Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Յաղագս զի' եկեալ էին ՚ի Կարնոյ եւս թուղթք առ սրբազան Վեհըն ՚ի նուիրակ Պետրոս վարդապետէն, եւ ՚ի Պարոն Մելքոնէն (նաեւ յայլոց ոմանց) վասն իրակութեանց ինչ, գլխաւորապէս վասն դրամոյն, զոր յղեալ էր անտի նուիրակն ՚ի Բայազիտ ընդ Մելքոնենց Պարոն Վիրապին, զի Վեհըն յղեսցէ առ Պարոն Վիրապն զղապզ26), եւ զդրամն անտի բերել տայցէ: Վասնորոյ` արար ըստ այսմ սրբազան Վեհըն եւ գրեաց զնոցին պատասխանիս, որք են այսոքիկ:

Թուղթ առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետն, միամտութիւն վասն դրամոյն, թէ ահա զՏէր Մեսրոպն առաքեցաք ՚ի Բայազիտ, եւ զղապզ եւս յղեցաք ընդ նմա, զի տացէ Պարոն Վի(րա)բին, եւ զդրամն առեալ ՚ի նմանէ ՚ի սուրբ Աթոռս բերցէ: Յորում եւ սաստ եւ սպառնալիք Եզնկայու Առաջնորդ Դաւիթ վարդապետին, որ առանց ընտրութեան` եւ խտրութեան` ձեռնադրէր զբազումս ՚ի յանարժանից: Եւ այլ մանր բանք:

Թուղթ եւս առ Պարոն Մելքոն Աղայն, վասն վերոասացեալ փօլիցային եւ այլ իրակութեանց:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն, զի վասն սրբոյ Աթոռոյս ընդ Պարոն Մելքոնին եւ մեր Սարվանին (որ գնաց անդ ՚ի հանդիպումն տանն իւրոյ) գնեսցեն զԵ. հատ լաւ լեօք ուխտս, զոր եւ ՚ի Փետրվարի ԺԹ, եւ յայլ տեղիս գրեցաք: Եւ այլ մանր բանք:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Երուսաղէմայ եւ Կարնոյ նուիրակ Մօվսէս վարդապետն գրեցաւ: Նա եւ ա'ռ Նսնուսեցի Մահտեսի Յօհաննէս եւ յիւր եղբայր Սարգիսն, Որոց միտք` եւ ՚ի թղթով Պարոն Մելքոնին եւ Տէր Պետրոսին եւս գրեցան, զի յայնմ Քաղաքէ` թէ յինքեանց եւ թէ յայլոց` զփօլիցայ հնարեսցեն վասն սրբոյ Աթոռոյս հարկաւոր հոգալի գործոցն` որք աստ (որք էին շինութիւն Պարսպին եւ սեղանատանն, եւ այլք գործք, եւ բաւական սոցին դրամ ոչ գոյր): Եւ ինքեանք սրբազան Վեհի փօլիցայագրովն ՚ի Պօլիս առցեն ՚ի գործակալացն Սրբոյ Աթոռոյս: Սոյնս եւ առ Պետրոս վարդապետն գրեցաւ, զի նա եւս հետեւեալ գտցէ:

Թուղթ եւս առ Պօղոս ոմն` զոր գանձապետ էին գրեալ: Բայց սորին ո'չ տեղին գիտացաւ, եւ ո'չ ով գոլն: Թուղթն էր եկաւ հասաւ:

Իսկ ՚ի Բայազիտ:

Թուղթ առ Պարոն Վիրապն գրեցաւ, որ ՚ի Կարնոյ զնուիրակի փօլիցայն ընդ իւր բերեալ էր, եւ ղապզ եւս սակս փօլիցային: Զորս ՚ի ձեռն Տէր Մեսրօբին յղեաց անդ սրբազան Վեհըն, զի զդրամն առեալ զղապզն ՚ի նա տացէ, եւ նա ՚ի ձեռն Պարոն Մելքոնին որ ՚ի Կարին, առ մեր նուիրակն հասուսցէ ՚ի Պետրոս վարդապետն:

Այլեւ զիւղի եւ զպանրի ժողովարարս յղեաց սրբազան Վեհըն, զՏէր Իսահակն ՚ի Բայազիտ, եւ զԱւետիս վարդապետն յԱլաշկերտ: Որոց տարեալ թուղթք են Բ. մեծ կոնդակ եւ Թ. հատ անորոշ յանձնարարութիւնք: Իսկ յատուկ թուղթ առ Մարգար Աղայն գրեցաւ, որ էր եւ վասն Ղուկաս վարդապետին առ նմա եդելոյն (որ ՚ի Մարտի ԺԱ առաքեցաւ յառաջնորդութիւն Զմիւռնոյ): Եւ թէ` զբեռնակիրս գտեալ վարձեսցէ, զի յԻւչքիլիսայէն զմեր ցորեանն բերցեն:

Թուղթ եւս առ Իւչքիլիսայի Առաջնորդ Զաքարիայ վարդապետն գրեցաւ: Որ էր եւ վասն ՄԾ սոմար ցորենոյն (զոր փոխ խոստացեալ էր տալ սրբոյ Աթոռոյս) զի անտուստ զբեռնակիրս վարձեալ, յղեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս: Տաճկերէն թուղթ եւս առ քիւրտ Սուլէյման Աղայն, զի թէ յինքենէ իցէ եւ թէ յիւր էլլիկէն27), զբեռնակիր անասունս տայցէ մեր մարդկանցն քիրայով, որք տարեալ բերցեն զցորեանն մեր ՚ի յԻւչքիլիսայէն:

Օրինակք ոմանց վերոգրեցելոց թղթոցս, տեսցին ՚ի մեծ տետրոջն, ՚ի թղթահամարն ՄԺ. ՄԺԱ. ՄԺԲ.: Եւ ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, ՚ի թղթահամարն, ԾԵ. ԾԶ.:

Յորոց Պօլսոյ եւ Կարնոյ թուղթքն ընդ Մէժլում թուանկչուն յղեցան ՚ի Կարին ՚ի ձեռն Պարոն Մելքոնին. իսկ զԲայազտոյ թուղթսն, բաց ՚ի թղթոց ժողովարարացն, Տէր Մեսրոպ ընդ իւր առեալ գնաց ՚ի Բայազիտ: Ի Մայիսի ամսոյ ԺԳ:

Թուղթ գրեցաւ առ Կարսայ գանձապետ Պարոն Գրիգորն, վասն սայլիցն եւ գոմշուցն ՚ի սուրբ Աթոռս հասման (զորոց գրեցեալ է ՚ի յԱպրիլի Ե). Եւ զորոց աղագաւ խարճեալ դրամն եւս յղեաց աստի սրբազան Վեհըն ընդ Մուսիկ անուամբ առն, որ զայնս բերեալ էր. ՚ի Մայիսի ամսոյ քսան:

Էհաս դարձեալ առ սրբազան Վեհըս թուղթ ՚ի Վանայ նուիրակ Պաղտասար վարդապետէն. ՚ի Մայիսի ամսոյ ԻԱ. ձեռամբ Տէր Վարդան Քահանայի ումեմն: Զոր գրեալ էր վասն իւրոց նուիրակական արդեանց, թէ ժողովեալ ՚ի պատրաստի ունիմ զվէճեղէն ինչս, եւ յայդր յղել կամիմ, բայց ո'չ գոյ ինձ մարդ` որով յղիցէմ. եւ սրբազան Վեհին ո'չ թէ միայն վէճեղէնքն էին ՚ի ներկայումս պիտոյ, այլեւ նաղտեղէն), վասն հարկաւոր գործոց սրբոյ Աթոռոյս (որպէս եւ ՚ի Մայիսի ԺԳ. ասացաւ): Ո'ւստի ըզՌեթէոս վարդապետն յղեաց առ նա, զի զամենայն արդիւնս զորս ունի ՚ի պատրաստի, թէ զնաղտեղէն, եւ թէ զվէճեղէնս տացէ նմա, զի բերցէ փութով ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ ինքն զգործն աւարտեալ յետոյ եկեսցէ, իսկ եթէ զերծեալ իցէ ՚ի նուիրակութենէն, ինքն եւս ընդ նմա ելեալ եկեսցէ: Ուստի` եւ գրեցաւ թուղթ առ նա, զի ըստ այնմ արասցէ որպէս գրեցաւ: Եւ ՚ի Ռեթէոս վարդապետէն տուելոց արդեանցն աղագաւ զղապզ առնուցու, մինչեւ նա զայնս ՚ի սուրբ Աթոռս բերեալ հասուսցէ, եւ յայնժամ սրբազան Վեհըն եւս գրիցէ առ նա զղապզ: Եւ թէ` զայս գիտութեամբ իշխանաց Քաղաքին եւ մանաւանդ Մահտեսի Թօմասին առնիցեն: Եւ միամտութիւն նմին, զի մի զայլ եւ այլս կարծիցէ առ այս զթիւր կարծիս: Եւ թէ` ահա զխնդրեալ գրեանսդ յղեցաք: Այլ եւ հաճութիւն վասն դրամոյն զոր անդ տուեալ էր քարահատ Երանոսին, որոյ որդիքն էին աստ ՚ի գործ Պարսպին եւ սեղանատանն: Եւ վասն Բաղիշեցի Կարապետ վարդապետի դրամոյն, զոր պայմանեաց սրբազան Վեհին ՚ի Բայազիտ հատուցանել, եւ սրբազան Վեհըն զՄելքոնենց Պարոն Վիրապն վէքիլ արար անդ, զի նմա տացէ, այլ նա գնացեալ անդ, զդրամն ոչ էր տուեալ Վիրապին, այլ զթամասուկ տուեալ էր եւ խաբեալ զնա, եւ գնացեալ ՚ի Բաղէշ: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց յառաջ քան զայս ՚ի Փետրվարի Գ. առ սոյն Պաղտասար վարդապետս, զի անդ առցէ, որոյ ոչ գրեաց մինչեւ ցայժմ զպատասխանի ինչ: Վասնորոյ այժմ եւս գրեաց սրբազան Վեհըն, զի թէ տակաւին ո'չ իցէ առեալ, առցէ. եւ թէ ո'չ տայցէ, ծանուսցէ ինքեան: Այլ եւ գրեցաւ սմա վասն սակաւ ինչ ժողովեցեալ իւղի եւ պանրի եւ մատաղի, որք էին սրբոյ Աթոռոյս, եւ անդ եդեալ էին առ յոմանս յաւանդ, որոց եւ դաւթարն յղեցաւ, զի առցէ զայնս ՚ի յ՚աւանդապահիցն, եւ ընդ Ռեթէոս վարդապետին ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ: Եւ զի գրեալ էր սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս ՚ի յԱպրիլի Բ. զթուղթ մի առ Իսաղ Աղայն, որ էր մեծ եւ որպէս թէ կառավարիչ Քաղաքին Վանայ` (զոր անդ յանհոգութենէ ո'չ գրեցաք) վասն դրամոյն, զոր որդի Ալադին Բէկին Պարոնն Մշու առեալ էր ՚ի սմանէ, զի որպիսի կերպիւ եւ իցէ` առցէ զայն ՚ի նմանէ յետս, եւ ՚ի սա յանձնեսցէ, եւ սմա եւս գրեաց յայնժամ, զի զպատշաճաւոր ընծայ ինչ հոգացեալ անդէն, ընդ թղթոյն մատուսցէ նմա, վասնորոյ գրեաց այժմ եւս, զի թէ տակաւին ո'չ իցէ տուեալ, այժմ տացեն ընդ Մահտեսի Թօմասին, հանդերձ թղթովն` զոր այժմ եւս գրեաց առ նա, որ էր յանձնարարութիւն վասն ինքեան եւ Ռեթէոս վարդապետին, եւ յաղագս սիրոյ: Եւ այլ ըստ սոցին մանր բանք եւ պատուէրք: Թուղթ եւս առ վանցի Մահտեսի Թօմասն, վասն վերոգրեցեալ հոգալի բանից նուիրակին եւ Ռեթէոս վարդապետին, զի հոգասցէ ընդ նոսին. եւ վասն Առաջնորդի Քաղաքին իւրեանց, զորմէ ՚ի ներքոյ գրելոց եմ:

Թուղթ եւս առ Վանայ Քաղաքի իշխանսն, պատասխանի Մահսարական թղթոյ նոցին, զոր գրեալ էին վասն Առաջնորդին իւրեանց Գրիգոր վարդապետին: Զի գրեալ էր սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս ՚ի Մարտի ԻԱ. զքամահանս ինչ վասն նորին ՚ի թղթոջ Մահտեսի Թօմասին: Վասն ՚ի սուրբ Աթոռս ոչ գալոյ նորին. եւ գոնեայ` զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին ո'չ գրեաց նա: Վասնորոյ` գրեալ էին այժմ առ սրբազան Վեհըն իշխանք տեղւոյն զթուղթ աղերսանաց, զի մեծաոգի լիցի ընդ ո'չ գալն նորին, եւ ներեսցէ նմա: Որք եւ ցուցեալ էին զգալն նորին աստ անհնարին եւ անկարելի, զյոլով ստայօդ պատճառս յօդելով(զոր ինքն իսկ Առաջնորդն հնարեալ էր եւ գրեալ, եւ միամիտ աշխարհականքն կնքեալ էին) եւ զԱռաջնորդն իւրեանց սուրբ` եւ անմեղ` եւ խղճաբարոյ ցուցանելով: Այլեւ` ՚ի վերայ այսց ամենից ներհակագրութեանց, եւ կեղծաւորաբար բացասութեանց սրբազան Վեհին հրամանի, խաբեբայական սնոտի բանիւք, խնդրեալ էին եւս ՚ի սրբազան Վեհէն վասն Առաջնորդին իւրեանց զկոնդակ Առաջնորդական, իսկ սրբազան Վեհըն` բացասելով իսպառ զայս խստելի նոցին խնդիր, որք զԱռաջնորդին իւրեանց զգալն աստ անկարելի թուեցուցանէին, իսկ զՀայրապետական կնիքն առ ոտս նորին յղել յանդգնաբար խնդրէին, գրեաց եւս առ նոսա զյանդիմանութիւն վասն ստապատիր պատճառագրութեանց նոցին, եւ կեղծաւորական բանից, եւ հրամանացն բացասելոյ: Այլ եւ գրեցաւ սոցա յորդորումն վասն սրբոյ Աթոռոյս Պարսպի եւ սեղանատան շինութեանն իմտատիայ առնելոյ: Եւ վասն հոգալեաց նուիրակին եւ Ռեթէոս վարդապետին, պատուէր` զի վերահասու լինիցին եւ հոգասցեն: Եւ այլ ըստ սոցին բանք: Թուղթ եւս առ Լմայ Անապատի Առաջնորդ Յակոբ եւ առ Կտցոյ Անապատի վէքիլ Աստուածատուր վարդապետն, վասն Կտցոյ Անապատի Առաջնորդ Կարապետ վարդապետին յանդիմանութիւն յոլով եւ նախատինք: Զի գրէր նա Ոսկեզօծ կնքով եւ գեղեցկերանգ ծաղկօք, անպատկան կոչմանն եւ կրօնին, զթուղթս գրէր յամենայն ուրեք: Որպիսեաց զմինն գրեալ էր առ մանկագոյն ոմն ՚ի Թիֆլիզ, հրաւիրելով զնա երթալ յԱնապատն: Կոչելով զՔրիստոնէախումբ եւ զտիրախնամ Քաղաքն զայն Սոդոմ եւ Բաբիլօն: Որ կերպիւ իւիք անկաւ ՚ի սուրբ Աթոռս, եւ ՚ի ձեռս սրբազան Վեհին ժամանեաց: Զորոյ զօրինակն եւս յղեաց առ նոսա, զի այնու զնա յանդիմանեսցէն, եւ զգուշացուսցեն մի եւս առնել զայն, զի մի արժանասցի յետոյ մեծագունի դատապարտութեան: Եւ զայս յառաջագոյն եւս պատուիրեալ էր նոցա սրբազան Վեհըն, մինչ էին աստ յանցելումն ամի (որպէս ասացեալ է ՚ի Հոկտեմբերի ԻԷ), զի մի իշխեսցեն գրել զկարմրակնիք եւ զծաղկեալ թուղթս, զի այն Հայրապետին միայն վայելէ: Որ այժմ եւս գրեցաւ: Յորդորական թուղթ եւս առ Սարգիս ոմն, որ զխոստմունս խոստացեալ էր տալ սրբոյ Աթոռոյս եւ յետոյ փոշիմանեալ ոչ տայր: Մեղադրական թուղթ եւս առ Տէր Յովհաննէս Քահանայ ոմն, որ զնուիրակն սրբոյ Աթոռոյս յերկիրն իւրեանց ո'չ տայր թողուլ մտանել, եւ միոյ դօշկին` (որ չարագոյն իմն սովորութիւն է յամենայն քրտաստան) Զ փարայ միայն տայր տալ:

Թուղթ եւս առ Թօմաս կաթուղիկոսն Ախթամարու, սէր շատ, եւ պատուէր, զի մի' վարկպարազի զհեստեցեալսն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ձեռնադրեսցէ Եպիսկոպոս:

Թուղթ եւս ՚ի Բայազիտ առ Մարգար Աղայն գրեցաւ, վասն Ռեթէոս վարդապետին, որ ընդ այն անցանելոց էր, զի փութով ճանապարհիցեն:

Օրինակք ոմանց վերոգրեցելոց թղթոցս, տեսցին ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի թղթահամարն, ՄԺԳ, ՄԺԴ: Եւ ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ԾԷ. ԾԸ: Զորս առեալ Ռեթէոս վարդապետին, ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Մայիսի ԻԳ: