Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ֆաթալի խան ոմն այր անօրէն եւ ժանտաբարոյ եւ թշնամի Քրիստոնէական հաւատոյ, նենգեալ երկուց մեծամեծ զօրավարացն Ազատ խան եւ Մահմետ խան կոչեցելոցն, որք յետ ստորասուզման Նատրշահ կոչեցելոյն եւ որդւոց նորին եւ թոռանց, զօրացեալ էին զկնի միմեանց եւ տիրէին մասին երկրացս Ատրպատականի եւ արաղաստանի: Եւ ինքն միայն զօրացեալ յԱտրպատականս կոյս, տիրէր իշխանաբար կողմանցն Թարվիզու: Ա'րդ` նա յորժամ ետես զինքն միայն զօրեղագոյն ՚ի մէջ ամենից բռնակալաց Հատրբեջան կոչեցելոյ կողմանս, խորհեցաւ միանգամայն ՚ի ձեռն ածել զամենեսին, եւ բնաւիցն լինիլ իշխօղ եւ վարել զիշխանութիւն ըստ թագաւորի: Ո'ւստի` ՚ի ՌՄԺ ամի թուականութեանս մերում, ժողովեալ զբազում զօրս ՚ի վերայ իւր, չոգաւ ՚ի վերայ մեծ եւ անուանի դղեկին Շօշ կոչեցեալ ամրագունեղ բերթին ածել զնա ՚ի ձեռն, եւ զիշխօղն նորին զՓանահ խանն, որ ՚ի Ջիւանշիր յազգէ: Եւ միչեւ ՚ի վերաժամանիլ Ձմեռնային եղանակին մարտուցեալ ընդ նմա եւ ոչ կարացեալ առնել ինչ, դարձաւ յայնմ ամի ունայնութեամբ ՚ի տեղի իւր. իսկ ՚ի գալ միւսոյ ամին, ՌՄԺԱ թուականին, ժողովեալ ՚ի վերայ իւր զզօրս միւսանգամ, կրկնապատիկս քան զառաջինն, գնաց դարձեալ ՚ի վերայ նոյնոյ բերթի մեծաւ ուժով: Ունելով ձեռնտու ինքեան ըզ Քեազիմ խանն կոյր, որ էր Տէր Ղարատաղու, եւ զՇահվէրտի խանն զտէրն Գեանճայու, մինչեւ Հերակլ Արքայն եւս օգնէր նմա հետեւակ զօրօք. զի եւ նորա ունելով յաղագս իրիք անցից զքէն ընդ Փանահ խանին, հաճէր ընդ գործ պատերազմի Ֆաթալի խանին, եւ յառաջանալ կամէր: Սա'կայն` Ֆաթալի խանն եւ ոչ յայնմ ամի յառաջացուցանել կարաց զկամս իւր: Քանզի վայրն գոլով կարի անհպելի, եւ բանակ նորին ՚ի բացեայ յոյժ, ըստ տեղւոյն, վասնորոյ` ոչ կարաց նա վտանկել ինչ զբերթականսն, ոչ ՚ի ձեռն թօփխանայի, եւ ոչ այլով իւիք պատերազմական հնարիւ: Բայց` զբազում աւերս արար երկրին եւ զյոլով գերիս վարեաց: Եւ յորժամ դառնալ կամէր ունայնութեամբ յերկիր իւր, լուաւ զսրբոյ վանիցն Ստաթէի Առաքելոյ, թէ բազում ժողովուրդք ամրացեալք իցեն անդ հրամանաւ Փանահ խանին, յինքենէ աբստամբք: Եւ նա զառաջինն յղեաց առ նոսա զմիջնորդ, ելանել գալ առ ինքն խաղաղութեամբ, եւ մի ընդ վայր կոտորիլ եւ բնաջնջիլ: Այսմ թէպէտ հաւանեցաւ Առաջնորդ վանիցն, առ որ առաքեալ իսկ էր Ֆաթալի խանն զմիջնորդն, եւ խնդրեալ զնա յատկապէս, որ թէ յայնժամ երթեալ իցէր, թերեւս ո'չ լինէին ընդունակք բարկութեանն, զի կարէին պատճառել թէ` ակամայ եւ հրամանաւ Փանահ խանին մեք զայս արարաք, այլ գլխաւոր ժողովրդոցն Մէլիք Բաբայ ոմն գոռոզամիտ այր, եւ այլք նորին համաձայնք, ո'չ կամեցան առ նա ելանել, զանարգական բանս ասելով եկելոց արանցն, եւ Առաջնորդին զմահ սպառնալով եթէ միւսանգամ զայն կամիցի: Եւ զի գտան ինքնակամ աբստամբք եւ ընդ դիմակացք գազանացելոյ բռնաւորին, վասնորոյ` եւ նա յարուցեալ ամենայն բազմութեամբ զօրուն, եկն ՚ի վերայ եւ պաշարեաց զնոսա: Բայց ոչ եդ ընդ նոսին զմարտ որպէս ընդ հզօրի իրիք բերթի, այլ նստեալ ՚ի բացեայ յղէր տակաւին առ նոսա զպատգամս, ճանաչել զչափն իւրեանց, եւ ելանել առ ինքն եւ մարդասիրիլ. եւ մի' ընդ վայր ածել անձանց իւրեանց զկորուստ: Եւ նոքա այնքան ո'չ անսացին պատգամացն մինչեւ շարժեցին զբռնաւորն ՚ի մեծ ցասումն, ապա հաւատացեալ ընդ վայր սուտ երդման եւ դաշնադրութեան նորին, բացին զդուռն, եւ առաքեցին ընծայիւք զՅօհաննէս վարդապետն առ նա: Եւ անօրէնն հրամայեաց իսկոյն ածել զնա ՚ի կապանս, եւ ինքնին փութացաւ ամենայն զօրօքն ՚ի վանքն եւ հրամայեաց նոցա աւարել զնա եւ գերել: Որ եւ կողոպտեցին զամենայն սրբութիւնսն եւ զամենայն կահս եւ զսպասս նորին եւ զգլխաւորս միաբանիցն եւ ժողովրդականացն գերեցին: Եւ զի չարախօսեալ էր պիղծ խանն Նախիջեւանու առաջի պղծոյն զՎանիցն թէ` լի' է ոսկեղէն եւ արծաթեղէն եկեղեցական զարդուք, վասնորոյ` հրամայեաց անօրէնն զերկաթի շանթս դնել ՚ի վերայ լանջաց Առաջնորդին, զի ցուցցէ զդարան պահեստի վանիցն, եւ նորա սարսռելոյն տանել ոչ կարացեալ, եցոյց շեշտիւ, որք բացին եւ աւարեցին զամենայն ոսկեղէն եւ արծաթեղէն եկեղեցական անօթսն եւ զսրբութիւնսն. եւ ջարդեալ հանին ՚ի միջոյ նոցին զսրբոց մասունսն, եւ զարծաթն եւ զոսկին առին ՚ի պիտոյս ինքեանց: Իսկ զգերիսն յանձնեաց անօրէնն Նախիջեւանու խանին, եւ նա տարեալ զնոսա ՚ի Նախիջեւան, սպան անդ պատճառն չարեացս որպէս ՚ի վերոյ ասացաք, զՄէլիք բաբայն, իսկ միաբանքն ՚ի ձեռն բազում պարտուց ազատեցեալք ՚ի գերութենէ անտի դարձան վերստին ՚ի տեղին իւրեանց զրկեալք եւ ունայնացեալք յամենից մարմնականաց գոյից եւ ՚ի հոգեւորականաց: Բայց ասելի է մեզ` թէ զիարդ ընկալաւ անօրէն բռնաւորն զհատուցումն գործոց իւրոց, եւ որպէս արբոյց նմա Տէր զբաժակն դառնութեան, վրէժխնդիր եղեալ սրբութեանց իւրոց: Քանզի` յետ այսց նորին մեծագոյն չարագործութեանց, գուժ էհաս նմա թէ` Քեարիմ խանն ահա եկեալ հասեալ կայ բազմութեամբ զօրաց ՚ի վերայ քո: Քանզի էր նա աղաչեցեալ ՚ի Փանահ խանէն, եւ մանաւանդ` զի ինքն եւս ունէր ընդ նմա ՚ի վաղուց զդաւ: Եւ անօրինին փութացեալ ընդ յառաջ նորա մարտեաւ եւ յաղթահարեաց զճակատ զօրու նորին զառաջինն, բայց յետոյ յաղթահարեցեալ մեծապէս` տուան զօրք նորին ճարակ սրոյ, եւ ինքն փախուցեալ ամրացաւ ՚ի բերթն յորմոյ: Եւ Քեարիմ խանն չոգաւ պաշարեաց զնա եւ նստաւ ՚ի վերայ նորա յամառնային եղանակսն մինչեւ ՚ի վեց եւ յեօթն ամիսս, եւ արգելեալ զամենայն մուտս կերակրոց բերթին, նեղեաց զպաշարեալսն անհնարին սովու, եւ կերին զսուրբս եւ զանսուրբս: Եւ յայսմանէ երկճղեալ բերթականացն, կամեցան բանալ Քեարիմ խանին զդրունս բերթին եւ զանօրէն բռնաւորն մատնել նմա: եւ նորա նախազեկ եղեալ զայսցանէ, փախուցեալ ել ՚ի բերդէ անտի, եւ իւրովի փութացաւ յոտս Քեարիմ խանին: Եւ նա թէպէտ մարդասիրութեամբ ընկալաւ զնա յայնժամ ըստ պահանջման հարկին, այլ իրաւունքն ո'չ ետուն կեալ ըստ ասիցն զի յորժամ դարձաւ աստի Քեարիմ խանն ՚ի յասպահան ՚ի ՌՄԺԲ թուականին, ետ սպանանել զնա չարամահ: Եւ այսպէս ետ նմա Տէր ըստ գործոց նորա, եւ ըստ անօրէն գնացից նորին հատոյց նմա: Իսկ թէ զիարդ եղեւ սպանումն Յօհաննէս վարդապետին, ասելի է մեզ ՚ի կարճոյ: Քանզի յորժամ վերադարձաւ նա վերստին յԱթոռն իւր, եւ ժողովեալ զցրուեալ միաբանսն, սկսաւ սակաւ առ սակաւ տեսանել զշինութիւն վանիցն, քօլի անուամբ այր ոմն, որ էր որդի Մէլիք բաբային սպաննեցելոյ, վասն քինու հօրն մահուան որպէս թէ նա իցէ եղեալ պատճառ ելանելովն առ Ֆաթալի խանն, զբազումս չարախօսէր զնմանէ առաջի որդւոյ Փանահ խանին: Զսոյն նախանձ ունէին ընդ նմա եւ Փանահ խանն եւ որդի իւր: Ուստի` յաղագս այսր եւ այլ եւս բազմաց ստայօդ պատճառաց, որդի Փանահ խանին որպէս թէ հօրն հրամանաւ, առաքեալ էր գաղտ զզօրական ոմն սպանանել զնա, եւ զօրականին երթալ ՚ի վանքն մտեալ էր առ նա անմեղութեամբ, եւ ՚ի խօսակցիլն խնդրեալ էր առանձնացուցանել զսենեակն որպէս թէ ունիցի ինչ ընդ նմա խօսիլ: Եւ յ՚առնելն այնպէս ըստ խնդրոյն, յարուցեալ սպանեալ էր զնա ՚ի սենեկի անդ. եւ համարձակ ելեալ ՚ի վանից անտի, որոյ ոչ ոք կարացեալ էր խօսիլ ինչ կամ զպատճառն հարցանել: Եւ մնացեալ էր սուրբ վանքն այն առանց ուրուք այցելուի եւ շինարարի: Ուստի եւ սրբազան Վեհըն մեր ՚ի լսելն զայս, մեծապէս ցաւեցաւ վասն հրաշազարդի եւ Առաքելապսակի այնմ սրբոյ վանից, եւ վասն անտիրանալոյ նորին եւ առանց ուրուք սրտացաւի գոլոյ, զհոգ տանիլ սկսաւ սրբութեանց նորին, որ յառաջ քան զաւարումն վանիցն եդեալ էր յաւանդ ՚ի Բայազիդ Քաղաքի առ ոմանս իշխանս, զի մի' անտիրացեալ վարկանելով` յանխղճից ոմանց ագահեսցին ինչ կամ վատնեսցին: Վասնորոյ` գրեաց զթուղթ անդ ՚ի Բայազիտ քաղաք առ Մարգարէ Աղայն, Պարոն Ղազարն, Մահտեսի Շապանն եւ Պարոն Գրիգորն, առ որս էին սրբութիւնքն յաւանդ. Եւ ՚ի ձեռն Եսայի վարդապետին` յղեաց առ նոսա, զի ցուցցեն զայնս Եսայի վարդապետին, եւ արկցեն յերկուս դաւթարս, զմինն Եսայի վարդապետին կնքեցուցեալ յինքեանս պահեսցեն, իսկ զմիւսն ՚ի ձեռին Եսայի վարդապետին ՚ի սուրբ Աթոռս առ ինքն յղեսցեն: Բայց Եսայի վարդապետն դարձեալ կնքեսցէ զինչսն իւրով կնքովն եւ դիցէ առ նոսա վերստին յաւանդ: Մինչեւ կացցէ տանն սրբոյ այցելու ոք Տեառն յաջողմամբ: Որում փառք: