Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

Արձանագրութիւնք ինչ ինչ մենաստանաց, եկեղեցեաց եղելոց արտաքոյ այժմեան նահանգիս Երեւանայ, զորս ոմանք ընթերցասէր անձինք հանդիպեալք ի տեղւոջն առեալ էին ի գիր ըստ օրինակացս այսց:

 

591. Արձանագիր երկրորդ շինութեան հրաշալի տաճարի վանիցն սրբոյն Յովհաննու Կարապետի, որ ի Բագրեւանդ գաւառի, կոչեցեալ այժմ Իւչքիլիսէ՝ այն է Երեք խորան.

«Թիւ Հայոց ՁԳ քսան մի ամսոյն (ամին) աստուածապահ Երակղի թագաւորի, հրոտից ամսոյ վեց, վեց հարիւր երեսուն չորս ամի Տեառն վերստին տեղիքն խորանաց Երից հաճոյիւքն Աստուծոյ հիմնարկին սրբոյ եկեղեցւոյս ի քսան վեց ամի նոյն Երակղի թագաւորի, յամսեանն նաւասարդի քսան ութն եղկատարումն նոյն գործոյս տեղւոյս. սա շէն եկաւ ամենայն իրօք վարդապետութեամբ Իսրայէլի Գո ո Աղջնցւոյ»:

 

592. Արձանագրութիւն վանաց Թադէոսի առաքելոյ, որ յԱրտազ գաւառի, հանեալ ի յիշատակարանէ գրոց ինչ. ընդ որ շարակարգեալ էին զվեշտասան եպիսկոպոսունս՝ առաջնորդս այնր վանաց.

«Այս տաճար լուսակիր երկնանման առ կայացեալ հաստատագոյն հիմամբք ի վերայ աստուածաբնակ շիրմի սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, որ ըստ բազմատեսակ յանձանաց մեր զկործանումն էառ ի շարժէ. իսկ ես նուաստ սպասաւոր նմին Զաքարիա եպիսկոպոս, որդի պարոն Մանուէլին, կարողութեամբն Աստուծոյ սկիզբն արարի կրկին նորոգութեան առաւել քան զառաջինն ի ժամանակի սաստիկ նեղութեան հալածանաց քրիստոնէից, որ բազում եկեղեցիք քակտին. վասն որոյ արձանագրեցաք զյիշատակս մեր առ ի յիշատակել զմեզ առաջի մեծին այն անարիւն զենման գառին Աստուծոյ հանդերձ ծնողօք զարմիւք զաջորդն մեր զտէր Տիրացուն. այլզհարազատ եղբայր մեր զՊետրոս զՍարգիս, որք ըստ կարութեան նպաստաւորք եղեն ընչիւք. կատարումն թվին ՉՀԸ (1329)»:

 

ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ ՎԱՆԱՑՍ

 

1. Զաքարիա եպիսկոպոս Բեստացի՝ որ եղկաթուղիկոս եւ ասաց բազում ճառս վախճանեցաւ ի Ստամպօլ: 2. Յովհաննէս եպիսկոպոս զկնի նորա:

3. Յակոբ վարդապետ յետ նորա:

4. Պետրոս վարդապետ:

5. Ներսէս եպիսկոպոս:

6. Սրապիոն եպիսկոպոս:

7. Գրիգոր եպիսկոպոս:

8. Վրթանէս եպիսկոպոս:

9. Պետրոս եպիսկոպոս Քօսեցի:

10. Դանիէլ վարդապետ:

11. Մկրտիչ եպիսկոպոս:

12. Սրապիոն եպիսկոպոս փոքր:

13. Թադէոս եպիսկոպոս:

14. Թադէոս եպիսկոպոս միւս՝ Արայիշենց:

15. Բարսեղ եպիսկոպոս Բեստենց:

16. Մկրտիչ եպիսկոպոս, որ նորոգեաց զեկեղեցի սուրբ առաքելոյն ի հիմանէ շինեաց զդարպասն զմատուռն ի տեղի նահատակութեան առաքելոյն սրբուհւոյն Սանդխտոյ կուսի, որոյ ձեռնտու գործակալք էին տէր Դանիէլ տէր Պետրոս բազում աշխատութեամբ. ի թուականիս Հայոց ՌՃ (1651), հրամանաւ երիցս երանեալ ճգնազգեաց Փիլիպպոս կաթուղիկոսին»:

 

593. Արձանագիր Հոռոմոսի վանից (Ղօշավանք), որ գտանի ի վերայ արեւմտեան մեծ դրան մեծի գաւթին.

«Ի ՆՁԷ (1038) թվականիս Հայոց ետու ես Յովհաննէս շահանշահ, որդի Գագկայ շահանշահի, զիմ այգին՝ որ ի Կողբ, յիմ եկեղեցին ի սուրբ Յօհաննէս, զոր շինեցի ի վանս Հոռոմոսի հանդերձ ժամատամբս. հարիւր բեռն աղ. յամենայն ամի ազատ յամենայն չարէ. ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսին յառաջնորդութեան ուխտիս հօր Յօհաննէսի: Արդ, եթէ ոք զկնի մեր հակառակի այսմ գրոյս իմ պարգեւացս, պարտական եղիցի մեղաց իմոց առաջի Աստուծոյ երեք հարիւր տասն ութն հայրապետացն, որ ի Նիկիայ՝ նզովեալ եղիցի ի կեանս ի մահ. իսկ որ հաստատուն պահեն զգիր արձանի ընծայիցս, օրհնեսցին ի Քրիստոսէ»:

 

Արձանագիր ի վերայ կամարի հարաւակողման ի մէջ վերոյիշեալ ժամատան նոյն Հոռոմոսի վանաց.

«Ի ՈԾ (1201) թուիս, ի տէրութեան երկրիս Զաքարիայի ես Տիգրան ծառայ Աստուծոյ հաւատարիմ պարոնին Զաքարիայի միաբանեցայ սուրբ ուխտիս ետու զիմ զջաղացն, որ ի կորդոյ շինեալ էի ի Գլիձորին, հիմնակից է ներքին դիհն Գօնիջանենց, յիշատակ ինձ ծնողաց իմոց: Եւ միաբանք սուրբ ուխտիս խոստացան յիշել զմեզ ի պատարագն ԲԺ յամենայն ամի ի տօնի սուրբ մարգարէի Երեմիայի անխափան մինչի ծագումն որդւոյն Աստուծոյ. կատարողք գրոյս օրհնեսցին յԱստուծոյ»:

 

Արձանագիր նշխարատան ի հիւսիսակողմն դրան նոյն Հոռոմոսի վանաց.

«Շնորհիւն Քրիստոսի, ես՝ Վաչէս, որդի Սարգսի ամուսինն իմ Մամախաթուն՝ դուստր Ապուսէրհին, շինեցաք զնշխարատունս ի վանս Հոռոմոսի յառաջնորդութեան տեառն Բարսղի արհի եպիսկոպոսի՝ որդւոյ Ամուր Երկաթայ տուաք ընծայ զմեր գանձագին այգին ի յիշել զմեզ: Թիւ ՈՂ (1241)»:

 

Արձանագիր շինութեան Սուրբ Գէորգայ անապատի հրաշալի տաճարին որ ի ձորն հիւսիսակողման վանացն Հոռոմոսի, գրեալ յարեւելակողմն եկեղեցւոյն արտաքուստ.

«Թիւ ՆԿԱ (1012). ով հռչակաւոր դու մեծ անուանիդ ի վկայս սուրբ Գէորգէոս, աւգնեա բարեխաւսութեամբ Գագկայ շահանշահի շինողի զվկայարանս զայս քոյով անուանակոչութեամբ. ի քոյդ բարեխօսութիւն յուսագնեալ զի ընկալցի զողորմութիւն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ յանվախճան արքայութեան՝ ընդ ամենայն արդարացեալսն ապաշաւանաւք հասանիլ լուսոյ փառաց որդւոյն Աստուծոյ, ի վերջնում գիշերին ի ծագիլ մեծի աներեկ առաւօտին այցելութիւն գտանել առաջի ահաւոր բեմի անաչառ դատաւորին՝ աղաչեմք»:

 

594. Արձանագիր կաթուղիկէ եկեղեցւոյ մեծի քաղաքին Անւոյ՝ առընթեր որոյ էր կաթուղիկոսարան.

«Ի ՆԾ (1001) թուոջս Հայոց, ի ժամանակս մեծապատիւ հոգեւոր տեառն Սարգսի Հայոց կաթուղիկոսի ի մեծափառ թագաւորութեան Գագկայ Հայոց Վրաց շահանշահի, ես՝ Կատրանդիէ (Կատրամիտէ) Հայոց թագուհի, դուստր Վասակայ Սիւնեաց թագաւորի, յողորմութիւնն Աստուծոյ ապաւինեցայ հրամանաւ առն իմոյ Գագկայ շահանշահի շինեցի զսուրբ կաթուղիկէս, զոր հիմնադրեալ էր մեծի Սմբատայ կանգնեցաք տուն Աստուծոյ նորոգ կենդանի ծնունդ հոգեւոր արձան մշտնջենաւոր. զարդարեցի եւ զարդուք պատուականօք նուէրք ինձ ի Քրիստոս զարմից իմոց որդւոցս՝ Սմբատայ, Աբասայ Աշոտոյ»:

 

Կից սմին գրեալ այս ինչ.

«Հրամայեալ եմ ես տէր Սարգիս սպասաւորաց եկեղեցւոյս, յետ ելից բարեպաշտ թագուհւոյս յիշել ի սուրբ պատարագսն, որ ի յիսնեկին վարդավառի անխափան մինչի գալուստն Քրիստոսի. եւ արդ՝ որ ընդ արձանագիրս փոյթ կալեալ անձին կատարէ, վարձատրեսցի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ, ամէն»:

 

595. Արձանագիր տաճարի վանացն Ստաթէի առաքելոյն՝ որ ի գիւղն Տաթի Բաղք գաւառի Սիւնեաց, գրեալ ի վերայ հարաւային սեանն.

«Այս գիր յիշատակի արձան անջնջելի է իմ Տարսայիճիս իշխանաց իշխանի, որդւոյ մեծին Լիպարտի՝ եղբօր Սմբատայ մեծ իշխանի կողմնակալին այսմ նահանգի, որ իշխող է այսմ գաւառաց. ի դրանէն Բարկուշատայ մինչցսահմանն Բջնւոյ. միաբանեցայ Տաթեւու սուրբ առաքելոցս տուի զիմ հոգւոյ մասնն ի յիմ սեփհական ուխտս ի սուրբ եկեղեցիս գիւղս չորս՝ զոր լուեալ էաք ի հին ժամանակաց ժառանգութիւն լեալ սմին. ի Շնհէր իւր սահմանովն լերամբ դաշտիւ. զԽոտն աւան սահմանօք իւրովք լերամբ դաշտիւ ի Խոտագետ զմեր ձեռնատունկ այգին, զՑուր իւր սահմանովն լերամբ դաշտիւ զՀաժիս իւր սահմանովն նմանապէս, զորոյ զկէսն գանձագին էի արարեալ ի բորտի զՔէթէվանսն, իւրովք սահմանովք: Եւ եպիսկոպոսք տեղւոյս տէր Հայրապետ տէր Սողոմօն հաստատեցին մեզ յիշատակ կարգեցին պատարագ վասն մեր յամենայն ամի մին քառասունք զԺ Յայտնութեանն, զԺ Զատկին, զԺ Աստուածածնին զԺ աւագ տօներուն, զԻ օրն ինձ Տարսայիճիս զԻ օրն իմ եղբօրն Սմբատայ: Արդ, որ յետ մեր կամ ի մերայնոց, կամ յօտարաց կամ յիշխանաց կամ ի մերձաւորաց այս հաստատ պայմանիս անքակ վճռիս խափանել ջանայ կամ զայն գիւղօրայքն կամ զայգին յայս եկեղեցւոյս հանել խորհի, բաժին ընդ Յուդայի ընդ այլ խաչահանուացն առցէ զԿայենին զամենայն չարագործացն առցէ զպատիժս յերից սուրբ ժողովոյն նզովեալ եղիցի. եթէ տաճիկ աւագութիւն փոխի յափշտակել ջանայ՝ յԱստուծոյ յիւր փեյղամբարէն ապիզար եղիցի ընդ սատանայի ի դժոխս իջցէ տամբ զաւակօք ջնջեալ բարձեալ եղիցի իւր հալալն մնայ հարամ Ռ [1000] Ռ [1000] Ռ [1000] նալաթ եղիցի: Այս եղի թուին Հայոց ՉԻԳ (1274), յամսեանն նոյեմբերի ԺԳ [13]. են վկայք այսմ վճռիս՝ տէր Սարգիս արքեպիսկոպոսն Նորավանից Սարգիս եպիսկոպոսն փակակալ սուրբ եկեղեցւոյս. յիմ ազատաց՝ Հասան Կարապետայ որդի, Որոտ Շատլորայ թոռն, Միրանուէրայ որդին. հաստատ է կամաւն Աստուծոյ. Աստուած շնորհաւոր արասցէ սուրբ ուխտիս. յուսովն Աստուծոյ ես Տարսայիճ իմ ձեռագրովս հաստատեցի զընծայքս:

Արդ, որ յետ իմ կամ յիմ զաւակաց թոռանց կամ յայլ իշխողաց զմեր հոգիս զրկել խորհի զմեր յոյսն խափանել զմեր սահմանեալս քակել ջանայ՝ ՅՃԺԸ [318] հայրապետացն նզովեալ եղիցի ի մահ ի կեանք կտրեալ ջնջեալ լիցի յայս կենացս ի հանդերձելումն, ամէն, եղիցի, եղիցի»:

 

596. Արձանագրութիւնք աշխարհին Աղուանից՝ զորս ժողովեաց յեկեղեցեաց ի խաչարձանաց Եսայի կաթուղիկոս նոցին Աղուանից ի թուականութեանն Հայոց ՌՃԿԷ (1718) ի մի տետր. յորոյ գրուածոց առեալ մեր դիցուք աստէն ի տեղեկութիւն հայրենի հնութեանց:

 

597. Արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյ հանգստարանի վանաց

Դաթէի առաքելոյն, որ կոչի Խութայ վանք.

«Շնորհիւ ամենակարողին Աստուծոյ միածնի Որդւոյ նորա Յիսուսի Քրիստոսի պարգեւօք ամենասուրբ Հոգւոյն, ես՝ ԱրզուԽաթուն նուաստ աղախին Քրիստոսի, դուստր մեծի իշխանաց իշխանին Քրդին ամուսին Վախտանկա թագաւորազնոյ տեառն Հաթերքոյ ամենայն վերին Խաչենոյ, յուսով մեծաւ շինեցի զսուրբ կաթուղիկէս ի տեղւոջ հանգստարանի առն իմոյ զաւակաց իմոց՝ Հասանայ անդրանկին իմոյ Գրիգորի, որ ի Տէրն կէսօրեայ վախճանելոց. զի վասն մեղաց խրատեաց զիս Աստուած եբարձ ի գլխոյ իմոյ զերկոսեան պսակսն վայելուչս, զի անդրանիկն իմ Հասան սպանաւ ի թուրքաց պատերազմին վասն քրիստոնէական հաւատոյս զկնի երից ամսոց զկրտսեր որդին իմ զԳրիգոր ի Տէրն կոչեցեալ զպարտ բնութեանս հատուցանելով վճարեաց ի կենցաղոյս փոխեցաւ առ Քրիստոս՝ սուգ անմխիթար թողլով թշուառացելոյ մօրս իւրեանց: Այլ զի ի կենդանութեան իւրեանց յոյս ի մտի եդեալ նոցա շինել եկեղեցի յայսմ տեղւոջ ո՛չ ժամանեցին վասն արագահաս լինելոյ ի վերայ նոցա մահուն ինձ աւանդեցին անդարձիւ կատարել զփափագ սրտից նոցա. իմ յանձն առեալ մեծ յուսով շատ աշխատութեամբ շինեցի զքաւարանս ի փրկութիւն հոգւոց նոցա իմս դստերաց ամենայն զարմից: Արդ՝ աղերսիւ հայցեմ, որք երկրպագէք սրբոյ խորանիս յիշել յաղօթս ձեր զվերոյգրեալս ի սմա: Կատարեցաւ ի թուականութեանս Հայոց ՈԿԳ (1214), ի փառս Աստուծոյ»:

 

Արձանագիր խաչվիմին եղելոյ ի նոյն Խութայ վանսն՝ գրեալ յերկուս կողմանսն եւս.

«Անուն Աստուծոյ, ես՝ տէր Գրիգորէս տղայութեամբ եկի ի դուռն եկեղեցւոյս, շատ աշխատանք արարի, իշխանութիւն շահ Թահմազին էր. զվանքս տուին տըհուլ. ես ղաբուլ չարարի. գնացի նոր շէնն շինեցի երեք ջաղաց, երեք բաղճայ եկի ի դուռն Սուրբ Առաքելոյն, շինեցի զԽութ, որ եկեղեցւոյս մալն քաշէ՝ զբաղուբաղջէս զջրաղացներս այլ ամենայն աշխատանքս եկեղեցւոյս վախմ տուի: Արդ՝ ով որ այս գեղերանքերս զիմ վախմերս հանել ջանայ ի Սուրբ Առաքելոյս, երեք հարիւր տասն ութ հայրապետացն նզոված է. մասն բաժին ընդ Յուդայի Կայենի խաչահանուացն առցէ մեր մեղացս տէր է. ո՛վ որ շէն պահէ զմեզ յիշէ՝ վարձս ի Քրիստոսէ առցէ, ամէն: Թուին ՌԷ (1558)»:

 

Կից վերոյգրեալ մեծի արձանին գրեալ կայր այս ինչ.

«Եւ ի նորոգութիւն սուրբ ուխտիս սահմանք ժառանգութեան սրբոյ եկեղեցւոյս գեօղս ագարակս իւրեանց սահմանօք զԱպահէն, զԵզնարածանց, զԲչանց, զԿանաչաւորն, որ ի Վայոյ ձոր Բ տունս Արփայ՝ հաստատեցաք կամակցութեամբ եղբարցս զաւագ խորանի պատարագն յանուն վերոյգրելոցս՝ կատարի անխափան. եթէ ոք այսմ վճռի հաստատնոյ խափանումն առնէ յիշխանաց կամ յառաջնորդաց տեղւոյս, կամ ո՛ ոք իցէ, խափանեսցի յոյս նորա՝ որ առ Քրիստոս դատապարտեսցի յԱստուծոյ»: