ՊԵՏՐՈՍ ԴԻ ՍԱՐԳԻՍ ԳԻԼԱՆԵՆՑ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

դ. Ռուս դիւանագիտութիւնը եւ հայերի քաղաքական տագնապը

1722-1723 թուականների ընթացքում ռուսները մերձկասպեան երկիրներում գրաւեցին Դերբենդը, Բագուն եւ Ռէշտը: Նրանց տիրապետութիւնից դուրս մնաց այդ գծի վրայ վաճառաշահ Շամախին, որտեղ լեզգիներն էին ամրացել: Վրաստանն ու Հայաստանը սկզբից եւ եթ ռուսների անմիջական մտահոգութեան շրջանից դուրսն էին գտնւում. այդ երկիրներին տիրանալու համար պէտք էր ընդհարուել պարսիկների եւ, որ ամենադժուարն էր, օսմանեան թիւրքերի հետ. այդպիսի կռիւ մղելու համար ռուսները ոչ ցանկութիւն ունէին եւ ոչ էլ, որ աւելի կարեւոր էր՝ հնարաւորութիւն: Գրաւած երկիրներն էլ նրանք հազիւ էին կարողանում պահել իրանց զէնքի իշխանութեան տակ: Զօրքի կանոնաւոր պարենաւորման խնդիրը, շնորհիւ հաղորդակցութեան միջոցների անզարգացած վիճակի, այդ տեսակէտից անյաղթահարելի դժուարութիւններ էր յարուցել նրանց համար հէնց պարսկական արշաւանքի սկզբից: Նոր գրաւած երկիրներն արժէքաւոր էին իրանց բերքերով ու բնական հարստութեամբ, ամենից առաջ՝ որպէս նաւթի եւ մետաքսի արտահանութեան աղբիւրներ. սակայն այստեղ ռուսները չը գտան այն, ինչի կարիքը նրանք առաջին նուագ ամենից շատ պիտի զգային՝ ուտեստի պաշար եւ պատերազմական մթերքներ: Երկրի վատառողջ կլիման էլ իր կարգին քիչ մարդկային զոհեր չէր տանում ռուս զինուորների եւ ձիերի պահեստից: Եւ պէտք է ասել, որ առանց այդ էլ զօրքի մէջ զգացւում էր ոչ միայն ապրուստի միջոցների, այլ եւ կռուող ոյժերի պակասը: Իզուր չէր ռուս կառավարութիւնն առանձին հոգ տանում հայերին եւ վրացիներին նոր գրաւած երկիրները գաղթեցնելու մասին:

Տեխնիքական այս անյարմարութիւններին աւելանում էին քաղաքական դժուարութիւնները:

1722 թուի հոկտեմբերին աւղանները գրաւեցին շահերի մայրաքաղաքը ու դրանով պսակեցին իրանց յաղթական արշաւը դէպի արեւմուտք: Շահ Հուսէին Սեֆին, որի պաշտպանութեան պատրուակով էին դիմել ռուսները դէպի հարաւ, եղաւ գահընկէց, իսկ նրա ժառանգ Թահմազը՝ մի մարդ, որի արեգնափայլ անձնաւորութեան մէջ խտանում էր Պարսկաստանի քաղաքական ապիկարութիւնը միայն, մի կերպ քարշ էր տալիս իր գոյութիւնը հիւսիսում, որպէս Սեֆիդների վաղեմի փառքի անշուք խրդուիլակ: Աւղանների յաջողութիւններից եւ ռուսական ծրագիրներից անհանգստացած տաճիկ զօրքերի շարժումը դէպի արեւելք ստանում էր խրոխտ ընթացք. նրանք ձեռք էին մեկնում Թահմազին եւ սպառնում էին իրանց թարմ զօրամասերով հեղեղել ամբողջ Անդրկովկասն ու Ատրպատականը:

Այսպիսի պայմաններում ռուսները պէտք է դիւանագիտական բանակցութիւնները գերադասէին պատերազմական գործողութիւններից: 1722-1724 թուականների ընթացքում նրանք շարունակ բանակցում էին գրեթե բոլոր կռւող կողմերի հետ՝ գրաւած երկիրները խաղաղ ճանապարհով իւրացնելու նպատակով: Շահ Հուսէինի «պաշտպան» Պետրոս Մեծը բրիգադիր Լեվաշեվի բերանով 1723 թուի ամառը շնորհաւորում է աւղանների առաջնորդ Միր Մահմուտին Պարսկաստանի գահը բարձրանալու առթիւ, վստահացնելով, որ այս փաստը ոչ միայն հակառակ չէ իր կամքին, այլ նոյն իսկ հաճելի է իրան: Ցարը յոյս է յայտնում միայն, որ նոր շահը չի մտնիլ տաճկաց հպատակութեան տակ [1]: Միաժամանակ նա ուղարկում է իր գործակալներից մէկին ապստամբ հայերի մօտ, յուսադրելով, որ ինքը շատ տրամադիր է եւ պատրաստ ազատելու նրանց անհաւատների լծից, միայն թէ հայերը համբերութիւն ունենան փոքր ինչ ու դիմադրեն թշնամուն մինչեւ ռուս զօրքերն օգնութեան կը հասնեն [2]: Սակայն առանձին վստահութիւն չունենալով դէպի աւղանները եւ ոչ էլ առանձին սպասելիքներ Կովկասի քրիստոնեայ ազգաբնակութիւնից՝ նոյն թուի սեպտեմբերին ռուսները դաշն են կնքում պարսից դեսպանի հետ, որով մերձկասպեան երկիրների՝ Դերբենդն ու Բագուն իրանց շրջանակներով եւ Գիլանի, Մազանդարանի եւ Աստրաբադի նահանգները, փոխարէն խոստանում են, որպէս վաղեմի բարեկամներ, պաշտպանութեան տակ առնել շահ Թահմազին նրա բոլոր թշնամիների ու ապստամբ հպատակների դէմ [3]: Շահ Թահմազը չը վաւերացրեց իր դեսպանի ստորագրութիւնը, առարկելով թէ ինքը կարիք չէ զգում դրսի օգնութեան. եթէ ռուսները, - նկատում է նա, - այդքան բարեացակամ եւ հոգատար են դէպի իր ներքին գործերը, թող ազատեն Պարսկաստանը իրանց զօրքերից եւ թոյլ տան միայն իրան լինելու իր երկրի տէրն ու տնօրէնը [4]: Դեռ եւս այս վճռական մերժումին անտեղեակ, ռուսները, անտես անելով իրանց բարեացակամ տրամադրութիւնը դէպի Իրանի շահը, բանակցութեան մէջ են մտնում թիւրքերի հետ, որոնք 1724 թուի ընթացքում գրաւել էին Խոյն ու Համադանը, իսկ Անդրկովկասում՝ Երեւանն ու ամբողջ Վրաստանը: Նոյն թուի յունիսին ռուսները համաձայնութիւն են կայացնում Թիւրքիայի հետ, որով ապահովելով իրանց մերձկասպեան երկիրները՝ թողնում են վերջինիս Ատրպատականն ու Անդրկովկասը [5]: Թիւրքերին էր վերապահւում նաեւ Վրաստանի ապստամբներին ճնշելու իրաւունքն ու հոգսը [6]: Նման պարագաները չը խանգարեցին ցարի կառավարութեանը յետին թւով խմբագրած մի ամբաստանագրի մէջ ապստամբների կրած անյաջողութիւնները վերագրել նրանց ղեկավար Վախտանգի դանդաղկոտութեանը [7]:

Յոյս դնելով ռուսների տուած խոստումների վրայ, Անդրկովկասի քրիստոնեաները, անտեղեակ քաղաքական յարաբերութիւնների ընթացքին, հերոսական ճիգեր էին թափում իրանց դիրքերը ձեռքից չը տալու համար: Իզուր էին նրանք անվերջ նամակների եւ պատգամաւորութիւնների միջոցով հրաւիրում ցարի ուշադրութիւնն այն անել կացութեան վրայ, որ ստեղծուել էր նրանց համար շնորհիւ իրանց փութկոտ եւ անվերապահ քաղաքականութեան. նրանք ձեռնարկել էին քաղաքականօրէն անշահաւէտ մի գործի ու, նեղուած լեզգիների, օսմանցիների ու պարսիկների յարձակումներից ու նրանցից լիովին բնաջինջ լինելու սոսկալի հեռանկարից, քամում էին դառնութեան բաժակը: Աւելի լաւ վիճակում չէր նաեւ Գիլանի հայոց գաղութը: Պատերազմի սկզբում տեղի ունեցած ընդհանուր թալանի շնորհիւ շատերը հազիւ էին քարշ տալիս իրանց գոյութիւնը. պատերազմի շնորհիւ ապրանքների գները խիստ բարձրացել էին, սակայն ապրանք չը լինելու պատճառով առեւտուրն ինքնին շահաւէտ չէր: Հայ առեւտրականի կարաւանները՝ ենթակայ էին անխնայ կողոպուտի, առեւտրական ճանապարհները՝ բռնուած թշնամու զօրքերով, տրամադրելի նաւերն ու ուղտերը՝ զբաղուած զօրքի ու պատերազմական մթերքների տեղափոխութեամբ [8]: Բայց այստեղ եւս վտանգուել էր հայ առեւտրականի տնտեսական բարեկեցութիւնից զատ նաեւ նրա քաղաքական բարեյուսութիւնը: «Հայր սուրբ, - գրում է 1725 թուի սկզբին Մինաս վարդապետին նրա Գիլանի թղթակիցը, - այժմ ամենուրեք յայտնի եղաւ մեր բանը. այսքան տարի ոչ ոք չը գիտէր քո խորհրդի եւ գործունէութեան մասին, այլ եւ այն բանի մասին, որի համար դու այդտեղ (Ռուսաստանում) ապրում ես: Ահա այժմ հինգ տարի է, ինչ մեր բանը յայտնի դարձաւ բոլոր դաւաճաններին եւ իմացան, որ դու այդտեղ ապրում ես նորին մեծութեան հրամանով: Մեզ հաւատարիմ մարդիկ այժմ իսկ կամենում են ծառայել նորին կայսերական մեծութեան հրամանի համեմատ, եւ այդ յուսով այժմ նրանք կորած են եւ անգթօրէն գերի վարուեցին: Ամեն տեղ անօրէնները աւելի են ուժեղացել եւ սկսել են վնասել թէ մեզ եւ թէ նրանց, որոնց վրայ մենք յոյս էինք դրել» [9]:

«Ափսոս որ մեր ձենըն թամամ Ղզլբաշի երկիրն եւ Օսմանցու երկիրն յըռչակվեց՝ թէ ֆլան ֆլան Խայէրն Ըռուստի թագավորին ղուլ ան դառցել՝ որ արունւանիս ծըծում ան», - գրում է նոյն Մինաս վարդապետին Պետրոս Գիլանենցը. «Եթէ Աստուած մի արասցէ՝ մեզ մին բանի վերայ չը դրիր, որ մեզ ըռուսխաթ ելավ՝ էլ կարել չենք էս երկրումն ման գալ, որ թէ ձեռն ընկանք՝ մարդի պէս չեն ըսպանում շան պէս կը ըսպանեն» [10]: Անձի ապահովութիւն փնտռողներին մնում էր՝ քաղաքական տիրող հովերի ուղղութիւններով փարել գաղթի փրկարար ճանապարհներին: «Թարեղումու, - շարունակում է Գիլանենցը, - մեր Հայոց ազկէն օվ փողայտէր այ՝ փախել այ՝ եկէլ էտ երկիրդ եւ որն գնացել այ Բաղդադ» [11]: Ի՞նչ էր սպասում հայ վաճառականին այդ օտար վայրերում: Գիլանենցը շատ լաւ գիտակցում է այդ. «պիտի Ըռուստի երկրումն դար բէ դար մնանք, ում ունի՝ ուտի, ում չունի՝ ողորմութիւն բոլորի յանցկայ» [12]:

Լաւ չէր գնում նաեւ Գիլանենցի կազմակերպած գործը. նրա վրայ անդրադառնում էր տիրող տնտեսական տագնապը: Ուղարկելով Գիլանենցին Պարսկաստան Մինաս վարդապետը, ինչպէս երեւում է, յանձնարարականներ էր տուել նրան տեղական հարուստների հասցէով, ուր նրանց նիւթական օժանդակութիւնն էր խնդրում հայկական խմբի գործին: Սակայն հաղորդակցութեան խանգարման պատճառով այդ յանձնարարականները հնար չէ լինում տեղ հասցնել [13]. «Ըստեղիս Խայէրն որ կան, - գրում է Գիլանենցը, – մոչ մէկն մեզ օգնութեան պէտք չեկին, որ ոխչն էլ լալման ան՝ թէ թալանած անք՝ խեղջ ելած: Ինչ ունենք՝ որ ձեզ ինչ օգնութիւն առենք եւ ուրիշ տեղած խոյ իսկի ումիդ չկայ. զրայ ոխչն էլ թալանվել ան եւ ճանայպարներն կապ այ, որ նման չէ գիր աղարկելն, եւ մենք էլ մին ծախ տեղ անք ընկէլ, որ մոնչինչ կողմէ մեզ ^։ ա օգնութիւն առող չկայ»: «Էս օր ժ^։ զ, ամիս այ, որ մեր սօվդագարութենէն ձեռն անք վեռել, ^։ ա ստակ գէլուր չունենք, ղէյրի խարջելն: Դեռ խաբար չենք՝ թէ ինչ անք կամ թէ ինչ դառնալէց անք» [14]: Կրկին ու կրկին խնդրում է Գիլանենցը Մինաս վարդապետին, նրան, որի քաղաքական ազդեցութեանն էին ապաւինել Գիլանի հայերը, հոգալ ստեղծուած դրութեան մասին, օգնութիւն խնդրել հայերի համար, մխիթարական խօսք ասել նրանց: «Էս օր մեր տէրն հրամանքդ ա, - գրում է նա, - պիտի որ մեծին յիմաց անես մեր ֆիքրն ասես, մեր խազինի վերայ չենք, մին քանի թուման փող ունինք որ կերաք գնաց, յախիրն ինչպէս պիտի լինի» [15]: Սակայն Գիլանենցը մտածում է ոչ միայն իր կազմակերպած գործի մասին. նրան անհանգստացնում է նաեւ այն նեղ վիճակը, որի մէջ գտնւում էր այդ ժամանակ անդրկովկասեան հայ զինուորութիւնը. «մեր հայոց ասկարն, որ բոլորվել ան, - գրում է նա, - ասում ան՝ թէ կ^։ ռ մարդ այ, գ^։ բօլկ ան, որ գ^։ տեղ նստած ան՝ նոցայ մին աչքն Աստուծոյ լուսին այ, մին աչքն մեծ թագաւորին ճանայպարին այ՝ որ տիր շատ այ նոցայ դիշմանան պիտի՝ որ հրամանքըդ նոցայ ֆիքրն քաշես՝ որ մամամ Ղզլբաշն եւ Օսմանլուն նոցայ արընին յետհեն ան եւ նոցայ պատճառիւ ամենայն տեղի Խայէրն նեղութիւն ան քաշում» [16]:

Իր հայրենակցի աղերսանքները Մինաս վարդապետը յատուկ զեկուցագրերով հասցնում էր ի հարկէ Պետրոս Մեծի ականջին. բայց նրա այդ դիմումները, ինչպէս ինքն է գանգատւում իր մի գրութեան մէջ, մնում էին անհետեւանք [17]:

Ցարի կառավարութիւնը Պարսկաստանում ամենից առաջ տարուած էր իր անմիջական գործերը շտկելու մտահոգութեամբ: Համաձայնութեան գալով Թիւրքիայի հետ՝ Ռուսաստանն այլեւս պարտաւորուած պէտք է զգար իրան չէզոքանալու անդրկովկասեան քրիստոնեաներին սպասող վիճակի հանդէպ: Հիւսիսից Կովկաս հասնող քաղաքական դժգոյն ու վտիտ խաբրիկներն այսուհետեւ պէտք է այցելէին հայ եւ վրացի հաւատացեալներին ի սպաս կրօնական մխիթարութեան:

[1] К. Бутковъ, անդ, I, եւ հետ.:

[2] Г. Эзовъ, անդ, № 229.

[3] «Полное Собранiе Законов Российской Имперiи », т. VII, № 4298.

[4] «Дневникъ Семена Аврамова», 1726-1729. М. А. Г. М. И. Д. Дъла персидскiя по реестру II, К. 85, № 14, passim.

[5] «Полное Собранiе Законов Российской Имперiи », т. VII, № 4531.

[6] Անդ, յօդ. II:

[7] «Переписка на иност. языкахъ грузинскихъ царей съ россiйскими государями», СПб., 1861, стр. 183-189.

[8] «Ժամանակագրութիւն», № 133, էջ 210 եւ հետ.:

[9] Дъла арм., 1725, № 1, fol. 10r.

[10] «Ժամանակագրութիւն», էջ 211:

[11] Անդ:

[12] Անդ, էջ 212:

[13] Дъла арм., 1725, № 1, fol. 11 v.

[14] «Ժամանակագրութիւն», էջ 210 եւ հետ.:

[15] Անդ:

[16] Անդ, № 133, էջ 209:

[17] Дъла арм., 1725, № 1, fol. 2v, § 12.