Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԸ
Կրկնակի երթն Ջուանշիրի առ բռնակալն հարաւոյ եւ օգնելն Յունաց իմաստաբար օժանդակութեամբ եւ կիսակտուր զհարկս առնել

Դարձեալ թագաւորն հարաւոյ կոչէպարգեւախոստ հրաւիրանաւ զհռչակելին Ջուանշիր՝արեւելից իշխանն, զի ի նախկին պատիւ եւս առաւելարասցէ յաւելուած փառաց. սակս զի ճոխք քաղաքինԲիւզանդեայ եկեալ էին յանձն առնուլ զլուծհարկատրութեան որդւոցն Հագարու, վասն այնորիկ, որէր յեօթներորդի ամի թագաւորութեան Կոստանդնի, ինքնաձեռն եղեն ներքինիքն սպանանել զնա. որոց իթագաւորէն լինէր հրաման մնալ մինչեւ եկեսցէ անդիշխանն արեւելից։ Իսկ բազմագով տէրն Ջուանշիր ըստառաջնում նուագին կազմութեամբ անյապաղ անդհասանէր, որում ի վեր քան զառաջինն անհամեմատմեծարանս եւ պատիւս հանդիպէր. զի զհարազատ եղբօրիւրոյ ապարանս ի հանգիստ նմա յօրինել հրամայէր. եւյընթրիս միշտ ընդ իւր նստել ի սեղանն. ուստի եւեկելոցն ի կայսերական քաղաքէն պատուական արանց, նմա հրամայէր, առ նոսա բանս խաղաղականս դնել։ Ընդոր յոյժ զարմացեալ լինէր թագաւորն յաղագս տրամախոհխորագիտութեան նորա, որում եւ ոչ սակաւ լինէրշնորհակալութիւն, որ ի թագաւորութենէնՀռոմայեցւոց անդ պատգամաւորաց. քանզի բազում իրօքեւ յօգուտ նոցա զթագաւորին հնարէր հաւանեցուցանելզմիտս։

Եւ յետ այսորիկ գերահռչակ եւս պատուովըստ թագառիկն՝ արքայից զարեւելից իշխաննծայրափառեալ թագաւորին հարաւոյ հրամայեաց շնորհելնմա զայն, որ ի Հնդկաց աշխարհէն քաջահրահանգ, առատուսն փիղն խրոխտաձեւ, որով դրունք թագաւորացահեղագոյն եւ բազմաշուք զարդարին։ Զորմէ յաւիտեանոք մինչեւ ցայսօր ոչ լուաւ, թէ առ ի մեծարգոութենէինչ կրտսերագունից շնորհեցաւ։ Զկնի այսորիկ եւզպապկայն, որ պատուականն եւս է, քան զամենայնթռչունս, զոր ի նախավաղն ժամանակի ոչ գոյր հնարյայլում ուրեք տեսանել վայրի, բայց միայն իՀռովմայեցւոցն թագաւորութեան։ Ըստ նմին եւ այլ եւսմեծութիւն շնորհէր նմա. սուսեր պողովատիկ, ոսկեպատեան, մարգարտահոծ, գեղաշարեալ պատմուճանս, ոսկեհուռս ըստօրակս եւ դիպակս, ողիբէրոն եւզուարճատեսիլ ծիրանիս եւ որ ինչ մեծազան գոյնք ըստթուոյ միահամուռ, որ յառաջն եւ այժմ, եւ յիսուն եւերկուս ձիս երագաքայլս, յորս ինքն թագաւորն նստէր։

Նա եւ տիկնացն իւրոց դշխոյին հրամայէր, զի նա եւս արեւելից տիկնոջն տացէ ըստ թագուհեացպարգեւս հրաշապաճոյճ գեղազարդութեան, մետաքսառէջեւ ոսկեհիւսակ զգեստս։ Եւ որոց զկնի եկելոցնհրամայէր իւրաքանչիւր ումեմն տալ, իբրեւ յիսունարանց դիպակս եւ ճեղանակս. ուստի եւ ընդ ձեռամբնորա փակէր զսիւնաստանեայցն իշխանութիւն. այլ եւստիպէր զնա թագաւորն, զի առցէ յանձն եւ յայնկոյսգետոյն Ատրպատականացն իշխել։ Իսկ նա ոչ հաւանէրտիեզերական կողմանցն միահեծան իշխանութեամբճոխանալ։ Թողու զայն յաւելուած փառաց եւ ըստբնական աշխարհաշէն բարուց բնութեանն լաւ համարէրզընտանին խորհել օգուտ։

Սկսեալ այնուհետեւ թողութիւն ծանրաբեռնիւրոյ վիճակին խնդրել հարկաց. զոր ախորժելով յանձնառ թագաւորն հարաւոյ եւ հրամայեաց երկակիսելզհարկացն լուծ թեթեւացուցանել յառաջին երրեակնչափուց մասն մի։

Արդ՝ յետ այսչափ մեծապարգեւ երախտեաց, որով արար նախամեծար քան զամենայն իշխանսն, դարձեալ տայր նմա զաջ իւր եւ յաւէտասքանչ պատուովարձակէր զնա։ Գայր, հասանէր յաշխարհն իւր, փութայրժամանել ի տուն տեառն. անկանէր ի վերայ երեսացիւրոց. գոհանայր զանպատում պարգեւացն Աստուծոյ եւասէր. «յԱստուծոյ է զօրութիւն իմ եւ փառք իմե։ Անտիիջանէր յոստանն անդր, որ ցրտային ձմերայնոյն էրհանգիստ։ Յայնժամ լինէր անդ համաշխարհական ժողով. եւ տեսանէաք անդ ոչ միայն սովորական չափով, այլառաւել եւ բազմապատիկ արքայական շքով պատուեալ եւպճնեալ պերեւետեալ։ Տեսանէաք զթագաւորական հաւ, որոյ տեսակն ցանկալի էր. զի ընդ դեղնագոյն փետուրսնփոքր ինչ կանաչութիւն համավար խառնեալ արտաքսճողճայր. եւ լանջացն կարմրանիշագոյն այսր անդրտրոհէր շուրջ զպարանոցաւն առ միմեանս պատուածեալնման գարնանային առաւօտու ցօղոյ կայլակացյանդաստանս, զոսկեծայր քստից մարգարտաձեւ ի վայրկախեալ բոլորովիմբ։ Այսպէս եւ բիբք աչացն, որ եւսոնքաձեւ կտցոյն փողորտաձգութիւն ի վայր կոյսդարձեալ զբերաոնվն կռանայր, յորում բոլորատէգլեզուոյն ծայր իբրու դանդանաց ցցեալ զբարակավանգճռուողումն ձայնի ըստ մարդկային բնութեանս խօսիցստէպ ստէպ առ բան հոլովէր։ Եւ սա զորօրինակյառաջինսն անդ Ներոնի ումեմն կայսեր ի սենեակսնլինէր գովող. այսպէս եւ ի վերջնումն աստյոգնաբաստիկ իշխանիս մերոյ տեսաք օրհնիչ։ Ընդ որթէպէտ առաւելասքանչ զարմանք, սակայն ոչ այնչափ զորհանդերձեալ եմ ասել, զի յորժամ կամէր յորս ինչելանել կամ ի զբօսանս խաղու, տեսանէաք յելսարքայաչու կազմութեանն արտաքոյ պարսպին ինախադրան ճանապարհին, որպէս առն թագաւորի. երկրպագութիւն եկեալ անարի, անբարի անհեդեդկենդանին՝ վիմահասակն փիղ, որոյ գերանաձեւ սրունքորպէս զլեառն ինչ ի վեր բարձեալ ունէին, եւզխելապատակէ անտի ըստ չարաթոյն սողնոյննմանութեան ի վայր կոյս կախեալ ձեւանայր պատիճ, զորառ գետնովն շրջշրջելով այսր անդր ստէպ ստէպդարձուցանելով եւ ուղղորդաձեւ ի վեր կանգնելով եւմերթ ի յինքն քնթռնեցուցանելով, եւ ուժգնակիմռնչմամբ զտուր եւ առութիւն շնչոյն ընդ խռչափողնարտաքս հոսելով, արդարեւ ասեմ թէ իբրեւ բեհմութ իշարժելոյն գլխոյ ահաբեկ զարհուրանօք դողումնլինէր բնութեան մարդոյ։ Տեսանէաք եւ զերիվարսածեալս. սիգաւորք, պերճասոսորդք ճեմողք, ճեպողք եւեւս ճախրասլացք, որք հողմավար թեթեւութեամբզարշաւանս առնէին ոսկեսանձ թամբօք եւ գեղգեղեալզինուք։

Աստանօր եւ արդ զի՞նչ ասացից եւ կամ զո՞րխօսեցայց, զի Աստուածային նախախնամութեամբ ի ծնէիսկ սա ի փառս եւ ի մեծութիւն ստեղծաւ, եւ մինչեւցայսօր ժամանակի ընդարձակեաց սմա տէր լինել առամենայն ամենափառ։ Վասն այսորիկ ոչ ինչ նուազ, քանոր թագաւորաց, զսա տեսաք՝ լի ամենայն ընչիւք, ոսկիեւ արծաթ բազում յոյժ, ծիրանիք պատուականք եւհանդերձք գեղեցիկք եւ ականք պատուականք եւլուսափայլ մարգարիտք ոչ սակաւք. նաեւ ամենայն ինչլի եւ պատարուն։ Արդ՝ այս երրեակք տասներրեակք եւտարիք երեք, յոր սկսաւ տէր բազմամեծար զբարեյաղթիշխանն Աղուանից առնել, ի չորից ազգաց թագաւորացաշխարհակալաց պատուել եւ մեծարել յոյժ, ոչ ինչնուազ գոլով, քան զբռնակալսս զայսոսիկ, այլյամենայնի վեհ եւ մեծ գոլով։ Մի՛ ոք տղայականբարուք եւ անիմաստ խորհրդով փոքր վարկանելովզսորայս տիրողութիւնս յաղագս ոչ ունելոյ թագ եւ եթի գլուխ, ծայրայապաւիչ թագաւորական պատուոյ, յոգնավայելուչ մեծութեան։

Վասն որոյ ամենանուաստ ծառայիցսընդարձակ եղիցի ոչ ընդ Օգոստի ումեմն կամ ընդՏիբերի կայսեր, այլ ընդ Աստուածաշնորհբարերարութեանն՝ ահեղագոյն գերազանցելումն ընդերանելւոյն Կոստանդիանոսի, որ յաստուածուստպսակօք, պատուեալ փառաւորեցաւ։ Այո՛, արդարեւ զքեզինքն բազմամեծար իշխանդ արեւելից՝ լծորդեալբարգաւաճեցուսցուք, քանզի զինչ խնդրէ ի քէն Տէր մերՅիսուս Քրիստոս, որ զքեզ ստեղծ, տէր իմ Թէոդորոս, եթէ ոչ՝ հրաժարել ի մեղաց եւ սիրել զԱստուած, երկնչել ի նմանէ եւ գնալ ի ճանապարհս նորա. զի քեզբարի լիցի եւ որդւոց քոց ազգէ յազգ մինչեւյաւիտեանս։