկիրն Ըռուսաց եւ ըստ խնդրոյ Ըռոմանոս քեւխային զայս սուղ ինչ յիշատակարանս գծագրեցի ձեռամբ իմով ՚ի փառս Աստուծոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս ամէն»:

Այս ինքնագիր տողերից վերեւ կարմիր թանաքով կնքուած է հայրապետական կնքով:    Կնքոյ անջինջ մնացեալ բառերից կարդացուեցան միայն«Աղուանից կաթուղիկոս Եսայի Ջալալեանց... »:

Արդէն յայտնի է, որ ճաշոցս տպուած է 1686-ին. Եսայի կաթուղիկոսն գրած է 1711-ին: Մեծ-Սօկութլուի եկեղ. արձանագ. ապացուցանում է, որ սաստկացած էր Հաճի-Չալապու [2] կրօնափոխական հալածանքը 1751-ին: Եթէ ընդունենք, որ ճաշոցս մնացած է գետնի տակ 1751-ին` Նովուր-Ղշլաղ գիւղի հայոց մահմետականութիւն ընդունելուց յետոյ, իսկ գտնուած է 1887-ին, ուրեմն 136 տարի ճաշոցն մնացած է գետնի տակ:

 

  Շաքի քաղաքի հանգստարանում

Այստեղ կայ ս. Հռիփսիմէ անուն, չիչ տաշուած քարով շինուած մի մատուռ, հիմնուած մի տեսարանաւոր բլրի վերայ: Հոյակապ մատուռս ունի գեղեցիկ կաթուղիկէ, սեղան եւ 2 խորհրդարան: Յայտնի չէ շինութեան տարեթիւն, այլ միայն նորոգութեան: «Ղարաբաղցի Չարղչի Մուսիս նորոգեցի սուրբ Հռիփսիմէ կուսի եկեղեցիս՚ Մուսուն եւ ծնողացն հոգուն ՌՄՁԲ (1833-ին)»:

Հանգստարանիս մուտքի աջ կողմում կայ մի նահատակի գերեզման, որի մահարձանի վերայ փորագրուած է.

«Այս է տապան Նիժ գիւղացի

Պետրոս անուն նահատակի.

Սա էր որդի քահանայի,

Օ'վ հանդիպողք տո'ւք ողորմի.

1826 ամի 13 սեպտեմբերի»:

 

Գաւառիս վանքերն եւ բերդերը

Ս. ԳԷՈՐԳ վանք, որ գտնւում է Օրաբան գետի աջ կողմում, Պտէզ (Պարտէզ) գիւղի մօտ, որի բնակիչք մահմետականացեալ հայեր են: Վանքս, որ կառուցեալ է մի սարի հարաւահայեաց ստորոտում մի հարթակի վերայ, արտաքուստ շինուած է ամբողջապէս տաշուած չիչ քարով, իսկ ներքուստ` անտաշ որձաքարով: Ամբողջապէս կանգուն է բացի տանեաց սալկախից: Ունի աւազան եւ 2 խորհրդարան, խորանի վերելակ սանտուղն շինուած է բեմի մէջ տեղից: Բայց չունի արձանագրութիւն եւ ոչ շինութեան թուական: Ուխտի համար յաճախում է մեծ բազմութիւն ոչ միայն հայերից, այլ մահմետականութիւն ընդունած հայերից: Վանքս ունեցած է եւ շրջապարիսպ եւ միաբանից սենեակներ, որոց հետքերն երեւում են որոշակի:

Տաճարիս հիւսիս-արեւելեան կողմից, մի քանի քայլ հեռի, ժայռից բղխում է մի անուշահամ եւ բազկաչափ հաստութեամբ պատուական աղբիւր: Իսկ հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմերում ամփոփուած են միաբանից մարմիններ, սակայն անարձանագիր են տապանաքարերն:

Ս. ԳԵՂԱՐԴ վանք, որը մահմետականացեալներն անուանում են Դամիւրով, շինուած է ս. Գէորգ վանքի հիւսիս-արեւմտեան կողմի սարի մի սեռի վերայ, կոփածոյ չիչ քարով: Արտաքուստ չափելով` երկարութիւնն է 23 քայլ եւ լայնութիւնն` 13: Կանգուն մնում են միայն ամբողջ խորանն իւր վերնակամարով եւ խորհրդարաններով, հիւսիսային եւ հարաւային որմերն` կիսով չափ: Մնում է եւ աւազանն, բայց չունի արձանագրութիւն: Ուխտատեղի է եւ այս:

Օրաբանի հանդէպ, գետի աջ կողմում է Քունգիւտ գիւղն, որի հայադաւան բնակիչներն մօտ 130 տարի առաջ ընդունած են մահմետականութիւն: Գիւղիս մօտ մի բլրի վերայ դեռ մնում է եկեղեցին, որ շինուած է տաշուած չիչ քարով: Բայց քանդուած են դուռն, ձեղունի կամարն արեւմտեան կողմից եւ աւազանի տեղն: Հիւսիսային կողմի խորհրդարանի միջից ունեցած է գաղտնի դուռն, որի ետեւն է թաքուն պահարան:

Եկեղեցուս հիւսիսային կողմում կայ ընդարձակ հանգստարան, որի տապանաքարերից արձանագրութիւն ունեցողները տարած են թրքացած հայերն եւ մնում են անարձանագիր անթիւ քարեր: Բայց բարեբաղտաբար մնացած է միայն մի երկար, տաշուած, սպիտակ մահարձան, որ ունի այս արձանագրութիւնը. «Այս է հանգիստ Արզրումցի Մովսէսի որդի Իփակչի-Խօճա-Սաքարին, որ փոխեցաւ ՌՃԼԵ թվին»:

Լ. բերդն Աղուանից գտնւում է հանգստարանիս կից, 20 քայլ դէպի արեւմուտք հեռի եկեղեցու աւերակից: Պարիսպներն շինուած են կրաշաղախ ցեխով եւ անտաշ որձաքարով: Պարսպից այժմ մնում է կանգուն միայն մարդաչափ բարձրութեամբ հարաւային կողմից եւ մի կանգուն արեւելեան կողմից: Երեւում են միայն հիմունքներն մնացեալ կողմերում, քանզի քանդած եւ քարերը տարած են թրքացեալ հայերն: Պարիսպներն թէեւ չունին բուրգեր, բայց ունին սաժէնից աւելի հաստութիւն եւ խիստ ամրութիւն: Երկարութիւնն է մօտ կէս վերստ, իսկ լայնութիւնն 110-180 քայլ: Բերդիս միջում երեւում են շատ շինութեանց հետքեր: Բայց յայտնի չէ բերդիս անցեալն, պատմութիւնն եւ շինութեան տարեթիւն:

Զայզիտ գիւղի եկեղեցին. համարեա թէ գիւղն գտնւում է Օրաբանի եւ Շաքի քաղաքի միջեւ: Գիւղս բաղկացած է մօտ 461 ծուխից, որոց նախնիքն եղած են հայ: Գիւղիս գլխին մի գեղեցիկ սարահարթի վերայ շինուած է սրբատաշ չիչ քարով մի խաչաձեւ եկեղեցի: Խոնարհուած է կաթուղիկէն, արեւմտեան խաչաձեւի գլուխն, դուռն եւ խորանի ետեւի 3 լուսամուտներից 2-ն: Անքակ մնում են 2 խորհրդարաններն: Ունեցած է եւ աւազան, բայց նորոգելու ժամանակ լցրած եւ ծեփած են երեսը: Երեւի թէ նորոգող վարպետն յոյն եղած է, զի դեռ երեւում են պատերի վերայ յունաձեւ նկարներ: Հիւսիսային որմի արտաքուստ կից են 2 սենեկանման խուցեր, շինուած նոյնպէս հոյակապ, որք աւելի նման են պատուաւոր անձանց հանգստարանի: Եկեղեցու շուրջն ամփոփուած են շատ ննջեցեալներ, բայց անարձանագիր են եւ անտաշ տապանաքարերն:

 

ԳԻՍ ՎԱՆՔ [3]

 

Ըստ վկայութեան Կաղանկատուացու (եր. 8-9) այս է Աղուանից Ա. եւ մայր եկեղեցին հիմնուած Եղիշէ Առաքեալից Քրիստոսի Ա դարում: Վանքս, որ առաջ եղած է եկեղեցի, կառուցեալ է Շաքի քաղաքից վերեւ, Կովկաս սարի ստորոտում, Գիս գետակի աջ ափի վերայ: Ե դարում Ս-ն Մեսրովպ իւր աշակերտներով գալիս է այստեղ, նորոգում է եկեղեցու հաւատը եւ դաւանութիւնը, ապա ստիպեալ չարագործների երկիւղից, գետնի մէջ ամփոփում է այն արծաթեայ խաչը, որի մէջ կար կենաց փայտի մասն: Ամփոփուած տեղում նահատակւում է ս. Մեսրովպի աշակերտներից կէսն, որոց մարտիրոսութեան տեղի վերայ հաւատացեալ ոմն շինում է մի հողեայ, չորեքկուսի մատուռ, որի մէջ մի փայտեայ արկղում զետեղելով նահատակելոց մարմինները, ամփոփում է խնամքով: Ապա նոյն առաքելահիմն հին եկեղեցու տեղում հիմնարկում են եկեղեցի եւ Մեսրոպի խաչը զետեղում եկեղեցու աղիւսաշէն գմբէթի մէջ: Է. դարում Առանշահիկ ցեղից Վարազ-Պերոժ իշխան կամէնալով նորոգել հին եկեղեցին` գտնում է Մեսրովպի խաչը (Մով. Կաղ. Ա. հատ. ԻԷ. գլ. ): Աղուանից Եղիազար կաթուղիկոսն բոլոր եկեղեցական ուխտով աճապարում է Գիս, կատարում մեծահանդէս նաւակատիք եւ Մեսրովպեան խաչի կենաց փայտի մասնից փոքր-ինչ կտոր զետեղում իւր ձեռաց խաչի մէջ (Մով. Կաղ. Բ հատ. ԼԳ գլ. ): Այն օրից ցարդ մեծ ուխտատեղի է ոչ միայն շրջակայ հայոց, այլ եւ մահմետականաց համար, որք յաճախակի խռնւում են մեծ բազմութեամբ:

Մէջ բերուած պատմական հատուածներից երեւեցաւ, որ եկեղեցիս նախ Ա դարում հիմնուած էր Եղիշ-Առաքեալից. ապա Ե. դարում բարեպաշտ անձերից, եւ ապա նորոգուած է Է դարում Վարազ-Պերոժ իշխանից: Այժմ յայտնում ենք, որ վանքիս ներքին եւ արտաքին ձեւն ու ոճն արդարացնում են պատմութեան ստուգութիւնը, վասն զի արտաքուստ կիսակլորակ է տաճարիս արեւելեան կողմն, քառանկիւնի` արեւմտեան կողմն, խաչաձեւ` վերի կողմն եւ հնադարեան ձեւով շինուած` կաթուղիկէն: Այնչափ միացած է կրաշաղախ ցեխն տաշուած չիչ քարի հետ, ասես թէ ձուլուած եւ եղած է միապաղաղ քար: Միայն թէ չունի արձանագրութիւն եւ ընդարձակ մեծութիւն:

Վանքս ունի մի քանի սենեակներ, մի թթենեաց պարտէզ, նշանաւոր օդ, կլիմա եւ ջուր եւ 2273 քառակուսի սաժէն հող, որ կապալով տուած են 100 րուբլու:

Վանուցս կից է Գիս գիւղն, որի հայադաւան բնակիչք ընդունած են մահմետական կրօնը գաւառիս միւս բնակչաց հետ, նմանապէս եւ շատ մերձակայ գիւղերի բնակիչներ:

ԼԱ. բերդն Աղուանից կոչւում է Անուշ բերդ, որ գտնւում է Գիս վանքից փոքր-ինչ վերեւ, գետակի աջ կողմում: Թէեւ մեծ չէ ամրոցս, բայց ունի քարուկիր եւ հաստատուն պարիսպ եւ ամուր դիրք: Տեղ-տեղ քանդուած են պարսպի պատերից: Բայց մեծ մասամբ մնում է հարաւային պարիսպն:

  ԼԲ. բերդն Աղուանից գտնւում է Մալղ շինի մօտ, դաշտակի վերայ: Դղեակս, որի տարածութիւնն շատ մեծ չէ, ունի քարուկիր պարիսպ եւ միայն մի դուռն: Ամբողջութեամբ անքակ մնում է պարիսպներն շնորհիւ մալղցի հայոց:

Դղեկիս արեւմտեան կողմին կից կայ մի հիմնայատակ կործանուած աւերակ, որ երեւի թէ եղած է փոքր գիւղաքաղաք: Գիւղաքաղաքիս շուրջն փորուած է խոր եւ լայն խրամ, գուցէ պատերազմի ժամանակ ջրով լցնելու եւ թշնամեաց մուտքը արգելելու համար: Դղեկի դուռն բացուած է ուղղակի գիւղաքաղաքիս միջով: Այժմ հերկում են գիւղաքաղաքիս տեղը, այսուամէնայնիւ դեռ երեւում են թրծեալ աղիւսների եւ քարերի բեկորներ եւ երբեմն-երբեմն գտնում են հնադարեան դրամներ հերկուած տեղերից:

Դ. ԿԱԽԱՒԱՆ գիւղաքաղաք. 34 վերստ հեռի Շաքի քաղաքից, շինուած մի երկրալեզու հովտի վերայ, որ սահմանագլուխ է Շաքի գաւառի: Պատուական է օդն, կլիման եւ ջուրն, զարդարուած այգեստաններով եւ պարտէզներով. բնակիչք` հայ, վրացի եւ մահմետական. տեղական բերքերն ցորեն, գարի, որիզ, տանձ, խնձոր, արքայակաղին, ընկուզ եւ խաղող: Կան եւ խանութներ եւ վաճառանոցներ իբրեւ ամէնօրեայ առեւտրավայր եւ հեռագրատուն եւ փոշտ:

Հայք, որ գաղթած են Ագուլիսից, Արցախից եւ Գանձակից, զբաղւում են վաճառականութեամբ եւ ունին մի եկեղեցի ս. Աստուածածին եւ մի քահանայ: Կան եւ պանդուխտ հայեր:

Ծուխ 40, ար. 266, իգ. 116, ար. ծն. 12, իգ. 8, պսակ 4, ար. ննջ. 3, իգ. 2: