Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԽԸ
Յաղագս Յունաց առ Հայս վասն ոչ ունելոյ ինն դաս եկեղեցական կարգաւորութեան. եւ Հայոց ջանք Աղուանից լինել առ նոքօք արքեպիսկոպոս, որում ոչ հաւանեալ Աղուանից. եւ դառնալ Սիւնեաց ի Հայոց յԱղուանս առնուլ ձեռնադրութիւն եւ ձէթ

Ի թագաւորելն չարագլուխն ՄարկիանոսիՀռոմայեցւոց անդէն հրապուրեալ ի պղծոյն Պողքերայկնոջէն իւրմէ՝ կարգընկէց նեստորականէ, վաղվաղակիպատառեալ ելոյծ զսահման ուղղափառ հաւատոյքաղկեդոնական հաւաքմամբն։ Յետ որոյ նոցինհաւանեալքն բազում անգամ մրցեցան վասն Հայոցհաւասարել նոցին։ Էր որ թղթովք բազում անգամ դէմյանդիման ժողովովք կոչեցին մի անգամ իԿոստանդնուպօլիս, եւ երկիցս ի Թէոդոսիոպօլիս։Ջանային իբրեւ զվրիպեալս շահել զնոսա։ Այլ թէպէտթագաւորական հրամանաւ յարակիրթ ճարտարքն Յունացվստահանային ի սուր լեզուս հելլենականյորդաբանութեամբ յաղթող լինել, սակայն ըստ նմին եւպատասխանիս լսէին։ Քանզի նորոգ էր ի Հայաստանեկեղեցիս ուսմունք, եւ յոյն լեզուին տեղեկագոյնք։Այլ Հայք համբաւէին զՅոհաննու Մայրագոմեցւոյ, եթէի Յունաց կողմն ելեալ հակառակ բերէր. զորոյզրպարտութեանն պատճառ Սողոմոն ոմն միանձնեայ, որեւ յետոյ Հայոց եղեւ կաթողիկոս։ Նորա հարցեալզվարդապետն իւր Սողոմոն, որ Մաքենացւոցն էր հայր. եւ նա գրով ուսոյց զայս, եթէ ոչ պարտեցան Հայք իհաւատոյ մասին. այլ այսուիկ յոյժ եղեն պարտեալք, զիասացին Յոյնք, եթէ կարգաւորեաց Աստուած զեկեղեցիինն դասուք. որպէս ի վեր անդ երկնայինքն, նոյնպէսգահակալեցան ներքին խորանիս պատրիարք, որ էհայրապէտ, եւ արքեպիսկոպոս, որ կոչի եպիսկոպոսապետ, մետրոպօլիտք եւ եպիսկոպոսք, քահանայք եւսարկաւագունք, կէսսարկաւագք եւ ընթերցողք եւփսաղտք։ Այսք ամենայն միաբանեալ՝ ապա կարենձեռնադրել զհայրապետն, եւ հայրապետն զամենեսեան։

Արդ՝ եթէ ողջամտութեան հաւատոյ էք, խոստովան լերուք, եթէ ո՛վ է պատրիարքն ձեր, զի չորքմիայն կացին ի վերայ երկրի. Աղեքսանդրին՝ Մարկոսիաթոռն, Անտիոքայն՝ Մատթէոսին, Հռոմայն՝ Ղուկասուն, Եփեսոսին յԱսիա՝ Յովհաննուն. ըստ չորեքկերպեանտիեզերաց, ըստ քառավտակ գետոցն ադենականի, ըստչորեքկերպեան կենդանեացն, ըստ չորից աւետարանչացն, ըստ չորից մովսիսական օրինացն, զի երկրորդումնօրինացն որիշ համարի։ Եւ մեք ամենեցունհնազանդիմք, հնազանդեցարու՛ք դուք միում ի նոցանէկամ ամենեցուն, որ մտահաւատ լինիմք. քանզի ձեր իԿեսարիա եպիսկոպոսապետ միայն ձեռնադրեցաւ ՍուրբնԳրիգոր եւ որք յետ նորա մինչեւ ցայսօր։ Ապա եթէ այլոք եկեղեցի ուղղափառ գիտե՞ք զատ յայսցանէ։ Ցուցէ՛քեւ զպատրիարքն ձեր, ընդ որո՞վ դասիարքեպիսկոպոսապետն ձեր, որ մինչեւ ցայսօր ընդ մեօքէ։ Ապա եթէ պատրիարք ոչ ունիք, եւ ոչ զայլ կղերսեկեղեցւոյ բովանդակ, յայտնի է՝ խոտորեալհերձուածողք էք ընդ Արիոսս եւ ընդ խուժաստանս եւընդ այլ չարափառսե։ Այնուիկ անպատասխանիք եւպարտեալք լինէին Հայք, զի այնպիսի դրութեամբ վարէրեկեղեցի։

Իսկ ի թագաւորելն Յուստիանոսի փոխեացզնշխարս Սրբոյն Յովհաննու աւետարանչի իԿոստանդնուպօլիս. եւ հաստատեաց անդ աթոռհայրապետական. եւ բուն աթոռն մնաց անդէն յԵփեսոս։Նոյնպէս եւ զՄաթէոսին փոխեաց յԱնտիոքայյԵրուսաղէմ. ասէ. «Վասն զի քաղաք մեծի արքային էե։Եւ բունն մնաց յԱնտիոք։ Յայնժամ շարժեցան ամենայնմեծամիտքն, եւ ուր առաքեալ էր վախճանեալ՝զամենեցուն աթոռ պատրիարք խոստովանեցին։ Անդանօրապա մերոյս բերաւ բան ի բերան յետ զկարգ նոցադնելոյն։ Եւ յՀայս Պարսիկք եւ Յոյնք բաժանեալ էին. եւ տէր Մովսէս էր յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի ի Դունի, եւի կողմն Յունաց հակառակ նմա նստուցին յաթոռզՅովհան ոմն մերձ առ նա։ Իսկ զերկուանալնհայրապետութեանն խոտեցին տեարքն Սիւնեաց, եւ ոչհաւանեցան ընդ մի ոք յերկուցն. հրամանաւեպիսկոպոսին իւրեանց առաքինւոյն Պետրոսի, որհասեալ ի վախճան, պատուէր ետ վիճակին իւրում առնուլձեռնադրութիւն յԱղուանս եւ զմիւռոնն օրհնութեան, մինչեւ միասցի աթոռ Սրբոյն Գրիգորի։ Վասն այսորիկձեռնադրեցաւ Վրթանէս յեպիսկոպոսութիւն Սիւնեաց իԶաքարիայ Սուրբ հայրապետէ Աղուանից։ Ընդ նմին եւզիւղն օծութեան ամ յամէ առնուին Սիւնիք յԱղուանից, մինչեւ բարձաւ հակառակութիւնն, եւ միապետեացԱբրահամ զհայրապետական աթոռն։ Եւ սակս իննդասակարգութեան գլխաւորք եկեղեցական անձնահաճկամօք ըստ նպերտ բարուց՝ Հայաստանեայցն կարգենզԱբրահամ պատրիարք եւ զԱղուանիցն՝ արքեպիսկոպոս, եւ զՎրացն մետրոպոլիտ։ Խեռեցաւ Վրացն, որումԿիւրոն կոչէին, եւ զհակառակութեան բերէր վճիռ։ Իսկհայրապետն Աբրահամ ասէր լինել յառաջահաւատ քանզՎիրս, զԱղուանս, եւ նոցա անկ էեպիսկոպոսապետութիւն։ Յայսմ մաքառմանէ եւ ի խնդիրուղղափառ հաւատոյ դարձան Վիրք եւ եղեն քաղկեդոնիկ։Իսկ յունական զորավարացն գրգռեալ զնա՝ խնդրելզգահերիցութիւնն ի վերայ Աղուանից. որում ոչհաւանեալ Աղուանից՝ զայլ ոմն երեւեցուցին, կանխաւառաքեալ եկեալ յաշխարհն Աղուանից, Եղիշայ անուն՝յաշակերտացն տեառն, ձեռնադրեալ ի Սրբոյն Յակոբայ՝եղբօր տեառն, քարոզեալ անդ եւ եկեղեցիս շինեալնախկին քան ի Հայս։ Առաջինն մայր եկեղեցեացնարեւելեայց Գիսոյ եկեղեցին նորին հիմնադրեալ եւզինքեանս նմա աւանդեալ. դարձան ի Հայոց առ ինքեանս՝չլինել ընդ ումեք իշխանութեամբ։ Ապա Հայք վասնմեծաբանութեանն Յունաց, որ փոքր կացուցանելջանային զկայս հանգստեան Թադէոսի առաքելոյ՝չունել եպիսկոպոսապետ եւ մետրոպօլիտ՝ խորհեցանառնել մետրոպօլիտ զՄարդպետականն եպիսկոպոս՝ տալնմա խաչ եւ պատիւ միայն եւ ոչ առնել ձեռնադրութիւնեպիսկոպոսի։ Եւ նորա խնդրեալ եպիսկոպոս երկուս կամերիս լինել ընդ իւր, որում ոչ հաւանեալ գլխաւորացն՝երկուցեալ, թէ մի՛ գուցէ արդեօք այլ իմն գունակբաժանումն լինիցի միապետեալ աթոռոյն։ Ապատեսանելով միշտ աստուածերկիւղս եւ հլուս եւ հաւանսպատուիրանաց զտեարսն Սիւնեաց, եւ զկղերսեկեղեցեացն քաջուսմունս եւ ուղղափառս յամենայնի, նոցա ետուն զպատիւ լինել մետրոպօլիտ Հայոց խաչանիշմեծարանօք եւ ոչ ժտել յիրս ինչ աւելի եւ ոչ քարոզելեպիսկոպոսապետ զհայրապետն։ Եւ զայլ աշխարհիզառաջին սովորութիւնն իւրեանց թողին, զի մի՛ ամբոխինչ լինիցի։ Վասն այնորիկ չքարոզեն եպիսկոպոսապետՍիւնիք եւ ոչ գրեն ի պատասխանին Հայոցեպիսկոպոսապետ, զի թէ քարոզելի էր, ապա եւ գրելի էր. բայց ոչ քարոզելն մեծութիւն է, որպէս ոչ գրելն. եւզխաչն առաջի ունել ի փառս տէրունեան է, եւ անուննլոկ խաչիւն եւ քարոզովն է բնաւորեալ յիշատակ ոչուրուք ընդ նովաւ եղելոյ։ Այսպէս զետեղեցին զիննդասս. եւ տէրունիք ի Սիւնիս «հոգեւոր տէրե գրէին, եւնոքա «ի ծառայէե։ Ապա տեառն Եղիայի խակագործութեանյԵրիցու վանս, յորժամ յԱղուանս երթայր. սակս այնրոչ գրեցին «ի ծառայէե, արգելին եւն ոքա«զհոգեւորնե. այդպէս է ստուգութիւն իրացդ։