Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԶ
Սակս մեծ սքանչելեացն որ խնդրեցաւ վրէժ ի թշնամեացն

Յերկրորդի ամի Արտաշրի՝ որդւոյ Կաւատայ, Պարսից արքայի, մինչդեռ եւ սա առնէր զիշխանութիւննըստ կամս իւր, իշխանն հիւսիսոյ զօրանայրբռնութեամբ յամենայն հրամանս իւր։ Եւ եդ զահ եւզերկիւղ ընդ երեսս երկրի. եւ առաքեաց գործակալս իվերայ ազգի ազգի արուեստագործաց, որք զգիտութիւնոսկեծնութեան, եւ՛ արծաթահալութեան, եւ՛երկաթահանութեան, եւ՛ պղնձագործութեան ունէին։ Նաեւ զանցս վաճառաց եւ զկարթընկէցս ձկնորսութեանմեծամեծ գետոցն Կուրայ եւ Երասխայ՝ զամենայն ճշդիւպահանջէր, եւ զդիդրաքմայսն ըստ սովորութեանաշխարհագրին Պարսից թագաւորութեանն։ Եւ իբրեւստուգեաց զամենայն բարութիւնս երկրիս եւհաստատեաց ի միտս իւր զոչ ծածկեալն ի նմանէն, եդ իմտի իւրում ի ժամանակս ամառնային վարել յաշխարհնՀայոց, եւ զնոսա եւս սահմանակցօք իւրեանց ածել իհնազանդութիւն։ Եւ ընտրեալ ի զօրաց իւրոց արսզօրաւորս իբրեւ երիս հազարս եւ իշխան նոցա ՉորպանԹարխան կոչեցեալ՝ այց ժպիրհ եւ արիւնարբու։ Առաքէրզնա յառաջագոյն քան զինքն, զի պատրաստեսցէ առաջինորա աներկիւղ զճանապարհս նորա եւ քննեսցէ վասնհպարտացեալ զօրավարին Պարսից, որ դեռ եւս ունէրզաշխարհն Պաղեստինացւոց։ Եւ ինքն տակաւ չուեացզհետ նորա ըստ կազդուրելոյ աղխի բազմութեան զօրունիւրոյ։

Արդ՝ իբրեւ եհաս իշխանն առաջապահ նորայաշխարհն Հայոց, լսէր այնուհետեւ զգալն ընդդէմնորա զօրավարին Պարսից՝ ընկճեալ կայր իբրեւ զօձ իձանապարհին դարանակալ եւ պահէր առաջի նորազճանապարհն։ Ազդ լինէր ապա Շահվարազայն լուրս այս, եթէ զինչ խորհեցաւ թշնամին եւ կամ եթէ ուր ձգեցանաներկիւղ առաջապահքն զօրուն իւրեանց ընդդէմ նորա։Յայնժամ եւ նա հրապարակախօս լինէր ի մէջ իւրոց եւկարծիս տայր կտրել զշառաւիղս Սասանականին եւ իւր՝զթագաւորելն։ Եւ ասէր. «Տեսէ՛ք եւ իմասջի՛ք տունդՊարսից, զի ոչ ինչ էք առանց իմ, որ վանեցի զորդինՀռոմելայ եւ արդ դարձայ ընդդէմ արեւելից եւհրամայեմ քաջ զօրաց իմոց ընդ ոտս երիվարաց կոխելզԳոդեստանս՝ ելեալ յերեսաց հիւսիսոյ։ Եւ զիա՞րդ ոչփրկեաց զնոսա դիեցիկն իւրեանց, յոր յուսացեալն էին, որում եւ եդեալն է խաղալիկ ի ձեռին, եւ գգուէին իգիրկս որպէս մանուկ ընդոծնի իւրեանց։ Այլ անկանպարտեցան առաջի սակաւաւորացն, որոց եւ անմարդիգտեալ զձեզ՝ հաստատեցան ի սիրտս իւրեանց ժառանգելզփառս Արեաց աշխարհիսե։

Եւ զայս ասացեալ՝ հպարտութեամբբարբառէր առ մի ոմն քաջարանց զօրուն իւրոյ, զորՀոնահն կոչէին՝ իշխան գնդին տաճկաձիաց. «Արի՛, ասէ, անց ի մէջ, ընտրեա՛ դու քեզ գունդս՝ արս արիս իբրեւտասն հազարս եւ դիմեա՛ ի վերայ նոցա։ Եւ մի՛ընտրեսցես վասն նոցա տեղի պատերազմի. եւ մի՛ճակատեսցիս ընդ նոսա. եւ մի՛ ձգեսցես զսուր քո իպատենից իբրեւ վրէժխնդիր ի վերայ թշնամեաց իւրոց, զի մի՛ պարծեսցին յազգս իւրեանց, եթէ սրով իւրեանցսատակեցին զնոսա. այլ ընդ ոտս եւ ընդ լանջսերիվարաց քոց կոխեսցես զնոսա եւ հոսեսցես զնոսաիբրեւ զփոշի առաջի հողմոյ։ Այլ եւ զայս արասցես ընդնոսա. զի ի սպառել զառաջինսն՝ յառաջեսցես մխել իպատերազմ թագաւորին եւ ի բանակս նորա եւ քեզէնմիայն վճարեսցես զգործ պատերազմին ընդ նմա։ Եւիբրեւ սպառեսցես զամենեսին առ հասարակ, կոչեսցեսզտեղի պատերազմին Գերեզմանս թշնամեաց ։ Ահաասացի քեզե։

Արդ իբրեւ լուաւ զայս հպարտն ի հպարտէն, պանծացեալ յանձն իւր. ելանէր ճոխութեամբ յերեսացնորա. եւ հանդէս արար զօրուն նորա եւ եհաս ընդդէմթշնամւոյն։ Եւ իբրեւ եղեն իրազէկ թշնամիքն, յառաջքան զգալ նոցա դարան գործեալ ի ճանապարհին՝ կէսնընդդէմ նոցա ճակատեալ կային։ Եւ բախեալ ընդմիմեանս՝ իսկոյն ի փախուստ դառնային առաջի նոցա։Եւ յարուցեալք աստի անտի գոչէին ի վերայ նոցա. եւշուրջ պատեալ որպէս հուր յեղէգն զեզերբ ծովունԳեղամայ, ոչ թողին ի նոցանէ եւ ոչ մի. եւ ոչ ոք էր, որգուժկան լինէր այնչափ արանց։ Եւ պարծանք նոցա յետսընդդէմ դառնային, զի ոչ եթէ իւրով զօրութեամբզօրանայր մարդ, այլ տէր տկար առնէ զհակառակորդն։

Եւ իբրեւ կողոպտեցին զդիակունսն եւժողովեցին զզարդս երիվարացն, զգեղարդունս, եւ՛զսուսերս ոսկիապատս, եւ՛ զվահանս, եւ՛ զհանդերձսպատուականս՝ Հռովմայեցւոց ճարտարաց ներկեալ եւյօրինեալ, եւ բովանդակ զամենայն կուտեալսբաժանեցին յինքեանս. եւ, ըստ սովորութեանն իւրեանց, զամենայն գեղեցիկ երիվարացն հերձուին զլանջս եւզշնչափողսն, կտրէին եւ զվարսս պարանոցացն եւճակատուցն, եւ զագիսն ընդ մորթսն եւ ընդ ոսկրնմինչեւ ցկանգուն մի. անշքեղացուցանէին զտեսիլ նոցաիբրեւ զիշուց կահակրաց։

Արդ՝ իբրեւ պարտեցաւ այն եւսհպարտութիւն, գիտաց ի միտս իւր ամենայն պատերազմողեւ որ կապէր զսուր իւր յազդէր, եթէ ոչ ինչ համարիառաջի նոցա իշխանութիւն թագաւորաց եւ զօրութիւնզօրավարաց։

Այնուհետեւ դարձոյց զերեսս իւր կատսայնհիւսիւոյ՝ անդրէն յետս ընդդէմ որդւովքն իւրովք. եւսկսաւ ոգորել իւրովի ընդ ինքն եւ ցանել զեռանդնբարկութեան իւրոյ ի վերայ կորեանց իւրոց, եւ տուժելընդ միոյ հազարս եւ ընդ երկուց՝ բիւրս։

Քանզի սկսայ ասել վասն ահագին եւսոսկալի հատուցմանն, որ հատուցաւ ի գլուխ թշնամեացմերոց։ Եւ յուլին միտք իմ բազում ճառօք ածելօրինակս. մի՞թէ առաւել իցէ քան զընկղմելն Փարաւոնի, կամ ամբառնալ խաչանման ձեռացն Մովսեսի ի հարկանելնզԱմաղէկ, կա՛մ մեծ, զոր Գեդէոնն կոտորեաց, կա՛մսկայազոր քաջութիւն որդւոյն Յեսսեայ, կա՛մ սոսկալիահ գիշերոյն, որ եհաս ի վերայ Ասորեստանոյն եւ որսոցին նման։ Այլ մեք ի նոյն դարձցուք ի կարգ բանիցն, զի մեծ արար տէր զյառնելն իւր ընդ մեզ, եւ մեք ոչնայեցաք։

Դիմեցին նոքա ի կիրճս ճանապարհաց երիցաշխարհացն՝ Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից։ Եւ անդընկճեալ վաղվաղակի հասանէր բօթն ահագին իհիւսիսական օձտող առիւծէն, որ էր նա ինքն Ջեբուխաքան, առ գիշախանձ կորիւնն իւր՝ Շաթ, թէ հասին իվերայ իմ հէնք, եւ ոչ յաւելուս տեսանել զերեսս իմ. փոխանակ զի ոչ կացի ես յակաստանի, այլ ձգտեցայյանպատշաճ թագաւորութիւնս, որ ոչն էր ինձ անկ։ Վասնորոյ յամբարտաւանելն իմում եւ յայսմ բարձրութենէսանկայ։ Եւ արդ՝ դու մի՛ յապաղեր զազգդ ամենայնսատակել, որ ընդ քեզդ են եւ ջանա՛ ապրել ի ձեռացդոցա. զի յառաջագոյն լսել դոցա զեղեալքս, վաղվաղեսցեն պատառել զքեզ. այլ ես կորեայ եւանզաւակացայ։