Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Կարսեցւոյ ումեմն քահանայի աղագաւ գրեալ էր ՚ի Կարնոյ մահտեսի Գրիգորն Եփրիկեանց առ սրբազան Վեհըն զթուղթ, եւ խնդրեալ էր յղել վասն նորա զկոնդակ մի ժողովարարական, պատճառելով թէ` զբազում պարտս ունի եւ աղքատ է, վասն որոյ` տարագրեալ է յերկրէն իւրմէ, եւ առ այս բազում աղերսանս, եւ սրբազան Վեհըն առ այս բարկացաւ յոյժ: Քանզի ապօրինաւոր էր խնդիրն յոյժ: Զի ըստ սովորութեան աշխարհի խնդրողին պարտ է գալ յոտս տուողին, եւ յայնժամ մանաւանդ` մինչ տուօղն վեհագոյն իցէ քան զխնդրողն: Ուր մնասցէ թէ` սրբազան Վեհս մեր գոլով վեհապետ եւ հայր հասարակաց, եւ ընդհանուր իշխօղ եւ կաթուղիկոս ազգիս Հայոց, նա ինքն մասնաւոր իմն իշխան եւ մի ՚ի հազարաց ազգին Հայոց, զպարտատէր Քահանայն արգելոյր առ ինքն (որպիսեաց չէր իսկ սովորութիւն սրբազան Վեհին տալ զթուղթ ժողովարարութեան աղագաւ) եւ գրէր առ սրբազան Վեհն թէ յղեա' վասն սորա զժողովարարական թուղթ: Որպէս թէ` հրամայելով, եւ հրամանի իւրոյ ենթարկելով զկամս ընդհանրական Հայրապետին. զոր ո'չ թէ միայն այժմ եւ միանգամ, այլ բազում անգամ: Վասնորոյ գրեաց նմա զթուղթ սրբազան Վեհն փոքր ինչ մեղադրաբար, վասն բազմիցս զանպատեհ խնդիրսն առնելոյն, մինչեւ ոչ գրէր նա զթուղթ դատարկ, յորում ոչ իցէր այնպիսի իմն խնդիր, եւ բացասեաց իսպառ զխնդիրն որ այժմ, եւ գրեաց եւս թէ` քան զութն ղռուշն փայեկին տուեալ վարձեցեր եւ յղեցեր աստ, թող Քահանային տուեալ էիր ՚ի թոշակ եւ յղեալ առ մեզ, զի իմանայաք զորպէսն եւ թէ պատշաճ վարկանէաք յայնժամ տայաք: Ուստի մինչեւ առ մեզ ո'չ յղիցես, վասն դորա մեք ո'չ յղեմք առ քեզ զթուղթ ինչ: Վասն զի եւ այս ՚ի կարծիս էր, թէ նախ քան զսկսումն յիշատակարանիս տուեալ լինէաք երիցուն այնմիկ զթուղթ ժողովարարութեան այսր աղագաւ: Որ ՚ի ձեռն նոյնոյ գրաբեր փայեկի յղեցաւ ՚ի Յուլիսի Գ:

Ի մտանելն մեր յամիսս Յուլիսի, ժամանեցին առ սրբազան Վեհս մեր թուղթք ՚ի ձեռն Յօհան անուամբ փայեկի ումեմն, ՚ի Զմիւռնոյ եւ ՚ի Կարնոյ: Որք թէ յումմէ եւ զինչ գրեալն ՚ի նոսա, ՚ի ներքոյ ՚ի պատասխանիս իւրաքանչիւրոցն տեսցի: Որք են այսոքիկ:

Թուղթ ՚ի Զմիւռին առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ եւ տեղւոյ Առաջնորդ Ղուկաս վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյ նորին, վասն Մարգարին` որ ունէր զդաւ ընդ սրբոյ Աթոռոյս (զորմէ ասացեալ է ՚ի Մարտի Դ. եւ ՚ի բազում տեղիս) զի թէ եւս սկսանիցի հաչալ ՚ի վերայ իւր, ինքն հրաժարեսցի, եւ զայս տացէ նմա պատասխանի թէ` դաւայդ քո ՚ի Ստամպօլ պարտի տեսանել, ե'րթ անդ եւ ընդ իշխանացն եւ Պատրիարգին արա' զդաւայդ, որք տեղեակք են բանիդ, ես ո'չ եմ տեղեակ, եւ մանաւանդ` ՚ի մեծաւորէն իմմէ չունիմ զհրաման ընդ քեզ խօսելոյ ինչ: Եւ յաղագս սրբոյ Խորվիրապայ գանձանակին պատուէր, զի հաստատուն պահեսցէ անդ (զորոյ զշինութենէն եւս գրեցաւ) մինչեւ կամ առաջնորդն նորին եւ կամ այլ ոք երթեալ անդ առցէ գրով իւրով: Նա եւ վասն Գեղարդեան գանձանակին պատուէր` զի արդեանցն վերահասու լիցի եւ սրբոյ Աթոռոյս հասուսցէ: Այլ եւ վասն փօլիցայի գրեցաւ (զորմէ ՚ի ներքոյ ՚ի թղթոջ Մելքոն Աղային ասելոց եմ). եւ այլք բանք գրեցան սմա: Նա եւ յղեցան ըստ սորին խնդրոյ: Այլ եւս թուղթք, որք են առհասարակ ժողովուրդսն Քաղաքին, վասն Ղուկաս վարդապետին շնորհակալութիւն եւ պատուէր` զի ՚ի սէր ունիցին, նա եւ շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն իմտատիային, զոր յատկապէս եւ առատութեամբ շնորհեալ էին յանուն Պարսպաշինութեան սրբոյ Աթոռոյս, եւ յորդորումն զի մնասցեն առ սուրբ Աթոռս հարազատութեամբ:

Գ Թուղթք եւս առ Պետրոս Աղայն, առ Մահտեսի Գալուստն, եւ առ Աւետիք Աղայն ըստ վերոասացելոցն: Այլ զի եկեալ էր Աբրահամ վարդապետն ՚ի սուրբ Աթոռս, որ էր Առաջնորդ եւ նուիրակ Զմիռնոյ (որպէս ասացեալ է ՚ի պատմութեան անցելոյ ամին ՚ի Դեկտեմբերի Զ) եւ միչեւ ցայժմ ո'չ էր գրեցեալ նորին աղագաւ Շնորհակալութիւն, վասնորոյ` գրեցան յառաջ քան զայս (թէպէտ մոռացմամբ մնացեալ այժմ ընդ փայեկիս յղեցան) այնր աղագաւ, թուղթ առ բոլոր վիճակսն Զմիւռնոյ, Շնորհակալութիւն վասն Աբրահամ վարդապետին եւ տուեալ արդեանց նոցին եօթնից ամաց. եւ յատկապէս վասն դեղին ստօֆայ վարագուրին յիշատակի նոցին, զոր շինեցուցեալ էր Աբրահամ վարդապետն յանուն սուրբ Յօհաննէս կոչեցեալ սեղանոյն, որ ՚ի մէջ Աստուածաիջի սրբոյ տաճարիս: Նաեւ յանձնարարութիւն վասն Ղուկաս վարդապետին, նորոգ նուիրակին եւ Առաջնորդին:

Թուղթ առ Վարդեր կինն եւ յորդիսն իւր Մկրտումն եւ Անտօնն, շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն դեղին ստօֆայ Շուրջառին, զոր տուեալ էր վասն հոգւոյն հանգուցեալ առն իւրոյ Պարոն Յօհաննիսին:

Գրեցան ընդ սմին նաեւ, թուղթ առ Պարոն Խաչիբաբն, վասն կարմիր դիպայ Շուրջառին, զոր տուեալ էր վասն հոգւոյ բեռւոյն իւրոյ Մահտեսի Սահակին:

Թուղթ առ Մահտեսի Մկրտումն վասն սրմայագործ թագին, զոր վասն հոգւոյ ծնողացն իւրոց տուեալ էր:

Թուղթ եւս առ Մահտեսի Թադէոսն, վասն Ղալամքեար Դաստախունին: Որք ուրոյն պահարանաւ ընդ վերոգրեալ թղթոցն յղեցան:

Ի Կարին:

Իսկ ՚ի Կարնոյ գրեալ էր Մելքոն Աղայն առ սրբազան Վեհըն թէ` գրեա' Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետին, զի տացէ ՚ի Պօլիս Խաչատուրին մերոյ զդրամ, եւ մեք աստ տացուք քեզ ՚ի ձեռն որոյ եւ կամիցիս: Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ մի եւս առ Ղուկաս վարդապետն հանդերձ փօլիցայագրով զի ՚ի հասանիլն առ ինքն թղթոյն եւ փօլիցայագրին տացէ տիրացու Խաչատուրին զդրամ (այս ինչ որքանութեամբ): Եւ առ Մելքոն Աղայն եւս զթուղթ գրեաց, եւ զթուղթ Ղուկաս վարդապետին եւ զփօլիսագիրն եւս յղեաց առ նա, ոչ հաճելով յետ տալոյ Ղուկաս վարդապետին զդրամն ՚ի Պօլիս Խաչատուրին յայնժամ հատուցանել մեզ ՚ի Կարին, այլ թէ` այժմ պարտիս տալ (զի յետ աւուրց ինչ կամէր սրբազան Վեհըն զմարդ յղել անդ) յայդր Տէր Պետրոսի եւ նուիրակի ձեռօքն, եւ վասն այլոց եւս իրակութեանց մանունց:

Յատկապէս` եւ վասն Կարբեցի եւ սրբոյ Աթոռոյս միաբան Ստեփաննոս վարդապետի դրամոյն, զոր այր ոմն գոլով տալոց վախճանեալ էր եւ կին նորին անդէն էր, զի առցէ ՚ի կնոջէն, եւ յղեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս, առ որ յղեցաւ եւ թուղթ ինչ, զոր վախճանօղ այրն գրեալ էր առ Ստեփաննոս վարդապետն. եւ վասն թղթոցն Զմիւռնոյ պատուէր, զի փութով յղեսցէ, եւ այլ եւս բանք:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն գրեցաւ, վասն Մուրտիկեանց փօլիցային (զորմէ ասացաւ ՚ի Յունիսի Լ). զի առցէ եւ վասն վերոասացեալ նորա փօլիցայիս, եւ այլ եւս բանք:

Թուղթ եւս սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետն ըստ նմին, զի զփօլիցայսն առեալ յանձնեսցեն մարդոյն, զոր յետոյ յղեալ էր: Եւ զի Տէր Մեսրոպն, որ ՚ի Ապրիլի Է յղեցաւ ՚ի Կարին վասն հոգալեաց ինչ բանից (զորոց անդէն ասացեալ է) դարձաւ եւ եկն ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Յունիսի ամսոյ Ա հոգացեալ զբանսն եւ բերեալ զդրամսն եւ զիրսն վասն որոց յղեցաւ: Յաղագս այնորիկ գրեաց զթուղթ սրբազան Վեհըն առ նսնուսեցի Մահտեսի Յօհաննէսն, վասն դրամին հասման միամտութիւն, եւ շնորհակալութիւն վասն Խօջայ մալու կտակին, զոր յղեալ էին, եւ այլ եւս մանր բանք:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Մահտեսի Գրիգորն, միամտութիւն վասն հասման զգեստու Իսահակ վարդապետին, որ էր առ նմա եւ ընդ Տէր Մեսրոպին յղեալ էր:

Օրհնութեան թուղթ եւս առ բալուեցի Գրիգոր վարդապետի մայրն, վասն Աջահամբուրին զոր ՚ի Կարին տուեալ էր գանձապետին մերոյ ՚ի ձեռն եւ յղեցաւ այս թուղթ զի տացէ նմա:

Օրինակք ոմանց վերոգրելոցն թղթոց տեսցին իսկզբան մեծի տետրոջն, եւ ՚ի բոլորագրահամար տետրն յերեսսն ՃԼԹ, ՃԽ, որք ՚ի ձեռն նոյն գրաբեր Յօհան փայեկի յղեցան ՚ի ձեռն Պարոն Մելքոն Աղային ՚ի Յուլիսի Դ:

Եւ որպէս ասացաւ ՚ի Յունիսի ԻԷ, յիրակութեան գալստեան եւ գնալոյ ուխտաւորացն եւ օրհնութեան սրբալոյս Մեռոնին, թէ` սրբազան Վեհըն կարգեաց զԲաղտասար վարդապետն նուիրակ երկրին Վանայ վերստին, տալով նմա եւ զԱռաջնորդութիւնս երկուց վանիցն Կարմրաւոր եւ ... կոչեցելոց, նա եւ կարգելով զնա վէքիլ եւ հոգաբարձու ՚ի բովանդակ կողմունսն այնոսիկ ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս: Եւ այժմ նա ելեալ ի սրբոյ Աթոռոյս գնայր ՚ի գործս իւր:

Այնր աղագաւ ետ սմա սրբազան Վեհըն վասն նուիրակութեան զկոնդակ, յորում յատկապէս եւ վասն Պարսպաշինութեան սրբոյ Աթոռոյս յորդորումն, զի տացեն զիմտատիայս, նա եւ վասն Քէսիմին (զորմէ ասացեալ է եւս ՚ի պատմութեան անցելոյ ամին ՚ի Դեկտեմբերի Ի) գրեաց սրբազան Վեհըն, զի կամ գլուխ գլուխ տացեն զնուիրակութիւնն (որոյ աղագաւ յոյժ հարկադրեաց զնոսա). եւ թէ ո'չ յօժարեսցին, զվեց հարիւր ղռուշն լրիւ տացեն: Եւ վասն վէքիլութեան Պաղտասար վարդապետին պատուէրք. եւ այլ բանք: Իսկ եւ վասն Առաջնորդութեան ետ նմա սրբազան Վեհըն զԱռաջնորդական կոնդակ, յորում եւս պատուէր վասն վէքիլութեան եւ յանձնարարութիւնք վասն նորա: Բ Թուղթք առ Առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն եւ առ Մահտեսի Սիմէօնն եւ Յօհաննէսն: Բ Թուղթք եւս առ Պարիկ Աղայն, եւ յեղբարսն իւր եւ յորդիսն եւ առ Մահտեսի Սահակն եւ Մատթէոսն:

Բ Թուղթք եւս առ Ռէս Սիանոսն, եւ յորդին իւր Խլղաթն, եւ առ Ղուլիճանն եւ Յօհաննէսն:

Տաճկերէն թուղթ եւս առ Իսաղ Աղայն, եւս յանձնարարութիւն եւ շնորհակալութիւն վասն յառաջին նուիրակութեան Պաղտասար վարդապետին ունելոյն զնա ՚ի խնամս: Որոյ աղագաւ պատուիրեցաւ նմա հոգալ անդէն զպատշաճաւոր ընծայս ինչ եւ մատուցանել նմա: Որովք ել Պաղտասար վարդապետն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս երթալ ՚ի գործս իւր ՚ի Յուլիսի Դ:

Թուղթ եւս գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Բայազիտ առ Մարգարէ աղայն, վասն անդէն առ նմա եղեալ հոգալի եւ խորհրդական բանիցն սրբոյ Աթոռոյս, թէ յետ աւուրց ինչ յղելոց եմք յայդր զմարդ այնր աղագաւ. եւ ՚ի ձեռն տէր Վահանին յղեցաւ առ նա որ ընդ ուխտաւորացն եկեալ` տակաւին էր աստ. եւ բազում բանս ՚ի բերան պատուիրեաց Տէր Վահանին ծանուցանել նմա. եւ զայլս բանս գրեաց ՚ի թղթոջն: Որով ել Տէր Վահանն ՚ի սոյն աւուր Յուլիսի Դ.

Առաքեալ էր Լուսահոգի Յակոբ Կաթողիկոսն զսպասաւորն իւր զտիրացու Ստեփանն ՚ի Բայազիտ, առնուլ զկտակ Խաչատուր անուամբ հանգուցելոյ ումեմն ՚ի նորին ընկեր Շամբեցի Պարոն Յարութիւնէն, որ գնացեալ անդ առեալ էր եւ ինքն տուեալ նմա զղապզ, մինչեւ եկեալ ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի հոգեւոր տիրէն առցէ զկարմրակնիք ղապզ եւ զիւր տուեալն յետս տացէ: Եւ այս չեւ եւս եղեալ վախճանեալ էր Յակոբ Կաթուղիկոսն, եւ Ստեփանի ղապզն մնացեալ էր առ նմա. ուստի` եկն վերոասացեալ Պարոն Յարութիւնն առ սրբազան Վեհըս մեր, եւ խնդրեաց զնոր ղապզ, զոր եւ գրեալ կնքեաց եւ ետ նմա սրբազան Վեհըն, եւ զՍտեփանի տուեալ ղապզն էառ ՚ի նմանէ, եւ ետ Ստեփանին: Օրինակն տեսցի ՚ի մեծ տետրոջն, յերեսն ԿԹ: Այս եղեւ ՚ի Յուլիսի Դ.

Բալուեցիք` ոմանք ուխտաւորք եկին ՚ի սուրբ Աթոռս յուխտ ՚ի Թ աւուր Յուլիս ամսոյն. որք բերին զհամբաւ զնուիրակէն սրբոյ Աթոռոյս զՊետրոս վարդապետէն (որ յիշեցեալ է ՚ի Մայիսի Ե). թէ մեռեալ է ՚ի Խարբերթ, եւ մեք ասեն ՚ի Բալու լուաք զայս հաստատապէս յաւուր ելման մերոյ անտի: Ուստի` պատրաստեաց սրբազան Վեհըն զսրբոյ Աթոռոյս միաբան Ռէթէոս վարդապետն, յղել ՚ի տեղի նորին նուիրակ այնմ վիճակի:

Վասնորոյ գրեաց ՚ի Յամիթ եւ ՚ի բոլոր շրջակայս նորին զվկայական իմն թուղթ, որպէս զի այնու ընկալցին զնա ՚ի նուիրակ եւ նա երթեալ առցէ զկոնդակ եւ զմեռոն Պետրոս վարդապետին հանգուցելոյ ՚ի Քրիստոս եւ նոքօք նուիրակեսցէ զնոսա: Յաղագս որոյ` գրեաց եւ ՚ի Խարբերթ առ Բաղդասար Աղայն զՅանձնարարական թուղթ վասն նորոյ նուիրակին, զի օգնական լիցի նմա յամենայն բանս եւ ՚ի գործս նորին, եւ զինչս եւ զգոյս եւ զարդիւնս հանգուցելոյ նուիրակին դաւթարաւ յանձնեսցէ նմա ընդ այլոց եւս խորհրդական արանց: Գրեցաւ եւ մեղադրութիւն վասն Առաջնորդի նոցին որ ո'չ ծանոյց գրով զիրակութիւնս զայս եւ զի` խո'րթ էր սրբոյ Աթոռոյս եւ օտար:

Յանձնարարութիւն եւս գրեցաւ ՚ի Մադան առ Մարկոս Աղայն, ըստ նմին դարձեալ, իսկ ՚ի ձեռն ուխտաւորացն, բարեիղձք ոմանք անձինք եւ բարեպաշտ ոգիք յղեալ էին զԱջահամբոյրս սրբազան Վեհին: Յաղագս որոյ` գրեցան նոցին աղագաւ թուղթք օրհնութեան եւ շնորհակալութեան որք են այսոքիկ:

Առ Մանուկն եւ Գօհարն, ձեռամբ Աւետիքին եւ առ Բէկզատ կինն ձեռ. Նազլուին:

Առ Պարոն Աստուածատուրն ձեռ. Պարոն Աւէտին, եւ առ Եթարն եւ Շուշանն, ձեռ. նոյնոյ:

Առ կրկին Խաչխաթուն կանայսն, ՚ի ձեռն Պարոն Մելքոնին, եւ Պարոն Պօղոսին:

Առ Պարոնն Աւէտն, եւ առ Եղինայ կինն, ձեռ. Տէր Պօղոսին:

Առ կրկին Մարտիրոս Մահտեսիսն, ձեռ. Պարոն Աւետիքին եւ Բահատուրին:

Առ Աննա կինն ձեռ. Պարոն Պօղոսին: Որովք ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ընդ Ռէթէոս վարդապետին ՚ի Յուլիսի ԺԲ: