Օգնեա՛,
ի՛սկ,
եւ
բա՛ն,
եւ
է:
Յերիս
որոշմունս
բաժանեալ
սահմանեցան
թիւք
ժամանակաց.
յանցեալն`
ի
ներկայն,
եւ
յապառնին:
Իսկ
յօժարութիւն
կամաց
մարդկութեանս
ներհուն
լինել
տեսանի,
անցելոցն
եւ
ապառնեացն`
առաւել
քան
զներկային,
որպէս
ուսաք
ի
գրոց`
հարցաքննեալ
զայսոսիկ
յարանց
աստուածայնոց`
եւ
յարտաքնոց:
Որոց
իւրոցն
ծանօթիցն
ասէր
Կենարարն`
թէ՝
Ո՛չ
է
ձեզ
գիտել
զժամս
եւ
զժամանակս
զոր
Հայր
եդ
յիւրում
իշխանութեան.
ոչ
միայն
ասէր
զայս
վասն
կատարածի,
այլ
վասն
ամենայն
ժամանակաց
եդ
վճիռ,
ասէ
ճշմարտապատումն
Եւսեբի.
զի
զժիտ
եւ
զդատարկախոյզս
արգելու
սակաւ
բանիւս
մի
ոգորիլ
հասու
լինել
ստուգիւ
գիտութեան
ժամանակաց:
Բայց
այս
հրամանք
աստուածայինք
եւ
տիրականք`
տրամագիծ
եւ
ճշմարիտ
տուեալ
եղեւ,
զի
զվայրաքննինս
արգելուցու
յանօգուտ
աշխատութեանց,
զի
զայնոսիկ,
որք
պիտոյքն
են
դիտել
եւ
նկատել,
ուսոյց
եւ
ծանօթս
արար
ի
ձեռն
գրոց
մարգարէականաց`
որք
զկնի
միմեանց
դրոշմեալք
են
ի
գիրս
նոցա,
մինչեւ
ի
մարմնանալ
Աստուածն
Բանի
սկսեալ
ի
Մովսէսէ
յաստուածապարգեւ
պատգամացն:
Իսկ
ի
յոլովից
պատճառանացն,
երկու
միայն
բաւական
են
ի
կարեւորացն
արտայայտել,
մի,
զի
կարկեսցէ
զբերանս
նոցա`
ոյք
անսկիզբն
եւ
անվախճան
ասել
իշխեցին
զարարածս.
եւ
միւսն,
զի
զանկեալսն
ի
հայրենի
ժառանգութենէն,
կանգնեսցէ
յուսով
աւետաբեր
գալստեանն
իւրոյ,
ի
դարս
դարս,
առակօք
եւ
տեսլեամբք
ճշգրտեսցէ
զանօրէնութեան
խորհուրդ:
Իսկ
յետ
այսորիկ
զամենակատար
գիտութիւն
ուսուցեալ
իւրոց
աշակերտացն
առաքմամբ
Հոգւոյն
Սրբոյ,
զորս
հազարապետս
եւ
խորհրդագէտս
կամաց
իւրոց
արարեալ,
եւ
տեղեակ
անճառելեացն,
յորոց
լուսալրութենէ`
լցան
արարածք`
եւ
ուսեալք
ի
նոցանէ
զսահմանս
ամենայնի,
ձեռնարկեցին
գրել
զանցեալն,
եւ
զներկայն`
եւ
զապառնիսն,
իբրեւ
յաշակերտաց
ճշմարտին
վարժեալք
զճշմարտութիւն,
եւ
իւրաքանչիւր
ոք
ի
կորովաբան
եւ
յիմաստախոհ
արանց
յազգին
իւրում
զժամանակագրութիւնս
կարգեալ
ձեռնարկեաց:
Առ
որս
երեւելագոյն
քան
զյոլովս
եղեւ
Եւսեբի
երանելի,
ի
մեջ
առաջնոցն
եւ
վերջնոցն.
եւ
զհետ
նորա
Սոկրատէս
պատմագիր
այլօք
բազմօք:
Իսկ
մերայինս
ազգի
ասել
առաջին
պատմագիր
զԱգաթանգեղոս`
որ
գրեաց
զպատճառ
լուսաւորելոյ
զՀայս
սրբոյն
Գրիգորի`
նորասքանչ
համբերութեամբ:
Եւ
ապա
Մովսէս
Խորենացի
հաւաստապատումն,
եւ
զկնի
Եղիշէ`
եւ
Ղազարիկ,
եւ
Փօստոս`
որ
է
Բուզանդ
պատմիչ
յառաջ
քան
զինքն`
եւ
Հերակղ՚ն
ի
Սեբիոսէ
եպիսկոպոսէ
ասացեալ.
եւ
Ղեւոնդ
երիցու`
եւ
Շապհոյ.
եւ
տէր
Յովհաննէսի.
եւ
ի
վերջին
ժամանակս
Ստեփաննոս
վարդապետ
մականուն
Ասղնիկ.
այսոքիկ
զՀայոց.
եւ
այլք
բազումք
զանցնիւր,
ազգաց
պատմիչք,
միայն
յելանելոյն
Ադամայ
ի
դրախտէն,
զի
զդրախտին
կեանս
անյայտացուցեալ,
որպէս
ասէր
Տէրն`
եւ
վասն
աւուրն
գալստեան
եւ
ժամու`
ոչ
ոք
գիտէ.
որում
զհրեշտակ
եւ
զՈրդի
ասելովն,
արգել
բնաւ
զհարցանելն:
Արդ`
թէ
Ինքն
է
գալոց`
զիա՞րդ
Ինքն
ոչ
գիտիցէ
զժամն.
բայց
զի
մի
տրտմեցուսցէ
զնոսա,
ասաց
այսպէս:
Իսկ
իմ
մոռացեալ
զտգիտութիւն
եւ
զանուսումնութիւն
իմ,
ի
թախանձելոյ
քոյ,
սրբազգեացդ
Գրիգոր,
յաղթեցայ
ի
սիրոյ
կամաց
ձերոց,
առ
ի
գրել,
զոր
կամեցար.
եւ
այժմ
օժանդակեալ
ի
Հոգւոյն
Սրբոյ`
ժողովեցից
ի
սոցանէ
կարճ
ի
կարճոյ
զախորժակս
ձեր
զբանից
հանդէս,
միայն
զճշմարտութեան
գնալով
զհետս.
եւ
ի
յոլովիցն
առաւել
զերկոքումքս
թեւակոխեսցուք,
ձեռնտու
ունելով
զնոսա,
զԵւսեբի
ասեմ,
եւ
զՄովսէս
Խորենացի:
Եւ
նախ
յԱդամայ
սկսեալ`
կատարեսցուք
ի
Նոյ.
եւ
անտի
մինչեւ
ցԱբրահամ
եւ
անտի
մինչեւ
ի
ծնունդն
Քրիստոսի
եւ
ապա
ըստ
քրոնիկոնին
գաւազանօք
զրաւեսցուք
ի
ներկայս,
զաւելորդսն
թողլով,
եւ
զկարեւորսն
ի
ներքս
մուծանելով,
թերեւս
հասանիցես
փափագելոյն:
Արդ`
աւելորդ
վարկաք
ասելով
զանվաւեր
պատմութիւնս
Քաղդէացւոց,
եւ
զդժակ
անուանակոչութիւնս,
յորս
եթէ
ոք
կարօտասցի,
առ
ձեռն
պատրաստ
ունի
զգիրս
զարմանալւոյն
Եւսեբեայ,
առանց
որոյ,
եւ
ոչ
մեք
կարասցուք
գրել.
եւ
որ
զնոցանէ
գրեալն
է
յիւրում
տեղւոջն`
կարի
ի
դէպէ`
եւ
պիտանի.
զի
թէպէտ
եւ
այլանման
զանուանսն
կոչէ
զնախնեացն
հարց,
եւ
զթիւս
համարոցն
առաւելեալ
անչափութեամբ,
սակայն
թիւ
հարցն`
զոյգ
աստուածայնոցն
են:
Է՛
եւ
այլ
իմն
պատճառ,
զառ
ի
նոցանէ
անրջաբանեալսն
գրելոյ,
զի
Քաղդեայ
էր
Աբրահամ,
եւ
նորին
նախնիքն
ի
Քաղդէացւոց
աշխարհէն
էին,
որպես
գիրք
արարածոցն
յայտ
արարեալ
ցուցանեն:
Արդ`
վասն
զի
առ
ի
նոցանէ
ճառեցեալքն`
վկայեն
մասնաւոր
իրօք
ճշմարտութեան,
զջրհեղեղէն
եւ
զաշտարակաշինութենէն,
եւ
զայլոց
յետնոց
վաւերական
վարկան
յիշել
հարքն
երանելիք.
զորս
բաւական
համարեցաք
զնոցայն
աշխատութիւն
գրել
մեզ
միայն
զոր
մերոյս
պատշաճաւոր
է
խնդիրս:
Եւ
արդ`
սկիզբն
ժամանակագրութեանց`
յելանելոյն
Ադամայ
ի
բազմերանն
կայանից
կարգեցին
երիցունքն`
քաջահմուտք:
Եւ
որ
այլ
իմն
բաջաղի
գիտել
զժամանակաց
թիւս
այնր
բնակութեան,
կամ
յարարչութենէն
երկնի
եւ
երկրի
ասել
համարձակին`
մի
հաւատար.
զի
յորմէ
հետէ
ել
յանուշակ
կենացն`
եւ
կոչեցաւ
Ադամ,
զհասարակ
զբնաւ
մարդիկ
նշանակելով,
յայնմհետէ
էառ
սկիզբն
ժամանակագրութիւնս,
եւ
զայն
ըստ
եօթանասնիցն
թարգմանութեան.
զի
բազում
անմիաբանութիւն
ի
մէջ
Եբրայեցւոցն
մանաւանդ
վասն
թուոց
ժամանակաց
գտանի.
բայց
որք
եօթանասնիցն
հետեւիցեն
իբրեւ
ի
Հոգւոյն
Սրբոյ
առաջնորդեալք,
նոցա
եւ
մեզ
ուշ
եդեալ
շարադրեսցուք
զձեռնարկեալս:
