ԱԶԱՏՆ ԿՈՄԻՏԱՍ

Կը խորհիմ, որ մեր աշխարհը բան մը պիտի չկորսնցնէ, եթէ իր երեսէն Հայը անհետանայ վերջնական չքացումով: Բայց ան բան մը պիտի շահի անկասկած, եթէ Հայը արդիւնաւորէ, անգամ մը եւս, իր հանճարին թաքուն ուժերը:

Ի՞նչ ենք ի վերջոյ այսօր, մեր գաղթականութեան սա հազար-ինը-հարիւր-երեսուն եւ հինգ թուականին, եթէ ոչ թշուառ եւ խոցոտ բարիաներու թափառականութիւն մը, նշաւակ` քաղաքավարական կարեկցութեան, եթէ ոչ արհամարհանքի: Ի՞նչ ենք այսօր, եթէ ոչ եղերականօրէն սնանկ այլ յաւակնոտ այլանդակութիւն մը, որ քարշ կու տայ իր քէներն ու անբուժելի վէրքերը: Ստրուկ` որ եղբայրասպան կռիւի մէջ կը հերոսանայ: Երբեմն ո՛չ իսկ այդ:

Եւ եթէ պատահի որ հայ ժողովուրդի ընդերքէն փայլատակէ ինչ-որ ստեղծագործ ուժ մը, եւ եթէ պատահի որ այդ ուժը գտնէ իր կիրարկման յատուկ տարրը, կասկած չկայ, որ նոր գեղեցկութիւն մը աւելցած պիտի ըլլայ աշխարհի գեղեցկութիւններուն վրայ: Գեղեցկութիւն՝ որ պիտի ըլլայ այնքան թանկագին եւ պայծառ, որքան նսեմ եղած է այն շփոթութիւնը, ուրկէ կը յառնու ան:

Եւ այդ գեղեցկութիւնը չի կրնար չյայտնուիլ: Այն պարզ իրողութիւնը, թէ Հայը կրցեր է դիմադրել դարերու խորտակիչ ճնշումին, ինքնին արդէն յաղթանակ մըն է, փոյթ չէ թէ ան եղած ըլլայ լուռ յաղթանակ մը, նման անոնց որ կը տարուին խաւար անկիւններու մէջ, աշխարհի տեսողութենէն հեռու: Նոր յաղթանակը պիտի գայ ա՛յսօր եւս, քանի որ անցեալի մէջ ան մեզ շնորհուած է բազմիցս, եւ մենք այսօր կրնանք թուել անոնցմէ չորսը — Ս. Մեսրոպ, Կոմիտաս, Կաթողիկէ եւ Անդրանիկ:

Անոնցմէ դուրս ոչինչ ունինք որ ըլլայ ճշմարիտ յաղթանակ եւ անվիճելի նուաճում: Այս չորսերն են միայն, որոնց մօտ կարելի է ապաստանիլ յուսալքման եւ ուրացումի դաժան գիշերներուն, ինչպէս մարդ պիտի ընէր դէպի լոյսը:

Ո՛չ այն լոյսը, որ մութը փարատելով կը բաւականանայ: Այլ այն մի՛ւսը, որ կ՚ընէ աւելի բան մը եւս: Երբ ան կը բոցավառի ձեղունէն առկախ բազմադրուագ ջահին մէջ, ներսէ՛ն կը վառէ իր համեստ նախատիպերը, որոնք շար ի շար կ՚առկախուէին բիւրեղեայ ողկոյզներու նման, եւ կը մնային գոց` իրենց ներքին լոյսին վրայ: Մեծագոյնին արժանիքն է նպաստաւորել իրմէ նուազ մեծերը, եւ փոխադարձաբար նպաստաւորուիլ անոնց կազմած շուրջանակի համեստութենէն: Նմանապէս ալ, մեր չորս ջահերէն իւրաքանչիւրը տուած է նոր խոյանք մը, լաւագոյն շողարձակում մը իր համեստ նախատիպերուն, որոնք բոլորախումբ համաստեղութիւնը կ՚ընդլայնի դարեդար, ցոլքէ ցոլք եւ կ՚երթայ Ս. Մեսրոպէն Ղեւոնդ Երէցին եւ յաջորդաբար, Կաթողիկէէն` գրչածաղկումին յաջորդաբար, Կոմիտասէն` իր հինգ սաներուն եւ յաջորդաբար, Անդրանիկէն` անուանի եւ անանուն բոլոր մարտիկներուն:

Եւ ի՞նչ է, ի վերջոյ, այսօրինակ լուսաւորում մը, եթէ ան ազատութիւն չէ: Հայ խօսքը թափել գրչական ինքնուրոյն ձեւի մը մէջ (graphie), կը նշանակէ զայն տարանջատել օտարէն եւ շեշտել իր ազգային հպատակութիւնը: Եւ քանի որ մեր ազատութիւնները եղեր են չորս հատ, թուղթի վրայ միայն կարելի է ըսել. — «Եթէ այսօր հայը անհետանայ…»: Միակ ազատութեան մը գոյութիւնը անկարելի կը դարձնէ շուտափոյտ մահը, ինչպէս որ միակ ազատութեան մը սուր գիտակցութիւնը կարելի կը դարձնէ նոր ազատութիւնը:

Եւ հակադրաբար մահուան, որ անմիջական չի կրնար ըլլալ, ազատութիւնը կը յայտնուի աննախատեսելի պահու մը, քանի որ ան գործն է միակ հանճարի մը: Ան կ՚ըլլայ տեսակ մը նմանակը բարձրիմաստ ազատութեան: Ան, որ ծնունդն է ազգի մը իմացական եւ ոգեկան աշխարհին, եւ որ, հակադարձ շարժումով մը, սահմանուած է ձեւաւորել այդ նո՛յն աշխարհը, նման նորածինին, որ կ՚ազդէ իր մօրը վրայ, ան կը հպատակի դասակարգումի մը: Դասակարգութիւն մը` ըստ ոգեկան ուժի տարողութեան: Մեր ճարտարապետութիւնը կը գտնուի միջոցին մէջ առաւելապէս: Անդրանիկը` ժամանակի: Մեր երգն ու լեզուն են որ, առաւելս զտուած նիւթական տարրերէ, կը մնան իբրեւ զուտ ոգեկան ազատութիւններ: Համաձայն այս դասակարգումին, Վարդապետը կու գայ Ս. Մեսրոպէն վերջ, իբրեւ երկրորդ Սուրբ մը: Ան կ՚ըլլայ մեծագոյնը, Ապրիլ 11-ի մեր կորուստներուն:

Որքա՜ն ցանկալի պիտի ըլլար, որ մեզի տրուէր յիշատակել հինգերորդ յաղթանակ մը եւս, այս անգամ գրական-իմացական դասէն, քանի որ մտածումի աշխարհը, իր արտայայտչական անսահման կարելիութիւններով, կ՚երթայ թէեւ զուգընթաց ուղիով, բայց շատ աւելի հեռուները, քան թէ գեղջկական մեղեդիին զուտ զգացական դիւթանքը: Բայց եթէ անկարող ենք ընել այդ մէկը, արդար է, որ յիշենք գոնէ մեր մտաւորականութիւնը, որ նոր հունի մէջ մտցուց մեր լեզուն, նոր սլացք տուաւ անոր եւ ձեւաւորեց մեր Մեծասքանչը:

Ձեւաւորե՜լ: Ահա գործողութիւն մը, որ կեդրոնական առանցքն իսկ է քիչ մը ամէն ստեղծագործութեան, որով նաեւ գրականութեան եւ արուեստի, քանի որ գրականութիւնը ձեւաւորումն իսկ է ներքին եւ արտաքին աշխարհներու անիմաստ խառնակութեան: Արուեստի մարդը, լաւ եւս է ըսել` հասարակ մահկանացուն, անմիջական պահանջը ունի ապահովութեան: Այսինքն` ըմբռնելի ձեւին, ճշդորոշին եւ ճանաչելիին, բաներ` զորս ինք կը ստեղծէ հարկադրաբար, սկսեալ այն բնազդական, չըսելու համար մեքենական շարժումէն, որով մարդ իր մազերը կը ձեւաւորէ ձեռքի շարժումով մը, մինչեւ Աստծոյ գաղափարը, զոր դարձուցած է ըմբռնելի, միշտ ի խնդիր ապահովութեան:

Ձեւի յաղթանակներն են մեր չորս ազատութիւնները: Մէկը ձեւ զգեցուց ձայնին, որ շունչ էր եւ ոգի: Միւսը քարին, որ հաւատք էր եւ Լուսաւորչի Կանթեղ: Ձեւ է եւ օրէնք Զապէլ եւ Հրանդ Ասատուրներու քերականութիւնը, որ կը պայմանադրէ մեր մտածելակերպը, երբ կը ճշդէ բառերուն յաջորդական կարգը նախադասութեան մէջ: Մեր մտաւորականութեան այս մտահոգութիւնը դէպի օրինաւորութիւն եւ առաւել հայեցիութիւն, խթան մը եղաւ, որպէսզի Արեւելահայն ալ սկսի սանտրել իր խառնակ լեզուն, խուսափիլ թուրք եւ թաթար բառապաշարէն եւ ռուսահնչիւն ֆրանսերէնէն, որքան ալ որ համեղ ըլլայ բարբառային գրականութիւնը: Գալով մեր Վարդապետին…

Ան երգահան էր, քիչ մը նման այն ֆրանսացի մշակին, որ թաքուն գանձ մը երեւան կը հանէ իր արօրին շեղբով եւ կը կոչուի հնարիչ (inventeur): Հայ երգը «հնարեց» Կոմիտաս, բանաւորը վերածելով գրաւոր, այսինքն փոխանցելի արուեստի: Հոս թերեւս աւելորդ չըլլայ ըսել թէ գերման մտաւորականութեան կ՚իյնայ պատիւը առաջին անգամ հետաքրքրուած ըլլալու ժողովրդական բանաստեղծութեամբ: ԺԹ դարու վերջերուն է, որ Համան եւ Հէրտեր կ՚ըսէին. «Բանաստեղծութիւնը մարդկային ցեղին մայրենի լեզուն է»: Կոմիտաս, որ այդ կողմերէն անցաւ, չվարանեցաւ, ի պահանջեալ հարկին, մեր «մայրենի լեզուն» յղկելու, ինչպէս հնարիչ մշակը կը մաքրէ իր հողածածկ գանձը: Հում բնագիրէն քիչ բան փոխեց Կոմիտաս, պիտի ըսէինք, եթէ չգիտնայինք թէ քիչ բան գոյութիւն չունի բանաստեղծութեան մէջ: Միակ բառի մը, նոյնիսկ վանկի մը փոփոխութիւնը բաւ Է, որպէսզի բանաստեղծութիւնը նուազի կամ թեւածէ: Այս իմաստուն միջամտութիւնը գրաւականն էր այն սուր զգայնութեան, որով Վարդապետը կը թափանցէր բանաստեղծութեան ոգիին:

Այդ ոգին ինք գտած Էր հայրենի ժողովրդին ծոցը, ճակատագրական հանդիպումով մը: Տեղի ունեցած էր անմիջական նոյնացում: Տեսակ մը սպառիչ գերիվարում: Իր յափշտակութիւնը նման էր այն տագնապալից հրճուանքին, որով հնախոյզը կը կարծէ տեսնել, կը տե՛սնէ նոյնիսկ խրամատի կիսաստուերին մէջ, լուսարձակումը մեր Անահիտին՝ գրեթէ անեղծ: Դարերու խորերէն յառնած շինականն է, որ կը վերսկսէր իր երգն ու շուրջպարը, ընդդէմ այս անսովոր կրօնաւորին, որ այնքան խոր կ՚ապրէր սիրերգը, որքան շարականը: Անոնք երկու երեսներն Էին նո՛յն կրօնքին:

Ամբողջական եւ այլամերժ սէրն Էր այդ կրօնքը, որ ի մի կը ձուլէր հայրենասէրը, երաժիշտը, տեսաբանը եւ դաստիարակը: Մարդը միակտուր էր, այլեւ ներդաշնակ բազմակերպութիւն: Իր մոգական ճպոտը կ՚արթնացնէր, ինչ որ հանգչող կրակ էր Հայու հոգիին խորը: Երգը բո՛ւն իսկ մեր նախնի երգն էր, ըլլալով հանդերձ նորագոյնը: Եւ այս նորագոյն երգը հանդիպեցաւ, բարեպատեհ զուգադիպութեամբ, մեր նորածագ ազատութեան, այսինքն Հիւրիէթի օրերուն, երբ հայը կ՚ապրէր զարթօնքի աննախընթաց շրջան մը:

Ին՜չ օրեր: «Երբ կը մտածեմ, կարծես թէ սիրտս պիտի սպառի»: Այսպէս պիտի ըսէր Ֆրանսուայ Վիլոն: Մեր ձայնը լսուած էր: Գրեթէ: Վեց վիլայեթները մեզի կու տային: Վեց հատ առէք կ՚ըսէին: Մենք ալ կ՚առնէինք վեց հատ: Ինչո՞ւ մարդու սիրտ կոտրել: «Գիրերու գիւտ»-ի փառապանծ օրերուն, տեղացի Յոյները կ՚ըսէին մեզի. — «Փէտաքիմու, շատ մի պոռաք. Շունը դրան ետեւն է, կը լսէ…»: Այսպէս կ՚ըսէին Յոյները: Անոնք չէին գիտէր, թէ մեր բարեկամը, Թալաաթ, դժուարաւ կը զսպէր իր արտասուքը, երբ կը հետեւէր ընկեր Սիմոն Զաւարեանի դագաղին: Այդ օրերուն, Վոսփորի կապոյտ ջուրերը կը հոսէին այդ ուղղութեամբ…

Այս շրջանը փակող Ապրիլ 11-ը պատճառ մը չէ, որ Հիւրիէթը չմնայ այն` ինչ որ է — Հայկական վերածնունդի առաջին (համեստ) հանգրուանը, երկրորդն ըլլալով Հանրապետութեան հռչակումը որուն պիտի յաջորդէր Հայաստանի խորհրդայնացումը: Բարեբաստիկ զուգադիպութիւնը, որով Կոմիտաս ճիշտ ա՛յդ օրերուն կը բերէր իր եզակի նպաստը, միակը չէր իր տեսակին մէջ: Կար տակաւին երկրորդ զուգադիպութիւն մը, թէեւ համեստունակ տեսակի:

Տգեղ արտաքինով անտաշ տղամարդ մը, Արմէնակ Շահ-մուրատեան, կը կատարէր տեսակ մը հրաշագործութիւն: Շինականի իր շեշտը երգին կու տար, իր ընդոծին բնականութեամբ, անգերազանցելի բուրմունք մը եւ գունագեղում: Որպէ՜ս թէ երգը մասնաւորապէս յղացուած ըլլար ա՛յդ շեշտին համար: Հրաշագործութիւնը հոն էր, որ շնորհիւ Կոմիտասի եւ իր օժտեալ մեներգիչին, «դրսեցին» կը ստանար տեսակ մը ազնուականացում: Մարդու տեղ կ՚անցնէր Պոլսեցիի աչքին, իրերահաղորդ աւազանները կը գործէին լաւագոյն զեղումով ընդմէջ Պոլսոյ եւ գաւառի: Պէտք չէ մոռնալ սակայն, որ նոյն «դրսեցին» տակաւին տէրն էր երկրորդ գանձի մը, որ ահաւասիկ:

Այն առասպելական պատմուածքը, առաւել կամ նուազ բարոյացուցիչ եւ հայրենասիրական, զօր մենք կը կոչեն հէքիաթ, պէտք ունէր երկրորդ Կոմիտասի մը: Պէտք ունէր նմանարիւն հանճարի մը, որ զգար ժողովրդական զրոյցը, բիւրեղացնէր զայն եւ բանաւորը բարձրացնէր գրականի: Այդ հանճարը պակսեցաւ մեզի: Անոնք, որ փորձեցին գրական այդ սեռը, մնացին միջակէն վար, հակառակ անոր, որ հարազատ զաւակներն էին գաւառի: Մեր ժողովուրդը, որ անգրագէտ էր բարձրագոյն տոկոսով, իր երեւակայութիւնը վստահած էր հէքիաթի մոգական զօրութեան, թոնիրին շուրջ խմբուած բոլորակի: Առասպելը չէր կրնար ըլլալ նուազ ինքնատիպ քան բանաստեղծութիւնը: Բայց ան չհասաւ արուեստի բարձրութեան: Այնպէս որ հայ ընտանիքը մնաց ինքն իր վրայ գոց եւ ամրափակ: Եւ եթէ չխորշինք այն թակարդներէն, զորս նմանեզրութիւնը կը լարէ գրողին առջեւ, կրնանք առնել օրինակը, ինչո՞ւ չէ, ջերմաչափին:

Հայ պետականութեան կործանումը նման է ջերմաչափի ջախջախումին, որով նաեւ սնդիկի կոտորակումին: Հայ ընտանիքը սնդիկի այն ամրակուռ մետաղեայ գնդիկն է, որ կը ցրուի խօլաբար: Ինքն իր վրայ գոց` ան կը մնայ այլամերժ եւ բացառիկ ուժով կը դիմադրէ Թուրքին, որ կը կոչէ «այլազգի»: Ընտանիքի գաղափարին միսթիքը չի կրնար սակայն փոխարինել ազգային զգացումին միսթիքը: Որպէսզի կատարուի տարտղնուած գնդիկներուն այնքա՜ն ցանկալի միացումը, ոմանք պահանջը զգացին բարձրաստիճան ջերմութեան, ձուլելու համար սնդիկը, որ մետաղ է: Յեղափոխութիւնը, կամ ինչ որ անոր կը նմանէր, ձախողեցաւ ողբերգականօրէն: Եթէ ճիշդ է, որ անոր մէկ անուղղակի հետեւանքն եղաւ կովկասեան փրկարար յաջողութիւնը, ուղղակի հետեւանքով՝ ցրւումը սաստկացաւ, այս անգամ ամբողջ երկրագունդի մակերեսին: Եւ եթէ աչքի առջեւ ունենանք սա յառաջտւութիւնը — անհատ, ընտանիք, ազգ եւ մարդկութիւն, կը տեսնենք, որ Հայը անշարժացած է երկրորդ հանգրուանին վրայ ու չէ հասած ազգութեան աստիճանին: Այսօր կան տարանջատ ընտանիքներ, բայց չկայ ազգն Հայոց:

Անշուշտ Հայկական լեզուն, աջակցութեամբ Եկեղեցիին, պիտի կրնար, շատ անգամ կրնա՛յ բարեբախտաբար, միութեան տարր մը կազմել հողմացրիւ Հայութեան մէջ: Բայց ամենազօր չէ ան, քանի որ անցեալի բարբառներուն վրայ կու գան աւելնալ նորեր, ողբալի խառնակութեամբ: Կոմիտասն է, որ կը տապալէ պատուարները: Սպասելով այն օրուան, երբ պիտի զետեղուի պետականութեան հիմնաքարը, այսօ՛ր, մեր գաղթականութեան ներկայ վիճակին մէջ, Կոմիտասն է միայն, որ ընտանեկան հանգրուանէն բարձրացած է ազգայինին: Հո՛դ է իր մեծութիւնը: Կը բաւէ ըսել — «Սիրտս նման է էն փլած տներ», որպէսզի Հայը հասկնայ ուրիշ Հայ մը:

Կ՚ուզեմ վերջին հատուածս տրամադրել մեր թմբուկին: Հանճարը կրնայ ծնիլ գաւառի խորը, բայց մայրաքաղաքն է, որ զայն կը նուիրագործէ: Ան է, որ կը տարածէ համբաւը, ըլլալով արձագանգիչ թմբուկ (caisse de résonance)։ Եւ մեր մայրաքաղաքը Պոլիսն էր: Պէտք է ցաւիլ, որ այս` այսպէս էր։ Բայց մեղքը Պոլիսինը չէ, երբ կովկասահայ զանգուածը մնացած էր ռուսամոլ, ծիծաղելի սնոպիզմով եւ անպատրաստ, իր ցրուածութեա՛մբն իսկ, թմբուկի դերին։ Սիմոն Վրացեան, որ կարելի չէ կողմնակալութեամբ ամբաստանել այս պարագային, կը վկայէ թէ Վարդապետը ստիպուեցաւ խոյս տալ Կովկասէն եւ Վանքի հեղձուցիչ մթնոլորտէն։ Ան Պոլսոյ մէջ միայն կրնար գտնել այն տարրը, զոր կը փնտրէր եւ զոր գտաւ:

Արդարեւ, պոլսահայութիւնը իսկոյն շրջապատեց Վարդապետը իր գրագէտներու բազմահոյլ փաղանգով, իր հնչեղ մամուլով, վարժարաններու լայն ցանցով, այլ մանաւանդ իր խանդավառ երիտասարդութեամբ: Օդը թնդաց: Պոլսահայը պաշտեց իր Կոմիտասը, բայց ափսո՜ս, չկրցաւ պաշտպանել զայն:

Երբ օրացոյցը նշեց Կարմիր Կիրակի, աղէտը դարման չունէր: Ժամը ուշ էր, եւ արեւը խաւարած:

Եւ Վարդապետը բռնեց ճամփան Չանկըրը-Այաշի, որ կ՚երկարի մինչեւ Վիլ-Էվրար:

Ան ինկաւ Գողգոթայի ճամփան վրայ մէկ անգամ, յետոյ երկու անգամ, եւ ոչ մէկ գիտութիւն կրցաւ արգիլել վերջին անկումը:

Ան որ նուրբ եղէգ մըն էր հրաշագործ, ան ճաթեցաւ: Եւ այդպէս մնաց: Վահան Թէքէեան կ՚ըսէ. — «Ճպոտն ընդմիշտ ճաթած է հիմա…»:

Եւ որովհետեւ խաչուեցաւ ան, եւ որովհետեւ թաղուեցաւ ան, ահա յարութիւն կ՚առնէ մեր անսահման պաշտամունքին եւ խանդաղատանքին մէջ, ան` Ազատն Կոմիտաս: