Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ Խ
Հաստատելն ի հաւատս զՀոնաստանսն եպիսկոպոսին Իսրայելի վարդապետական շնորհիւ, եւ նոցաքաղցրութեամբ ի ձեռն սքանչելեացն լսել

Քանզի սատանայակուր ծառագոթիմոլորութեամբն աղճատեալ ազգն այն, ըստ հիւսիսականցրտամիտ մորոսութեանն առասպելայօդ եւ ստապաճոյճկրօնիւք զհեթանոսական պղտոր պաշտամունսն մեծ գոլկարծէին։ Նա եւ զորոտընդոստ հրատեսակ շանթիցնցայտմունս եւ զեթերակէզ այրեցմունս, թէ մարդոյդիպեսցի, թէ այլ ինչ նիւթեղինաց ձօնեալ իմն, զնա իպաշտօն առեալ՝ նուիրեալ Քուար Աստուծոյնհամարէին։ Նոյնպէս սկայի ումեմն վայրագիանճոռնւոյ ձիախորով զոհիւք պաշտօն մատուցանէին՝կարդալով նմա Թանգրի խան Աստուած, որում պարսիկքԱսպանդիատն կոչեն։ Բնաւին անթագաւոր միտսունելոյ՝ գրթախաղաց լինէին զկնի ամենայնմոլորութեանցն։ Թմբուկք եւ շռիչք ի վերայ դիականցնեւ նրանակոտոր եւ դանակացիտ զայտիւքն եւզանդամամբքն արիւնահոս գծմունք եւ մերկանդամսրակոծութիւնք՝ դժոխոց տեսարան, որ առ գերեզմանօքնյածին այր առ այր եւ ջոկ առ ջոկ մարտատեսիկհոլարանին։ Եւ յոգնայեղց կաճառացն ըմբշամարտքեղեալ առ միմեանս զեխութեանն կատարէին զընթացսձիարձակ արշաւանօք այսր անդր ճախրելով։ Ոմանց սուգեւ կոծ, եւ ոմանց խաղ ըստ այսամիտ սովորութեանն։Զխաղս խաղային եւ զկաքաւսն յորդորէին զազիրգործովքն ընկղմեալք ի խոհերս խաւարայինս, կուրացեալք ի լուսոյ արաչին, քանզի կրակաց եւ ջրոցզոհէին եւ ճանապարհաց աստուածոց ոմանց, երկիրպագանէին լուսնի եւ ամենայն արարածոց, որ ինչ թուէրյաչս նոցա զարմանալի։

Նոյնօրինակ եւ ափրոդիտականցանկութեամբն զեղխեալք՝ ըստ հեթանոսականվայրենամիտ բարուցն՝ զհօրակինն առնելով կանայս եւզմի կին ունելով երկուց եղբարց, եւ պէսպէս կանայսառնելով բազում եւ անկրօն կարգս ունելով եւանկանոն խորհուրդս, որոց ոչ կարացեալ նկատել, իմանալ զարեգակնն արդարութեան։

Որ իբրեւ լսէր եւ տեսանէր զայն եւսչարեաց պաշտամունսն եւ զկռակործան անուղղայսովորութիւնն, զցայգ եւ զցերեկ խնդրէր յԱստուծոյվասն աշխարհին փրկութեան, թերեւս դարձի հնարգտանել մարթասցէ։ Ապա ի հրամանէ նորա ժամ լինէրաստուածարեալ իրին եւ ամենայն ազատակոյտնախարարացն եւ ռամկացն Հոնաստանեայց գալյերկրպագութիւն պաշտաման Սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ լսելզպատգամս աստուածայինս։ Որոց անդէն ժողովեալքայնուհետեւ տէրունական տունն, իշխանն եւ աշխարհավումբ բանակն խնդրէին լսել բանս յեպիսկոպոսԷն եւասէին ցմիմեանս. «Եկա՛յք լուարո՛ւք ի սմանէ բանսմխիթարութեան, զի սա է առաջնորդ Սուրբ հաւատոցքրիստոնէից, որ աւանդէ աշխարհի զպատգամս հոգւոյնՍրբոյե։

Ապա իբրեւ տեսանէր զյօժարամտութիւննոցա եւ զմտադիւր ունկնդրութիւնն, սկսաւ ճառելնոցա ի վարդապետութենէ Գրոց աստուածայնոց եւ ասէ. «Որդեակք, դարձարո՛ւք առ Տէր եւ ծաներո՛ւք զտէրԱստուած, զի ողորմեսցի եւ կեցուսցէ զձեզ. զի նա ինքնէ տէր եւ արարիչ ամենայնի։ Ի բա՛ց թողէք այսուհետեւզպղծութեան զպաշտամունսդ, մի՛ մատուցանէքերկրպագութիւն արարածոց, զի սատանայական էամենայնդ եւ կորուսիչ հոգւոց։ Զի ոչ ոք կարէ երկուցտերանց ծառայել, եւ ո՛չ ոք կարէ զբաժակն տեառնըմպել եւ զբաժակն դիւաց, եւ չիք հնար ի սեղանոյտեառն վայելել եւ ի սեղանոյ դիւաց։ Այլ զգիտութեանեւ զանգիտութեան մեղս ձեր մի՛ յիշեսցէ Աստուած, այլարկցէ զձեզ ի բովս գիտութեան եւ ի խրատարդարութեան։ Որ լուսաւորեաց իսկ զամենայնտիեզերս աստուածընկալ աւազանաւն եւ մերժեալ զմէգեւ զմառախուղ ի խաւարչական ազգացն հեթանոսաց՝ծագելով ի նոսա զհաւատոյ ճշմարտութեան լոյս. նոյնպէս եւ զձեզ լուսաւորեսցէ իւրովճառագայթաարձակ շնորհօքն, միայն թէ զանձինս ձերմատուսջիք առաջի աստուածութեանն՝ աներկեւան մտօք, սիրով՝ արմատացեալք եւ հաստատեալք ի փառսԱստուածորդւոյն՝ խոստովանութեամբ ՍրբոյԵրրորդութեանն հաւատացէք։ Զի եւ անմարմինզինուորութիւնքն սրբասաց ձայնիւ, երրորդականբարբառով աղաղակեն՝ ասելով. «Սուրբ, Սուրբ ՍուրբՏէր զօրութեանց, լի է ամենայն երկիր փառօք նորաե։Տեսանե՛ս յերից անձնաւորութեանցն եւ զմիԱստուածութեանն Զօրութիւն, որպէս եւ յառաջընծայաւանդեցին մեզ Աստուածազան առաքեալքն եւխոստովանողն Քրիստոսի Գրիգորիոսի, թէ Հայր յանձնէՈրդի ի Հօրէ, Հոգին Սուրբ ի նոցունց էութենէ։ Եւ լիէ ամենայն երկիր փառօք նորա, այսինքն է քարոզութիւնաւետարանին. ըստ փրկչական բանին ի վկայութիւնամենայն հեթանոսաց, որ ելից, տարածեցաւ ընդ տիեզերսըստ սաղմոսին ձայնի, թէ՝ «Ընդ ամենայն երկիր ելբարբառ նորա, եւ մինչեւ ի ծագս աշխարհի են խօսքնորաե։ Եւ միւս մարգարէն ասէ. «Լցաւ երկիրգիտութեամբ տեառն, որպէս զջուրս բազումս, որ ծածկենզծովսե։

Ահաւադիկ տեսանեմք այսօր, զի եւ ի ձեզթագաւորի Աստուածային բանն եւ ծաւալեալարդիւնանայ յանդաստանս սրտից ձերոց որայնբազմաբեղուն խայրի ընծայելով ի ձեռն ճարտարապետմշակացն հարիւրաւոր, վաթսնաւոր եւ երեսնաւոր։ Արդ՝այդչափ քաջապտղութիւն ի ձեզ լինելով՝ զի՞հարկաւորիք մահացան թռչնոյն մուտ առնել յողջախոհեւ ի ծաղկազարդ ձերոց մտացդ անդաստան. ո՞չ գիտէքեթէ նախահայրն մեր Ադամ սակս սորա ելեալ ի դրախտէնզփշաբեր եւ զտատասկածին ժառանգէր երկիր։ Զորոյ եւառաքեալն ամբաստանէ, թէ՝ «Անօրէն իշխանն յորժամաստուածանալ կամեցաւ՝ ձեռն արկանէր եւ զամենայնմարդիկ մեղօք կապէր։ Որ եւ նախանձաբեկ եղեալ առ իմախանս նախաստեղծին՝ ի ներհակային յորդորելովախտս, ածեալ ի հրապուրանս խարդախութեան զԿայէննանօրէն սպանանել զեղբայրն. վասն այնր սպանութեանամենայն մարմնական ախտից, երերմանց եւ նզովիցսերմանց լինէր հայր ինքն եւ ամենայն ազգ իւրթշուառականե։ Որպէս եւ ասէ իսկ ի Ծննդոցպատմութեանն, թէ՝ եւ էառ իւր Ղամէք երկուս կանայս, թէ՝ եւ Յոբաղ՝ որդին Ղամեքայ եհան զերգս եւ զքնարս, մանաւանդ թէ զփողս եւ զտաւիղս եւ զթմբուկս եւզամենայն ձայն արուեստական, որ են յօրինիչքկռապաշտութեան եւ յորդորիչք իգամոլ ախտից. զոր եւՆաբուգոդոնոսոր յայն հրաւիրելով ձայնս զմետասանխեղայեղ կաճառսն կոչէր ի կռապաշտութիւն, անարի, ոսկիաստեղծ անդրւոյն զոհարան ձօնէր, նմա նուիրականտօն լինել տեսարանին։ Տեսանե՞ս զանոպայչարութիւնն դիւամոլ ազգին Կայենի։ Զի որպէսսպանումն ի սատանայէ էր, նոյնպէս եւ երկուս կանայսառնել եւ դաշնակաւոր նուագս յօրինել լինէր ի նորինբանսարկուին ուսմանց, որ եւ անդէն իսկ ընկղմեալք իշնութիւն եւ յայլանդակ միտս Սեթեան ազգինխառնակեցան ընդ դստերս նզովից. եւ փոխանակ բարիխոստմանցն ած ի վերայ նոցա Աստուած զանձրեւասաստպատիժն եւ զհամաշխարհական կատարածն։ Եւ Նոյ քանզիյարդարացեալ տոհմէն արդար գտաւ յազգին յայնմիկ իձեռն հաւատարիմ սրբութեանն իւոյ, հրամանաւԱստուծոյ պահեալ լինէր իւրայնովքն հանդերձ իջրահեղձ պատուհասէն։ Այսպէս յարգոյ է եւ պատուականհաւատք եւ սրբութիւնք։

Ահա եւ Քանան անիծաւ յաղագս ծաղրականժպրհութեանն Քամայ ըստ բանի պատմութեանն, «Եթէանիծեալ լիցի Քանան մանուկ եւ եղիցի ծառայ եղբարցիւրոցե։ Տեսանեմք զի յազգէ նորա ելեալ Նեբրովթսկայ, որ դիւցազնային կախարդութեամբ զբոլորսհրապուրէր ազինս աշտարակաշէն առնել քարակոյտս. եւինքն ամբարտաւանեալ ամբարհաւաճութեամբ յաղագսյաղթանդամ տեսակին եւ սկայազօր մեծութեանն՝թագաւորէր ի վերայ ամենեցուն, որպէս եւ գրեալ է. «Եթէ արեւ սկիզբն թագաւորութեան նորա ի Բաբելովնե։Նա եւ յետ այնորիկ յետ կործանման աշտարակինաշխարհաշէն եւ խառնափնդոր լեզուացն, լուաք մեք իժամանակագիր պատմութենէ ոմանց, եթէ Աստուածոցնմանեցուցեալ զինքն Նեբրովթայ՝ ամբարտաւանեալհպարտանայր, մինչեւ զպատկերն իւր անդրիագործճարտարաց ոսկիապաճոյճ նկարօք քանդակել հրամայէրյարծաթս կամ ի պղինձս՝ անուն կոչելով ինքեաննկարագրին։ Որոց բազում ազգք մոլորեալք նուիրականձօնիւք զոհս մատուցանէին առաջի այնր պատկերին, որպէս եւ այժմ իսկ ահա տեսանեմք, զձեզ զիյողդողդամիտ եւ առասպելակոծ մրցանօք յածիք այսրանդր ընդ անկոխ ճանապարհն խաբէութեամբ կախարդասարվհկաց եւ գետնակոչ քաւդէից եւ Ասպանդիատայ ումեմնվայրագ սկայի ձիովք այրեցելովք զոհ մատուցանէք. եւզայն ոչ մարթէք գիտել, թէ անմաքրոցն սիրող զիա՞րդլինիցի Սուրբ։ Զի որպէս զոհարանքն անմաքուր եւպիղծ են, այնպէս գարշելի եւ պիղծ են առաջի Աստուծոյամենեքեան, որ Ասպանդիատայն մատուցանեն պաշտօն՝ըստ գրեցելումն, եթէ՝«Պիղծ է առաջի տեառն ամենայնանօրէն եւ ընդ արդարս ոչ ունի հաղորդութիւնե։Նոյնպէս եւ եթերացայտ կայծականց, որ ի ձայնիցորոտմանց փայլատակէ, Աստուած կարդացեալ՝ փրկիչ անուանէք։ Եւ զիա՞րդ ոչ իմանայք, ով անոպայ մտացիք, եթէ վեցամսեայ ժամանակաւ, յորժամ ձմեռնայիննյուզէին ցրտոցն բռնութիւնք, ու՞ր ուրեք երթեալդադարեցին ամպայոյզ փայլատակմունքն եւ ձայնքորոտմանցն։ Ո՞չ ապաքէն յակնարկել արարչին մերոյԱստուծոյ զփայլատակելն փայլատակեն, եւ ի հրամանէնորա դադարեն զդադարելն եւ ոչ իշխեն երեւել իձմեռնային ժամանակի։ Որով յայտ իսկ է, եթէ ոչ ենԱստուածք, այլ արարածք արարչին Աստուծոյ։ Եւ դուքյոյժ մոլորեալ էք՝ ոչ լսելով զբանն զայն, եթէ«Աստուածքն, որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին, կորիցեն յերկրէե։ Արդ՝ դուք ծաներու՛ք եւ տեսէ՛ք, եթէ տէր Աստուած, որ նա միայն է ինքնութեամբ, եւյառաջ քան զնա չիք ոք, ինքն է արարիչ ամենայնի, որերեւի, եւ որ ոչն երեւի։ Եւ Որդին միածին Աստուած, որ ի Հօրէ ծնեալ, եւ Հոգին Սուրբ, որ ի նոցունցյէութենէ, որով եւ աշխարհ եղեւ։

Մերկացարու՛ք այսուհետեւ զհինմոլորութիւնն եւ զապականեալ կռապաշտութիւնն եւնորոգեցարու՛ք ի նորոգումն սրտից ձերոց առ իընտրել ձեզ զլաւն. զի Քրիստոս Յիսուս եկն յաշխարհսփրկել զմեղաւորս, եկա՛յք դարձարու՛ք առ նա ի ձեռնապաշխարութեան։ Մի՛ երկրպագէք արեգական եւ յուսնի, այլ Աստուծոյ, որ զարեգակն եւ զլուսին արարեալ է եւզերկինս եւ զերկիր եւ զծով եւ զամենայն, որ ի նոսա։Զի որք արեգական եւ լուսնի երկիր պագանեն, բաժին էնոցա հուրն անշէջ։ Իսկ որ ջրոց զոհեն, իջցեն որպէսվէմս ի ջուրս բազումս։ Իսկ որ ձօնեն զվարսաւործառս՝ նուէրս նոցա մատուցանելով, այսպէս ասէ վասննոցա Աստուածային Գիր, եթէ՝ «Հուր վառեսցի ի վերայամենայն փայտի ագարակի եւ կերիցէ զամենայնամբարիշտս եւ մի՛ շիջցիե։ Իսկ որք կապեալ ունենյանձինս իւրեանց զպատկեր վիշապ օձին ոսկեղէն կամարծաթեղէն, վասն նոցա ասէ Գիր. «Արծաթ նոցա եւ ոսկիմի՛ կարասցեն փրկել զնոսա յաւուր բարկութեանտեառն, որ կարողն է բառնալ զբեռինս ծանունսզտանջանաց եւ զգեհենին յաւիտենից դիմադարձացնմեղաւորաց, որ իբրեւ զհեթանոսս իցեն ամբարիշտքե: Զայս եւ առաւել քան զսոյն խօսեցաւ մեծքահանայապետն Աստուծոյ Իսրայէլ։