Հայ միջնադարեան պատմական ողբեր

Ը.
ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԹՈԽԱԹՑԻ
ՈՂԲ Ի ՎԵՐԱՅ ԵՒԴՈԿԻԱ ՄԵԾԻ ՔԱՂԱՔԻՆ

 

Վեց հազար ՚ւ ութհարիւր թըւին

Եւ երկու թիւ աւելորդին

Յելանելոյ հօր մեր նախնին

Ի դըրախտէն մինչ յայս վայրին:

 

Ի ծնընդենէն տեառն Յիսուսի

Հազար եւ վեցհարիւր տարի,

Չորս թիւ այլ հետն յարաբարդի

Մինչեւ յայս օրըս համարի:

 

Եւ մեր թըւին Հայոց ազգի

Հազար ՚ւ յիսուն մէկ աւելի

Մայիս ամսոյ քսան եւ իննի

Օրըն շաբաթ չորրորդ ժամի:

 

Եկաւ եաղի եւ ճէլալի

Տէլու Հասան Սեւ Եազըճի,

Եմուտ քաղաքն ի Թոխաթի

Ի հարաշարժ ասած օրի:

 

Հասան փաշան էր ի միջի

՚Ւ այլ փաշաներ խիստ անուանի,

Յիսուն-վաթսուն հազար հոգով

Ոչ կարացին կալ ի դիմի:

 

Հանց փախուցին ըզփաշանին՝

Իւրեանց զօրօքն եւ զքաղքըցին,

Որպէս առիւծն՝ զդասս աղուեսուց,

Եւ կամ բազան՝ ըզկաքաւնին:

 

Կատարեցաւ բանըս գըրին

Մովսեսի սուրբ մարգարէին.

Մինն ըզհազարս հալածեցին,

Երկուքն ըզբիւրըս փախուցին [1] ։

 

Հանց ըշտապով փութով փախեան,

Եւ ետեւնին ոչ հայէին:

Մինչեւ գնացին ի Ղուրթպէլին,

Ապա ձիուն ի վայր իջին:

 

Քաղաքացիքն հազար բարովք

Զտունն եւ ըզտեղըն ձըգեցին,

Ելեալ փախեան ոմն՝ ի բերդին,

Ոմանք՝ լերին, շատք՝ ի սարին:

 

Ոմանք զմիմեանըս կորուսին

Եւ գըտնել ոչ կարէին,

Ոմանք բոկիկ եւ գըլխիբաց

Եւ թալանած ի շուրջ գային:

 

Ոմանք ամսով հաց չի գըտին

Եւ ըզլերանց խոտն ուտէին:

Զիւրեանց բարիքն այլք ուտէին,

՚Ւ ինքեանք հեռուստ նըստեալ լային:

              

Մեծ կարմընջի գետի քովէն,

Որ Խըտըրլըխ անուանէին,

Մինչ Կոմանա էր չատըրնին.

Թիւ եւ համար ոչ ունէին:

 

Երեք ամիս նըստան տեղին,

Զգիւղ եւ զքաղաք թալանեցին,

Ո՛չ հոր թողին ՚ւ ո՛չ պահունի,

Զամէնն հանին նըման Նեռին:

 

Յետոյ հըրով բորբոքեցին

Զոսկով նախշած ըզչարտըխնին,

Նման տաճարին հանց քակեցին,

Մինչեւ ի հիմըն հասուցին:

 

Այրեցին զտուն եւ ըզտեղի,

Զմանուկ տըղայքն արին գերի,

Զոսկի ՚ւ արծաթ եւ զղումաշնի

Զայն թալնեցին անյագելի:

 

Ըզշուրջառներն եւ զըսգեստնի

Եւ ըզծածկոյթ սուրբ սեղանի

Ձիոց ծածկոյթ արին յայտնի

Եւ զայլս՝ հագուստըս ճիվանի:

 

Զխաչ եւ զըսկիհ, զրծաթ ՚ւ ոսկին

՚Ւ այլ սըրբութիւնըս տաճարին

Ձիոց ըրախտ շինել տըւին

Եւ խընդային վերայ նոցին:

 

Զըսպանելոց թիւն ոչ ասին

Կամ փախուսեալք լեռ ՚ւ ի սարին,

Ոմանք քաղցած եւ ծարաւի,

Մերկ եւ բոբիկ եւ անօթի:

 

Եւ զըսպանեալքն ի փողոցին

Շունք եւ գազան զայնք ուտէին:

Եւ ոչ ոք էր թաղէր զնոսին,

Զի սաղմոսին բանք կատարին [2] ։

 

Աւերեցին եւ քանդեցին

Զայն շէն բոլոր ըզքաղքընին,

Երեք անգամ կողոպտեցին,

Մինչեւ ճըռաքաղ զնա արարին:

 

ԶԹոխաթ քաղաքըն գովելի,

Որ Կոմանու խիստ է մօտի,

Յորում տապանն է Յոհաննի՝

Ոսկիբերան վարդապետի:

 

Շատ գեղորեայք շէն, բարելի,

Այգով, արտով, պաղչով իլի,

Ջըրով առատ, բոյս, բանջարի,

Եդեմ դրախտին էր նըմանի:

 

Մեծ գետն նըման էր Եփրատի,

Որ Թօզանլու նա անուանի,

Բերէր գերան, սիւնըս շենքի,

Զկոճ եւ ըզփայտըս վառելի:

 

Եւ զՊըզտի գետն քաղքին միջի,

Ամէն պարտէզ նովաւ ջըրւի,

Եւ զՃերմակ ջուրըն կըրկնակի.

Աղբիւրքն անտի կու բաժանի:

 

Բաղնիք եւ խանք կայր գովելի,

Մաքուր ջըրով աննըմանի,

Շուկայք, խանութք բարով իլի,

Վա՜յ ինձ, որ ես անտի ելի:

 

Վաճառակաց էր նա տեղի.

Չորս կողմանց գայր պազիրկաննի,

Ծախւէր բեռնով ապուրշումնի,

Չուխայ, քըթան ՚ւ այլ ղումաշնի:

 

Ելնէր նախշի ապուրշումնի,

Գոյնըզգունաց, ամէն ցեղի,

Ղէզազի բան եւ դերձակի,

Եկթայ, վալայ, շար, տիպարի:

 

Չիվթայ, թավթայ, պուրունճուկնի,

Մուղատտամներ ՚ւ այլ ղումաշնի

Այս ամենայն, զոր յիշեցի,

Ի միզանէն բեռնով կելնի:

 

Կայր պէզաստան մ՚ինն գումպեթի

Բազում խանութք ի յիւր միջի,

Շատ տոլվաթվորք նըստեալ կարգի՝

Ծախեն քըթան եւ քեսայի:

 

Գըտակկարնոցն ի յիւր քովի,

Կարեն ոսկով արախճըննի,

Եւ պէզաստան մ՚այլ Հըրէի,

Մէջն էր ղումաշ եւ չուխանի:

 

Ոսկերչընոցն էր գովելի,

Շամայ, Սպահի պազրին նմանի,

Կայր շատըռվան մի յիւր միջի,

Վարպետք ՚ւ աշկերտք խանութքն իլի:

 

Ելնէր աղէկ թաս ու թափսի,

Վարպետաբան մեծ կըպղաքնի

Եւ գոյնըզգոյն սախտիաննի

Եւ այլ բաներ զարմանալի:

 

Զոր  մէկն ասեմ՝ ըզմաթախնի՞ն,

Զփէշաքարնին եւ զարուեստնի՞ն…

Սիրտըս կայրի եւ կըսկըծի,

Շատք տընազեն եւ ծիծաղին:

 

Յիշեմ ըզվանք սուրբ Աննային,

Երկու գիւղի նա ի միջին,

Լըծքեր բազում կայր գոմշընի,

Պախրէ, եզներ, ձի եւ ջորի:

 

Կովեր, հորթեր, այծ ՚ւ ոչխարնի,

Մեղւի փեթակ եւ աղաւնի,

Աղբերակունք, կօլն ի միջի,

Ի չորս բոլորն արտ եւ այգի:

 

Ի ժամանակս էր խիստ բարի

Յակոբ անուն վարդապետի,

Որ քաղաքաւ էր Զէյթունցի

Եւ առաջնորդ Թոխաթ քաղքի:

 

Տէր վարպետներ կայր ուսածնի,

Եպիսկոպոսք, հաբեղանի,

Սարկաւագունք եւ դըպըրնի,

Շատ մաճակալք եւ մըշակնի:

 

Երբ կանգնէին ժամատեղի,

Գոռայր տաճարն նըման ամպի,

Երգ, Թագաւորք ՚ւ Ալէլուքնի,

Գանձեր, տաղեր եւ մեղեդի:

 

Ունէր նա թէմ շատ գեղաննի,

Հարիւր-հազար բարով իլի,

ԶԱրթուղօվայ եւ զՂազօվայ

Եւ այլ գեղերըս լեռնային:

 

Երթամք ի թաղ Պազարճուխին,

Որ է աւագ եկեղեցին

Եւ է անուն սուրբ Սարգըսին՝

Արագահաս զինաւորին:

 

Շատ քրիստոնեայք կայր յայն թաղին,

Ամէնըն ճոխ տանուտէրնի,

Կարդացողներ, հասըցողնի,

Առատաձեռըն խօճանի:

 

Գընամք ի թաղն Տաշմարտիւան

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի,

Որ քարկոծեալ նախ վըկայի՝

Տեսեալ զՅիսուս յաջմէ ծնօղի:

 

Անտի ելնեմք Ղայայ մահլան

Սուրբ Նիկողոս եկեղեցի,

Արագահաս եւ օգնական,

Իւր խընդրողաց շուտ հասանի:

 

Թախտաղալին իջնումք մօտի

Սուրբ Սարգըսի նահատակի,

Որդոյ նորա Մարտիրոսի,

Զի օգնական մեզ լինիցի:

 

Անտի ելնեմք ի Թարպիան

Սուրբ Ստեփանոս նոր տաճարի,

Նախավըկայ սարկաւագի,

Առաքելոց սպասաւորի:

 

Ի սուրբ Մինաս կորըստագիւտն

Երթամք ի յուխտ արտասուելի,

Որ զմեզ խընդիրքըն կատարէ

Եւ բարեխօս լինի մեզի:

 

Ելեալ դիմեմք ի Խաչ թաղին

Բարձրաւանդակ սուրբ խորանին,

Շինեալ յանուն սուրբ Պարսամին՝

Հայր ճըգնաւոր եւ անուանին:

 

Դիմեալ երթամք ի մեր թաղին,

Սուրբ Քառասնից մեծ տաճարին.

Երեք խորան կազմեալ ունի

Երրորդութեան օրինակին:

 

Զինչ որ Թոխաթ մարդ մեռանի՝

Բերեն ի յայս յեկեղեցի,

Լայն եւ արձակ եւ ապահով

Պահին յետեւ սուրբ տաճարի:

 

Երիցաներըն Թոխաթի

Ամէնն ընտիր ՚ւ առաքինի,

Գըրակարդացք՝ ժիր եւ արի

Ամէնք նըման վարդապետի:

 

Իրիցփոխանք, տոլվաթվորնի

Եւ տանուտէրքըն մըտացի,

Խելօքներ շատ նման Խիկարի

Եւ իմաստնոյն Սողոմոնի:

 

Վաճառականք, ճանապարհորդք

Գնային Շըրվան եւ Շամախի,

Շամ ՚ւ Հալապ ՚ւ ըՍտամպօլի,

Պուռսայ եւ այլ բազում տեղի:

 

Երբ չարն եկաւ յանկարծակի

Սեւ Եազըճին ի Թոխաթի,

Ցըրւեց զամէնն որպէս փոշի,

Ձըգեց զամէնն մի-մի տեղի:

 

Ոմանք գնացին յըՍտամպօլի,

Ոմն՝ ի Պուռսայ ՚ւ յԱտրանայի,

Շատք գընացին յՈւռումելի,

Ֆըռանկաց տուն, Պուղտան, Լեհի:

 

Որպէս եւ ես լոկ Ստեփանոսս

Սահեալ անկայ մէջ Կաֆայի՝

Տընանկ, պանդուխտ, նըշդեհ, ղարիպ

Կամ իբրեւ զնաւ ի մէջ ծովի:

 

Կաֆայ քաղաք նըման դրախտի

՚Ւ յԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքի,

Մեծ Հըռոմայ ՚ւ ըՍտամպօլի,

Շամայ, Համթայ ՚ւ յԵգիպտոսի:

 

Ամուր պարիսպ շուրջանակի,

Բերդ մ՚այլ ի մէջըն Ֆըռանկի,

Նաւըն բերէ հազար բարի,

Ձըկունք ելնէ ազգի-ազգի:

 

Վանքեր բազում ՚ւ եկեղեցի,

Հովըն շըրջէ ըզջաղջընի,

Տաճարք նըման Սողոմոնի,

Նաեւ հանգոյն սուրբ Սիոնի:

 

Զողբս ասացի Թոխաթ քաղքի

Ի Կաֆայու եկեղեցի,

Առ ոտըն սուրբ Լուսաւորչի,

Բազմաչարչար նահատակի:

 

Բարձրակառոյց սուրբ խորանի,

Ծովահայեաց սուրբ տաճարի,

Զոր տէր աստուածն ամենայնի

Թողցէ զյանցանս զսա շինողի:

 

Ի ժամանակս Յովանիսի՝

Տեառն Անթապցի կաթուղկոսի,

Ազարիին աշակերտի

Եւ Տէր վարդապետ վերաձայնի:

 

Էջմիածնայ առաջնորդի

Տէր Մելիքսեթ կաթուղկոսի,

Կարմիր գըլխոյն թագաւորի,

Որ Շահապաս նա անուանի:

 

ԸՍտամպօլու պատրիարքի

Քաջ րաբունոյն տէր Գրիգորի,

Պահող, հըսկող ՚ւ առաքինի,

Ճարտարախօս ի յատենի:

 

Թագաւորին Տաճկաց ազգի,

Սուլթան Ահմատ նա անուանի,

Որ ի Ստամպօլ բազմեալ լինի,

Եւ զօրքն իւրմէն ոչ երկընչի:

 

Տաղիս երգող Ստեփանոսի,

Եղբօրն իմոյ՝ տէր Յակոբի,

Հօրըս՝ Սարգսի, մօրս՝ Ճանփաշի,

«Հա՛յր մեր յերկինս, սուրբ եղիցի…»: