Նիւթեր Աղեքսանդր ջուղայեցիի կենսագրութեան

Է. Վկայաթուղթ։

Հանրագրութիւն ուղղեալ Աղեքսանդրի Կաթողիկոսին. Համատանի հայոց կողմէն ի Նոր Ջուղայի դիւան։

  «Տ[եառ]ն Աղեքսանդրի վեհաշուք Հայրապետին եւ կ[ա]թ[ո]ղ[ի]կ[ո]սին Ամ[ենայն] Հայոց»։

  «Շնորհազարդ եւ գերապայծառ եւ բազմահանճար գեր փիլիսոփայիդ երիցս երանեալ եւ երջանիկ սրբ[ա]զ[ա]ն պայծառ ջահ եւ անաղօտ լապտեր տանս թորգոմածնայց հօրդ մեծի եւ հեղինակի երջանկապատուի զսուրբ օծեալ եւ զերկագնաց գարշապարդ համբուրեմք մեք Համադանայ եղեալ երիցուք եւ ժողովուրդք հանդերձ մեծամեծօք եւ փոքրօք ի հեռաստանէ իբրեւ ի մօտոյ։

Եւ ընդ նմին յուշար[ա]րութի[ւն] լիցի վեհանձնութեանդ ամենապատիւ տէրդ մեր մեծութե[ան]դ յղեալ ա[ւր]հնութե[ան] կոնդակն եկն է հաս առ մեզ Յունվար ամսին ԺԵ (15) ձեռամբ Պետրոս վ[ա]րդապետին, տարաք եկեղեցին խնկօք եւ մոմեղինօք եւ զարդուք ընթերցաք ի լուր ամէնեցուն ուրախութ[եամ]բ եւ խնդութ[եամ]բ եւ գոհութիւն եւ փառս մատուցաք ամենազօրին Ա[ստուծո]յ որ մեր անարժանից եւ մեղաւորաց այդ պէս օրհնութե[ա]ն արժանի էիր արարեալ, Ա[ստուա]ծ հրամ[ա]ն[ա]ցդ հերկար կեանք շնորհեսցէ մեր աչքն լուս այժմ յայտնապէս յիմացուք որ Ա[ստուա]ծն ամ[ենայն]ի տ[է]րն Յ[իսու]ս հաշտեալ է ընդ տառապեալ ազգիս հայոց որպէս հնումն քայքայեալ եւ կործանեալ յարկոն Յակոբայ կանգնեցաւ եւ հաստատեցաւ որ այսու ժ[ա]մ[ա]ն[ա]կս հր[ա]մ[ա]ն[ա]ձդ նման հովուիւ եւ առաջնորդ մեզ շնորհեաց հոգոյն տ[եառ]ն Ներսէսի եւ Բարսեղի հ[ա]յր[ա]պ[ե]տ[ա]ցն ըստ այնմ ժառանգորդ եղեր հայրենի սեփական հօտիդ որ էիր արժանի ա[ստուա]ծային ընդտութե[ա]ն։ Ապա ա (1) քանի աւուրց հետ Ղազար վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տէն թուղթ եւ կոնդակ եկն, թէ [ո]րպ[է]ս յառաջմէ Ղազար վ[ա]րդ(ա]պետն  ձեզ առաջնորդեալ, նմանապէս մեք եւս առաջնորդ կարգեցաք ի վերայ ձեր ամ[ենայն] յաշխարհ. գ (3) ամն ա (1) նուիրակ եւ առաջնորդ գալոց է Յօհան վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տն. դեռ զէ (6-7) ամիս է որ գնացել է թէ հաս թէ իրաւունք թէ նուիրակ զոր ինչ կայր էառ գնաց եւ մեզ սրբայլուս մեռոնն շնորհեաց յետ նորին հրամ(ա]նքդ էջիր մեր տառապելոց մէջն եւ մեր  խղջութե[ա]ն ի մէջ անհաւատից տեսեր եւ գնացիր. զի Ղազար վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տն գրեալ էր ձեր պատրաստութի[ւն] տեսէք, որ գալոց եմ եւ մեր սովորութի[ւնն] էլ անպես է որ Գ (3) ամն ա, ա, (մէկ մէկ) վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տ ս[ուր]բ Աթոռքէն  ուղ[ղա]րկէին կուգայր մեր հաս եւ իրաւունք ընդ նուիրակին կու տանէր եւ մեզ Ս[ուր]բ Աթոռէն ա[ւր]հնութե[ան] թուղթ եւ կոնդակ կու յղէր թէ՝ [Աստուա]ծ ձեզ օրհնէ եւ շեն պահէ այս քան դրամ զոր այս անուն վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տին տուեալ էիք եկն առ մեզ հասաւ։

Դ[ա]րձ[եա]լ ծառայ եմք ս[րբ]ութե[ան]դ քո հրամանքդ քոյին անշուշտ եւ ամենաս[ուր]բ բերանովդ, մեր եկեղեցւոյ մէջն երդմամբ ասացիր թէ Ղ[ա]զար վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տին եւ ղազվինեցւոյն առաջնորդութի[ւն] չեմ տալ եւ ոչ ձեր քաղաքն կողարկեմ վկ[ա]յական թուխտ թուխտ եւ մանսուր խնդրեցիր թէ ո[ր]պ[էս] առաջին հայր[ա]պ[ե]տ[ա]ցն ս[ուր]բ Ամենափրկչին վանացն թեւ մէք եղեալ նոյն գոնակ առնելոց եմ եւս մեք աղաչանօք եւ խնդրեցաք, եւ վկ[ա]յական թուղթ ետուք զոր ինչ հին կոնդակ կայր ամէն մեծութե[ան]դ ետուք եւ աղաչեցաք թէ ո[ր]պ[էս] յառկն է լուսահոգի Խաչատուր, Դաւիթ եւ ըՍտեփանոս վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տքն մեզ հովուեալ են, հր[ա]մ[ա]նքդ ընդունեցիր եւ Մովսէս վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տին եւս գրեցիր մէք թէ Համադան շնորհեցի ս[ուր]բ Ամենափրկչի վանացն։

Այլ եւ գրեալ ես թէ ձեզ ետու Ղազար վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տին, որ նայ է ձեր առաջնորդն մինչի ցմահ իւր մեծ ծ[ա]ռ[ա]յեմք ս[ուր]բ Աթոռի տամք եւ տեղօք մանաւանդ մեծութե[ան]դ, թէ հր[ա]մ[ա]նքդ ս[ուր]բ աթոռէն ա (1) մշակ կամ ա (1) այգեպան ուղարկես մեք նորա գարշապարն եւ կօշիկն կու համբուրեմք. մանաւանդ Ղ[ա]զ[ա]ր վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տն եպ[ի]սկ[ոպո]ս եւ առաջնորդ է,  ապա բան եւ խօսկք շատայ Ղ[ա]զ[ա]ր վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տն ժը (18) տարի մեզ առաջնորդ է եղեալ, զէ (6-7) անգամ մեր մէջն է եկալ մեր հաս եւ իրաւունքն առեալ է. զէ (6-7) մարդով, զէ (6-7) ձիով. ըթ (8-9) ամիս ի մեր քաղաքս կացեալ է, մեք ի դմանէ կամ իր փոքրաւորացն ա (1) խրատ եւ քարոզ ոչ եմք լուեալ կամ ա (1) մխիթարական բան բաց ժողովուրդն մի միեանց ձգելով խռովութի[ւն] եւ չարիք եւ աղմուք, որ գրելով ծանուցանել ծանրութի[ւն] է հր[ա]մ(ա]ն[ա]ցդ, վ[ա]սն Ա[ստուծո]յ եւ վ[ա]ս[ն] Աթոռոյն խաթերն. ով ոք կամիս յղէ մեզ առաջնորդ Ղ[ա]զ[ա]ր վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տն մեր քաղաքն մի յղէր. զի դորա խռովութե[ա]ն նիւթն կայ մինչեւ ցասօր ի մի գայթա[կ]ղութի[ւն] մինչեւ արիւն յեղութի[ւ]ն վ[ա]սն այս պատճառի յառաջագոյն ծանուցոյք, քոյ ս[ուր]բ աչօքն տերսէր մեր քաղաքն մօտ լռ (30. 000) տուն անհաւատից կայ աբճ (1-200) տուն քրիստոնեայ սոցա մէջն խաղաղ կենցաղավարում եմք. որ դայ եկն միմեանց յետ խռովութի[ւն] կու ձգէ. ամենից մէջ ծաղր եւ նախատինք լինիմք մանաւանդ, զէ (6-7) մարդով զէ (6-7) ձիով դորա խալճն վիշտն նեղութի[ւ]ն բազում է, մանաւանդ բանսարկու է, եթէ յինքն եթէ իւր փոքրաւորքն, պողոսեան եւ ապողոսեան ի Ղ[ա]զ[ա]ր որդի Ա[ստուծո]յ, ամբարշտաց խաղ[ա]ղութի[ւն] ոչ գոյ ասէ. տ[է]ր միթէ մեք ամբարիշտ եմք որ մեզ խռովար[ա]ր մարդ ես ողարկում մեզ առաջնորդ, ո[ր]պ[էս] խոստացար հոգեւոր տէր եւ ասացիր. այոն՝ այո ոչն՝ ոչ, սունպէս արայ։

Դ[ար]ձ[եա]լ արզ լինիցի ս[ր]բութե[անդ] քում. զի հր[ա]մ[ա]ն[ա]ցդ յղեալ օրհնութե[ան] կոնդակն եկն եհաս առ մեզ բազում տրտմութի[ւն] եղեւ քո հր[ա]մ[ա]ն[ա]ց յայտնի այ, որ այսքան անհաւատից մէջ ենք այս Արիստակէս իրիցովն, թէ լաւ թէ վատ կենցաղաւարում եմք, եւս առաւել թէ հոգեկան թէ մարմնական այս մարդն մեզ օգուտ է եւ շատ աղերսանօք եւ աղաչանօք խնդրեմք որ սորա ա (1) արձակման թուղթ շնորհես եւ ուղարկես ընդ այնմ վշտանայ ա (1) անգամ վշտանայ, ամ[ենայն] անգամք ընդ նմա յի պիտի մեզ անտես առնես. ո[ր]պ[էս] գթայ հայր ի վ[ե]ր[ա]յ որդոյ իւրոյ անպէս գթասցիս ի վ[ե]ր[ա]յ մեր անարժանիցս եւ մեղաւորացս. զի հր[ա]մ[ա]ն[ա]ցդ անառակ որդի այ, ըստ այնմ եթէ եօթանսնեկին մեղիցէ նմայ. մեք ո[ր]պ[էս] մարդ մեղաք ս[ր]բութե[ան]դ հր[ա]մ[ա]նքդ ո[ր]պ[էս] Ա[ստուա]ծ ողորմեա մեզ. եւ տէրդ մեր ողջ լեր ի պարծանս եւ ի գովութի[ւն]ս մեր եթէ իրիցուն չէս ողորմիլ, սական մեզ մեղաւորացս ողորմեա եւ թողութի[ւն] շնորհէ, եւ ա (1] արձակման թուղթ մեր իրիցուն առաքեա բաւեսցի այս քան մեծութե[անդ] քում. Գրվեց[ա]ւ ՌՃԾԶ (1707)»։

  Ստորագրուած։ «Ես Ոհանէս էրէցս վկ[այ] [ե]մ։ Ես Լալի որդի հին տանուտէրս։ Ես Միրզանի որդի Յարութիւն։ Ես Լալէ որդի Փանոս։ Ես Ոսկան ժ[ա]մ[ա]ր[ա]րս վկ[այ] [ե]մ։ Ես Սարգսի որդի Վարդանս։ Ես Ամիրջանի որդի Աբրահամս։ Ես Թորոսի որդի Գուլիեարս։ Ես Թորոսի որդի Իամրումս։ Ես Տ[է]րտ[է]րի որդի Սիմոնս։ Ես համադանցի Մէլքոնի որդի Բաղդասարս միր չունեմ։ Ես Նադրի որդի Յովանէսս իմ որդիովքս։ Ես Աւետ որդի Աւաքս։ Ես Սիմոնի որդի սարկաւաք Մեսրոբս։ Ես Քեասի որդի Պապս։ Ես Սարգսի որդի Գալուստս։ Ես տէր Բարսեղի որդի Սարգիս։ Ես Նազարի որդի Մկրտիչս։ Ես Վարդանի որդի հին տանուտէր Դումս։ Ես Յովսէփ էրէցս վկ[այ] [ե]մ։ Ես Էմէնի որդի Գրիգորս։ Ես Լալի որդի Նուրիկս։ Ես Մկրտչի որդի  Ոհան։ Ես Էմէնի որդի Աղաբէկս։ Ես Դիլաքի որդի Սուքիազս։ Ես Եղիէի որդի Խաչատուրս։ Ես Մէլքոնի որդի Մուրատս։ Ես Հապիպի տանուտէր Միրզախանս որդի ի Կոստնդա։ Ես Ումեկի որդի Գրիգորս։ Ես Յակոբի որդի Քրիստստուրս։ Ես Ամուսի որդի Նասիպս իմ որդովքըս»։

  Ստորագրութեանց մէջ յիշուած երկու Էմինները «Ես Էմէնի որդի Գրիգորս». ծնած է 1653-ին եւ Համատան մեռած 82 տարեկան 1735։ «Ես Էմէնի որդի Աղաբէկս» անտարակոյս եղբայրն է Գրիգորի. որ սակայն այլուստ չի յիշուիր։

  Աղեքսանդրի կոնդակէն (Գ. վկայաթուղթ) տեսանք որ Էջմիածին մեկնումին առթիւ անցաւ Համատանէն ուր կը գտնուէր 1706 Հոկտեմբերին։ Այդ այցելութեան է որ կ՚ակնարկէ այս հանրագրութիւնը։

Ը. Վկայաթուղթ։

Նամակ ի Նոր Ջուղայի դիւանը։

  «Յ[իսուս]ի Ք[րիստոս]ի ծ[ա]ռ[ա]յ Տէր Աղեքս[ա]նդր Կ[ա]թ[ո]ղիկ[ո]ս Ամ[ենայն] Հայոց եւ Պատրիարգ Վաղարշապատու լուսակառոյց եւ տիրանկար Ս[ր]բ[ո]յն մեծի Առաքելական հայր[ա]պ[ե]տ[ա]կ[ա]ն Աթոռոյս Էջմիածնի։ Յորմէ ժամանեալ հասցէ գիր օրհնութե[ա]ն եւ նամակ  պահպանութե[ան], շնորհք առաքելական եւ ա[ստուա]ծային բազմածաւալ օրհնութի[ւ]ն եւ նախախնամական գթութի[ւ]ն ի վերայ սիրելւոյդ մերոյ Պարոն Խօճայ Սաֆռազիդ՝ Շնորհք ընդ ձեզ եւ երկնաւոր խաղաղութիւն յԱ[ստուծո]յ հօրէ ամենակալէ, եւ ի փրկչէ մերմէ Յ[իսուս]է Ք[րիստոս]է եւ Ս[ր]բ[ո]յ Հոգւոյն կենարարէ միշտ եւ հանապազ եկեսցէ եւ հանգիցէ, տեղասցէ եւ բնակեսցի ի ձեզ անսպառ խաղացմամբ եւ առատապէս ծաւալմամբ եւ տ[ա]րածմամբ, Ամէն։

  Օրհնեսցէ զձեզ Տ[է]ր Ա[ստուա]ծ մեր եւ բարգաւաճեալ զարդարեսցէ հոգւով եւ մարմնով, տամբս  եւ տեղօք, զարմանօք եւ զաւակօք, սիրելեօք եւ բարեկամօք, ընչիւք եւ ապրանօք, վարօք եւ վաստակօք, առօք եւ տրօք, ելիւք եւ մտիւք, սկիզբն տարւոյն եւ կատարածն նորին ամէն։

  Եւ ընդ Ա[ստուա]ծապարգեւ եւ շնորհազեղուն նամակիւս ծանիր սիրելի մեր եւ Ս[ր]բ[ո]յ Աթոռոյս բուն բարեկամ. Զի ահա Բայ[ա]զիտու Բէկն մեզ մէկ լաւ ձի էր յղեալ փէշքաշ, մեք հրամանուցդ լայեղ (վայելուչ. յարմար) տեսաք վասն որոյ եւ մեք քեզ յղեցաք, Ա[ստուա]ծ հրամանացդ երկար կեանք տայ բարով ուրախու[թեամ]բ եւ խաղաղութ(եամ)բ վայելեսցես, Ամէն»։

  «Գրեցաւ ի ս[ուր]բ Աթոռս ՌՃԾԷ (1708) թուին փետրվարի. Ի (20)»։

  Լուսանցքին վրայ։ «Դ[ա]րձ[եա]լ սիրելի իմ. մէկ անկազմ յայսմաւուրք ուղարկեցի ձեռամբ ղաջդումմ Յոհանին, հասնելն առ քեզ եւ չհասելն ոչ գիտացաք։ Նորածին երէխին անունն ոչ գիտեմ թէ գրէի յանուանէ, այլ զինչ եւ իցէ. Ա[ստուա]ծ շնորհաւոր արասցէ եւ պինդ ձեռօք պահեսցէ, եւ բ[ա]զ[ու]մ եղբարց կարապետ պարգեւեսցէ։ Ամէն։  ձեռամբն իմով գրեցի, շատախօսն քեզ ամանաթ»։ Լուսանցագրութիւնը կը տարբերի նամակին գրութենէն։

Թ. Վկայաթուղթ։

Նամակ ի Նոր Ջուղայի դիւանը։

  Յ[իսուս]ի Ք[րիստոս]ի ծ[ա]ռ[ա]յ Տէր Աղեքսանդր Կ[ա]թ[ո]ղիկոս Ամ[ենայն] Հայոց, եւ Պատրիարգ Վաղարշապատու Լուսակառոյց … (նման նախորդին) … ի վ[ե]ր[այ] սիրելի որդւոցդ Պ[ա]ր[ո]ն Սէթ աղայիդ եւ Պարոն Սաֆռազիդ՝ եւ ձեր ծաղկեալ որդւոցն, եւ ընդ ձեզ եղելոց ամենից կալ եւ մնալ խ[ա]ղ[ա]ղու[թեամ]բ. Ամէն։

  Շնորհք ընդ ձեզ եւ խաղաղութի[ւն] յա[ստուծո]յ հօրէ ամենակալէ միշտ եւ հանապազ եկեսցէ եւ հանգիցէ տեղասցի եւ բնակեսցի ի ձեզ. Ամէն։

  Օրհնեսցէ զձեզ տ[է]ր ա[ստուա]ծ մեր եւ զարդարեսցէ հոգւով եւ մարմնով … (նման նախորդին) … նորին, կրկին կենօք եւ երկու աշխարհօք, աստ եւ ի հանդերձե[ա]լն. Ամէն։

  Եւ ընդ՝ Ա[ստուա]ծապարգեւ օրհնութե[ան]ս ծաներուք սիրելի եւ հոգեւոր որդիք մեր ի տ[է]ր։ Զի ահա Թէզանի որդի Մաթէսն ձեզ համար ծաղկի սոխ էր բերում, մինչեւ տեղս ամենն ծլել էր, մինչ ի Թավրէզ չէր հասանիլ, զայ կու լինէր (կը փճանար), ետ մեզ եւ մեք տեղս տնկեցաք, եթէ հասիլ գայ եւ բըհամ լինի ի դիպօղ եւ ի պատրաստ ժամանակի, եւ իւրում սահմանի յղելոց եմ ընդ հաւատարմաց առ ձեզ, ամ[ենայն] կողմանէ միամիտ եւ ողջ լերուք, եւ տ[է]ր Ա[ստուա]ծ եղիցի ձեզ միշտ հովանի եւ պահապան ի տուէ եւ ի գիշերի, ի նստիլ ի տան, ի գնալ ի ճանապարհի ի ննջելն եւ ի յառնելն, ի վարելն եւ ի վաստակելն եւ յամ[ենայն] ժամու Ամէն։

Հայր մեր, գրեցաւ նամակս ի Ս[ուր]բ Աթոռս Էջմիածին ՌՃԾԷ (1708) թուին մարտի Բ [երկու]ս»։

  Յիշուած «ծաղկի սոխ»երը անտարակոյս Հոլանտական կոչուած կակաչի (թուլիբ) սոխերը ըլլալու էին։ Ըստ Եւրոպացի պատմիչներու ատոնք հայեր Պարսկաստանէն տարած են Հոլանտա. ԺԷ. դարուն։

Ժ. Վկայաթուղթ։

Նամակ ի Նոր Ջուղայի դիւան։

Յ[իսուս]ի Ք[րիստոս]ի Ծ[ա]ռայ Աղէսանդր Կ[ա]թ[ո]ղ[ի]կոս … (նման նախորդաց) … հոգեւոր որդւոյն մերոյ պ[ա]ր[ո]ն Սէթ աղիդ եւ քո ծաղկ[եա]լ որդ[ո]ցդ խնդ[ա]լ ի տ[է]ր։ Ամէն։

Շնորհք… (նման նախորդաց) … կենար[ա]րէ եւ յառատածաւալ պարգեւատուէ եւ բ[ա]րեր[ա]է։ Ամէն։

Օրհնեսցէ զձեզ տ[է]ր Ա[ստուա]ծ մեր՝ եւ բարգաւաճեալ զ[ա]րդարեսցէ զձեզ հոգւով եւ մարմնով, եւ օր ըստ օրէ լցուսցէ զձեզ փառօք պատուովք եւ արգասալիր ճոխու[թեամ]բ, եւ իբրեւ զորթս եւ ո[ր]պ[էս] զոստըս սաղարթախիտ եւ պտղալից դրախտ տնկե[ա]լ ի գնացս հոգւ[ո]յն վշտ[ա]կ[ա]ց. ամէն։

Եւ ընդ Ա[ստուա]ծապարգեւ շնորհազեղուն՝ եւ երկնառ[ա]ք ա[ւր]հնու[թ]ե[ան]ս ծանիր սիրելիդ մեր, եւ լուսածնունդ զաւակ, մօրս լուսոյ Ս[ուր]բ Էջմիածնի։

Ահա քո գրեալ թուղթն՝ նատար ամսոյ Բ (2) եկն՝ նոյեմբերի ամսոյ մէկն՝ առ մեզ եհաս, ընթերցեալ լուաք ամ[ենայն] որպիսութի[ւն], ապա Իզմիրու առաջնորդ Մարտիրոս վ[ա]դ[ա]պ[ե]տին շաթիրն՝ աստ պատահեցաւ, Վանջալէ թղթերն՝ որ մեր ձեռն էիր ուղարկել, ես եւս թուղթ գրեցի Վանջալուին, եւ միւս թուղթ Մարտիրոս վարդապետին, որ այն թղթերն՝ հաւատարիմ մարդով հասուցանէ Վանատիկ ի ձեռն Վանջալէ, այդմ իրաց անհոգս լեր, եւ շնորհք Տ[եառ]ն եղիցի ընդ քեզ. ամէն։

Գր[ե]ց[ա]ւ ՌՃԾԷ (1708) թուին հոկտեմբերի ամսոյ մէկն, դ[ա]րձ[եա]լ այս թղթէ զատ այլ քո հր[ա]մ[ա]ն[ա]ցէդ թուղթ չէ հասել ինձ (լուսանցքին վրայ) նաեւս Կակլիկենց Ղազարն դեռ Արզրում է ուղտի հետ կու գն[ա]յ այս շաթիրս շուտով կու գնայ Իզմիր, անհոգս լեր, թղթերն կանուխ տեղ կու հասանի, ի Ս[ուր]բ Աթ[ո]ռ[ո]յս եւ յինէն ողջուն սիրոյ մատուցանէս պ[ա]ր[ո]ն Էմնիազին՝ եւ այլ խօջ[ա]յ Մինասի բոլոր սեռի եւ տոհմի, բաւ է սիրելե[ա]ցդ»։

«Հասկ», 1959, Յուլիս, թիւ 7, էջ 288-291։