Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ճշմարտութեան աշակերտելոց, յարակայի եւ վարիլն ճշմարտութեամբ հարկաւորաբար: Զի ըստ Եզրասայ, ո'չ է ՚ի ճշմարտութեան անիրաւութիւն եւ ո'չ մի: Վասնորոյ ասէ Պօղօս, ՚ի բա'ց ընկեցէք զստութիւն, խօսեցարուք զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկերի իւրում: Եւ ո՞յր աղագաւ այս, վասն զի` ճշմարտութիւնն է նոյն ինքն Քրիստոս ըստ բանի իւրում, թէ ես եմ ճանապարհ եւ ճշմարտութիւն եւ կեանք: Եւ նա ինքն է գլուխ մեր. եւ մեք ամենեքեան անդամք նորին յօդեալք ՚ի մի մարմին, ըստ Պօղօսի թէ` մարմինք Քրիստոսի էք, եւ անդամք յանդամոց նորա: Արդ` եթէ ըստ այսմ մի եմք ՚ի ճշմարտութիւնն Քրիստոս, եւ մի մարմին ասեմք նմա, եւ նա է գլուխ մեր, ապա ուրեմն` հարկաւորի մեզ` զի եւ զամենայն յարակայեալս ճշմարտութեանն ունիցիմք անթերապէս: Որպէս զկենդանութիւն գլխոյն ունին իւրաքանչիւր անդամք լրապէս: Յա'յտէ ուրեմն թէ` որ ո'չ վարիցի ճշմարտութեամբ, նա եւ ո'չ աշակերտէ ճշմարտութեանն: Այլ ըստ Եսայեայ` սպառեալ է ՚ի ճանապարհաց նորա ճշմարտութիւն, եւ ընդ ուղորդն ո'չ կարէ գնալ: Եւ թէ չիցէ աշակերտ ճշմարտութեանն, նա եւ ո'չ անդամնակից եւ համամարմին մեզ, որք զճշմարտութիւնն ունիմք գլուխ: Քանզի` ոչ երբէք տեսանի հերձուած ինչ յանդամս ուրուք մարմնոյ զի ո'չ գործէ ձեռն զհակառակն աչաց. իսկ յանդամս խորհրդական մարմնոյն Քրիստոսի գերագոյն ճշմարտութեանն, եթէ կարծեցեալ ոք անդամ հակազինեալ երեւիցի ընդդէմ ուրումն անդամոյ, յայտէ թէ` ո'չ է նա մի' ՚ի նոցանէ, այլ օտար` եւ հակառակ ճշմարտութեան: Զի որպէս որ թշնամի է աչաց, նոյն եւ գլխոյն, նմանապէս եւ այս ըստ Տեառն բանի, թէ որ զձեզ անարգէ, զիս անարգէ: Արդ` եթէ որ զունկն ՚ի բաց հանցէ թշնամի է գլխոյն, ո՞րչափ եւս առաւել, եթէ զնոյն իսկ զգլուխն հատցէ: Եւ թէ միոյ ուրուք Քրիստոսականի մեղիցէ ոք, նմա է համարեալ, ըստ բանին իւրոյ, քանիօ՞ն, եթէ ինքեան իսկ Քրիստոսի յատկապէս իցէ հակառակ: Իսկ զինչ զՀայրապետն իմանալ պարտիմք, եթէ ոչ փոխանորդ Քրիստոսի ճշմարտապէս: Եւ թէպէտ ամենայն Քահանայակարգ անձինք այսու յարգին, ըստ այնմ, զի կարօղք գոն լինիլ միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկան, այլ ոչ ապաքէն զՀայրապետն` զոր գլուխ ասեմք հաւատոյ, պատկեր եւ օրինակ ճշմարիտ Քահանայապետին Քրիստոսի իմանալ պարտիմք, որ որպէս զԱռաքեալս եւ զաշակերտս ունի ընդ ձեռամբ իւրով զամենայն Առաջնորդս, զԵպիսկոպոսունս, զվարդապետս, զՔահանայս, եւ զամենայն ՚ի Քրիստոս հաւատացեալս, որք իւր են վիճակեալք: Արդ` որ ոք մեղանչէ առ Հայրապետն, ո~չ ապաքէն նոյնոյ իսկ Քրիստոսի է համարեալ, որ արդարեւ ո'չ լինի աշակերտ ճշմարտութեանն: Հանգունաբար այժմ` ասացից զներկայիս այսորիկ պատահեալս իրակութիւն, զմեղանին մեծագոյն, որ առ սրբազան Վեհըս մեր, ՚ի ճշմարիտ փոխանորդս Քրիստոսի: Որք գործեցան ՚ի ձեռն Իսրայէլին կոչեցելոյ, ապօրէն եւ անկատար օծմամբ կաթուղիկէաքակին տանն Աղուանից, եւ որոց միանգամայն հետեւողք եղեն նորին ապստամբութեան եւ կցորդք մեղաց: Որք եւ զսուրբ Աթոռս Քրիստոսեան անարգեցին եւ հեստեցան ՚ի սմանէ: Որք ՚ի բաց կացին յիրաւի ՚ի ճշմարտութեանն ուխտէ, եւ մոռացան զհայրն իւրեանց զսուրբն Գրիգոր եւ զփոխանորդ նորին: Որք ըստ իմաստնոյն յիրաւի` անարգեցին զհայր իւրեանց եւ զմայր, եւ համարեցան չմեղանչել: Զորս թէպէտ` անվայել իսկէ տիոյս առնուլ ՚ի բերան, եւ մանաւանդ` մեղանս իսկ վարկանիմ թողուլ ՚ի բանբաս ապագայիցն, եւ բամբասել իսկ ինքնին, այլ մինչ բերէ կարգ բանիս եւ զի առաջադրեալ եմք ասել զայսպիսեաց ճշմարտութեամբ, յաղագս ո'րոյ, եւ ծածկելն իսպառ մեծագոյնս վարկանիմ մեղս, զի ո'չ է պարտ թաքչիլ ճշմարտութեան: Ուստի` բացայայտեցից (որպէս մինչեւ ցայժմ) զմաքառումն նոցին ընդդէմ ճշմարտութեան, զոր արարին ըստ այսմ օրինակի: Քանզի` (որպէս ասացաք ՚ի Հոկտեմբերի ԺԷ) իբրեւ ժամանէր առ նոսա թուղթ սրբազան Վեհին, որ զվերջինն գրեալ էր նոցա խրատ եւ վիճահատ զրոյց, եւ հարկեալ էր զնոսա զԻսրայէլն յղել փութով, որպէս յայտ իսկէ յիւրում տեղւոջ, նոքա զայն չարապէս մեկնեալ տգէտ իմացմամբ, ծանուցեալ էին աւելեօք բռնաւորին իւրեանց Շահվէրտի խանին: Եւ զխորհուրդ չար խորհեալ ընդ նմա, գրեցուցեալ էին նմա զթուղթ առ խանն մեր եւ առ սրբազան Վեհըն, եւ ինքեանք եւս ըստ չար իմացուածոյն իւրեանց եւ ըստ թիւրութեան սրտից, գրեալ էին առ սրբազան Վեհըն զթուղթ: Եւ զթուղթ սրբազան Վեհին (զորմէ ասացաւ ՚ի Հոկտեմբերի ԻԷ) դարձուցեալ էին յետս առ ինքն, ցուցանելով այնու զանհնազանդութիւն իւրեանց եւ զապստամբութիւն: Եւ յղեալ էին զայսոսիկ ՚ի ձեռն երկուց արանց Աշխարհականաց, որոց միոյն անուն էր Մնացական, եւ երկրորդին Պալլու: Եւ տուեալ էին նոցա զպատմութիւնն Աղուանից, որպէս զի բերեալ աստ, այնու մաքառեսցին առաջի խանին մերոյ ընդ սրբազան Վեհին: Եւ գրեալ էր Շահվէրտի խանն ըստ նոցին խնդրոց զայսպիսի իմն խնդիր առ խանն մեր, որպէս զի` կոչեսցէ առ ինքն զսրբազան Վեհըն հանդերձ Յօհաննիսիւն կոչեցելով, եւ սպառնասցի նմա ՚ի բաց լինիլ ՚ի յԻսրայէլէն, եւ մի եւս խառնիլ ՚ի բանս նորա եւ զթուղթ ինչ գրել եւ զՅօհաննէսն հանել բռնութեամբ յիշխանութենէ իւրմէ եւ վանել: Գրեալ էր եւս առ խանն զմեղադրութիւն, թէ ընդէ՞ր այդքան պատիւ դնես դու հայոյ ումեմն, եւ ո՞րպէս իշխանութիւն ունիս դու ՚ի վերայ դորա, զի եւ ոչ զմատն մի թուղթ առնուլ կարացեր ՚ի դմանէ, որոյ աղագաւ յայսքան ժամանակ մեք զխնդիրս գրեցաք առ քեզ: Եւ այլ բազում ըստ սոյն կերպի բանս գրեալ էր խրատու վայրենամիտ արանցն ջատագովողաց Իսրայէլին: Զայս թուղթս ընթերցեալ էր խանն առաջի մեծամեծաց իւրոց ՚ի հանդիսի, եւ յոյժ բարկացեալ եւ սրտնեղեալ էր ընդ յիմարական զրոյցսն: Ընդ նմին եւ ամենայն մեծամեծք նորին մեղադրեալ էին զՇահվէրտի խանն յանդիման արանցն եկելոց թէ նա տաճիկ գոլով եւ մանաւանդ խան եւ մարմնաւոր իշխօղ, զի՞նչ փոյթ է քեզ խառնիլ ՚ի գործս օրինացն հայոց: Եւ առ այս մանաւանդ յոյժ մեղադրեալ էին զնա, զի ինքն հաշտեալ էր ընդ որդւոյ Փանահ խանին, եւ սմա գրէր զՅօհաննէսն վանել յիշխանութենէ իւրմէ, եւ զորդի Փանահ խանին գանձել ինքեան թշնամի: Այլ եւ յայսմ միջոցի պատահեցաւ զի` յղէր խանն զնազրն իւր զԻբրահիմ Աղայն ՚ի Գեանճայ առ Շահվէրտի խանն վասն բանից ինչ: Ուստի գրեաց ընդ նմա զպատասխանի թղթոյ նորին եւ ՚ի բերան եւս պատուիրեաց նմա զի ասասցէ, զի կամ ինքն ամենեւին ՚ի բաց լիցի եւ մի' խառնեսցի յայս բան եւ մի ջատագովեսցէ Իսրայէլին եւ կամ յղեսցէ զնա աստ առ յոտս սրբազան Վեհին, զի խաղաղասցի` եւ բարձցի վէճն: Իսկ զեկեալ արսն անընդունակ արարեալ` յղեալ էր բերեալ թղթովքն իւրեանց առ սրբազան Վեհըն, զի սա եւս զպատասխան իմն տուեալ ճանապարհեսցէ զնոսա: Որք իբրեւ եկին եւ ետուն զթուղթսն, սրբազան Վեհըն բացեալ եգիտ զթուղթ մի ՚ի Շահվէրտի խանէն, յորում գրեալ էր նա դարձեալ ըստ չարացն խրատու զայս բան, թէ մինչեւ ցայժմ գրեցաք մեք առ քեզ յղել վասն Իսրայէլին զօրհնութեան թուղթ մի եւ որովհետեւ ո'չ լուար մեզ եւ ո'չ յղեցեր, վասնորոյ ո'չ է պիտոյ այսուհետեւ թէ յղիցես, միայն թէ` մի խառնի'ր ՚ի բանս եւ ՚ի գործս սորա. եւ քոյ աղագաւ զհոգս հոգա' եւ մի' զքեզ այդքան մեծացուցաներ եւ խրոխտար ՚ի վերայ սորա, զի չես դու կարի իմն մեծ քան զսա եւ Աթոռ սոցին աւագագոյն եւ նա'խ է քան զձերդ: Զայս որպէս ասացաք ՚ի չարացն ուսեալ գրէր տաճիկն: Քանզի եւ նոքա լրբաբար զայս ասէին եւ գրէին, ո'չ թէ որպէս հասուք եւ գիտակք պատմագրաց, այլ յիմարութեամբ եւ տգիտութեամբ: Քանզի նախկին պատճառ լուսաւորութեան իւրեանց ասէին զսուրբն Եղիշէ Աշակերտ սրբոյ Առաքելոյն Թադէոսի (զոր սուտ ասեն ըստ անհաւանելի վկայութեան բազմասխալ պատմագրին իւրեանց: Քանզի ՚ի ձեռն նորին ո'չ լուսաւորեցան, այլ մնացին ՚ի կռապաշտութեան մինչեւ ՚ի սուրբն Գրիգոր): Եւ ասեն զհայրապետութիւն իւրեանց նախ քան զմերն: Իսկ զնոյն ինքն զսուրբ առաքեալն Թադէոս` ո'չ մտածեն թէ` յատկապէս Հայոց էր Առաքեալ եւ նախկին հեղինակ Հայրապետութեան: Որ զԱբկարիոս Արքայն ՚ի հաւատս էած, եւ զյոլով բազմութիւնս հաւատացելոց շահեցաւ ՚ի Քրիստոս եւ շինեաց զեկեղեցիս: Եւ յետոյ ՚ի Սանատրկոյ չարչարանօք կատարեցաւ: Եւ նստան զկնի նորին Աթոռակալք մինչեւ ՚ի սուրբն Գրիգոր, որոց նա' եղեւ յաջորդ, որպէս յայտ առնեն պատմութիւնք, եւ ՚ի շարս Հայրապետացն պարզաբար իսկ տեսանի: Իսկ զկնի Եղիշէի ո'չ նստաւ ոք Աթոռակալ նմին, մինչեւ ՚ի սուրբն Գրիգոր, զի եւ ո'չ բնաւ մնաց անդ նշան Քրիստոնէութեան յետ նորա. իսկ ապա` սուրբն Գրիգոր ձեռնադրեաց նոցին Հայրապետ զթոռն իւր զսուրբն Գրիգորիս: Եւ նա եղեւ նոցին սկիզբն եւ հեղինակ Հայրապետութեան, որպէս վկայեն ամենայն պատմութիւնք, որք զայսցանէ կալան զփոյթ: Իսկ որ յԱղուանիցն միայն պատմութեան եւ այն եւս ՚ի յոմանս գաղափարս եւ ո'չ ՚ի բնաւսն` գտանի գրեցեալ թէ` յետ Եղիշէի նստան եւս Աթոռակալք նմին մինչեւ ՚ի սուրբն Գրիգոր, սուտ է, եւ յետոյ մուծեալ: Քանզի` եթէ գոյին յիրաւի Աթոռակալք, է՞ր վասն խնդրէր Ուռնայր Արքայն Աղուանից ՚ի սրբոյն Գրիգորէ` Եպիսկոպոս իւրոյ աշխարհին, մինչ ինքն եկեալ առ նա մկրտեցաւ ՚ի ձեռն նորին: Եւ զի՞ բնաւ եկեալ ՚ի նմանէ մկրտիւր, եթէ յիրաւի գոյր անդ հայրապետութիւն, եւ անուն եւ նշան Քրիստոնէութեան: Վկայ բանիս եւ այս, զի ՚ի պատմութիւնս Աղուանիցն` թէ ՚ի սխալ օրինակսն եւ թէ յուղիղսն, մի ոմն միայն գտանի Շուփհաղիշու անուամբ Կաթուղիկոս ՚ի շարս Կաթուղիկոսացն: Եւ դնեն սխալ օրինակքն զնոյն Շուփհաղիշոյն յետ Եղիշէի, եւ զոմանս եւս հետեւեցուցանեն նմին մինչեւ ՚ի սուրբն Գրիգորիս: Իսկ յուղիղ օրինակսն, յետ Եղիշէի զԳրիգորիս դասեն եւ զկնի նորին զՇուփհաղիշոյն, հանդերձ զկնի նորին հետեւեցելովքն: Եւ երեւի այսմ ճշմարիտ գոլն ՚ի նոյն իսկ պատմութեանն Աղուանից ՚ի գլուխ կանոնադրութեան Վաչագանայ Արքայի: Յորում գրի այսպէս թէ` ես Վաչագան Արքայ Աղուանից, եւ Շուփհաղիշու Արքեպիսկոպոս: Արդ` Վաչագան յոյժ յետոյ է քան զՈւռնայրն, որ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ մկրտեցաւ: Ապա ուրեմն` յայտնի եղեւ թէ` Շուփհաղիշոյն յետ սրբոյն Գրիգորիսի է եւ ժամանակակից Վաչագանայ: Որոյ աղագաւ Կիրակոս Պատմագիրն եւս տարակուսի, եւ զսոյն բան ասէ, տեսեալ գոլով նմին զսխալ օրինակն եւ ո'չ զուղիղն. իսկ մեք այժմ սխալ տեսաք զայն, զոր կանխաւ ասացաք թէ` ՚ի Գեանճայու եկեալ արքն բերեալ էին ընդ ինքեանս վասն հակաճառութեան. իսկ ուղիղ զայնս, որք ՚ի սուրբ Աթոռոջս գոյին: Որոց անհամաձայն գտաւ վերոասացեալ սխալ օրինակն ՚ի բազում տեղիս: Որոյ բանքն իսկ եւ յարմարումն բառիցն, բացայայտ ցուցանէին զգոլն ներամուծեալ: Իսկ թէ այլայլիլն պատմութեան Աղուանից ուստի՞ երեւի հաւատի գոլ, ասացից ՚ի կարճոյ: Քանզի` ՚ի բաժանիլն Վրաց ՚ի Հայոցս միաբանութենէ, բազմիցս անգամ ընդվզեցան եւ Աղուանք. որպէս յաւուրս Տեառն Աբրահամու, Եղիայի եւ Գէորգեայ Կաթուղիկոսացն մերոց: Նոյնպէս եւ յաւուրս Տեառն Անանիայի Մոկացւոյ` մինչ ապստամբեցան դարձեալ, գնաց նա անդ ՚ի միապետել զնոսա: Եւ խնդրեալ էր անդ զպատմութիւնն Աղուանից, զի գիտասցէ զորպիսութիւնս Աթոռակալացն նոցին, թէ որպիսի կերպիւ հնազանդք լեալ իցեն նոքա Աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի: Իսկ նոքա թագուցեալ էին զայն ՚ի նմանէ: Եւ յաւուր միում ՚ի ժամ գիշերային Աղօթիցն, եդեալ էր եկեղեցապանն զգիրսն առաջի նորա եւ մեծարեալ էր ընթեռնուլ, որպէս թէ գիրք Ոսկեբերանին իցէ: Եւ նորա բացեալ զայն, գտեալ էր զոր խնդրէրն զնոյն ինքն պատմութիւնն Աղուանից: Եւ ընթերցեալ զամենայնն, հասու լեալ էր ամենայն խնդրելեացն իւրոց, եւ այնու իսկ յանդիմանեալ զմաքառօղս ճշմարտութեանն զանհնազանդսն Աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի, եւ ընբերանեալ զանզգամութիւն նոցին: Ապա ՚ի դառնալն Տէր Անանիայի յԱղուանիցն ՚ի Հայս, յայնժամ թուի թէ` այլափոխեցին ոմանք ծածկօղք ճառագայթից ճշմարտութեան` զոմանս բանս պատմութեանն Աղուանից ըստ ախորժակաց իւրեանց, զի մի նմանապէս յանդիմանեսցին ՚ի յեւս անզգամիլն իւրեանց եւ ՚ի լրբիլն: Այլ այժմ ՚ի կարգ առաջիկայ բանիս դարձեալ մեր, ասասցուք, զգրելն լրբագունիցն առ սրբազան Վեհըս մեր զթուղթ ընդդիմական, որք եւ ո'չ յԱստուծոյ երկեան, զի զայնպիսի անօրէն բանս գրեցին առ սրբազան Վեհըն, առնելով զնա անպատիւ, զոր ոչ բարւոք համարիմ երկարապէս երկրորդել: Այլ ՚ի կարճոյ միայն, զի ըստ օրինի ո'չ էին գրեալ ՚ի գլուխ թղթոյն զշարադրութիւն ինչ` առ ՚ի պատիւ եւ ՚ի յարգանս: Եւ բանքն ամենեւին ընդդիմականք, եւ նոյնն երկարապէս գրեցեալ, զոր ինչ ՚ի կարճոյ Շահվէրտի խանին էին գրեցուցեալ. ՚ի վախճանի այս թէ` Կաթուղիկոսն մեր Իսրայէլն է, եւ զնա ընդունիմք եւ ո'չ զայլ ոք. եւ թէ դու կարի ՚ի յայս աշխատիս, բօշ գլխացաւանքդ քեզ կու մնայ եւ մեք ՚ի կամացս մերոց ո'չ եմք դառնալոց, շատ մի' երկարացուցանել: Եւ այս խաբեբայութիւն շարայարեալ նմին թէ` կամէր այժմ ստազանն մեր գալ, այլ խանն ո'չ եթող թէ` մնա այժմ, եւ յետ Նաւռուզին գնա: Եւ արդ ահա յետ Նաւռուզին գալոց է ՚ի տես հրամանոցդ: Այլ այժմ զՄնացականն եւ զԲաղլու բէկն յղեցաք առ քեզ, զոր ինչ ըստ օրինի խօսք ունիս ասա' դոցա, եւ զպատասխանի թղթոյս մերոյ գրեա': Եւ այս լրբութիւն մեծ, զի չիք եպիսկոպոսունք նոցին ո'չ զյետկոյս թղթոյն էին կնքեալ. եւ ըստ բոլորին գռեհիկքն ըստ ենթադատութեան կոյր մտաց իւրեանց իբրու զգռեհիկսն էին յղեալ ՚ի խօսիլ ընդ Հայրապետին ՚ի յանարգանս, եւ զիմաստակսն առինքեանս պահեալ: Իսկ սրբազանն մինչ սրտմտեալ բարկութեամբ եւ ցասմամբ, ընդ Եպիսկոպոսացն խորհրդակցեալ զհնարս որոնէր, եկն ՚ի Թիֆլիզու Պարոն Աղալօն (որ առաքեցաւ ՚ի Հոկտեմբերի Ե) հոգացեալ զբանսն վասնորոց երթեալն էր, եւ բերեալ զթուղթս յԱրքայէն եւ յայլոց, այլ եւ ՚ի Հաշտարխանու նուիրակէն. նա եւ ՚ի Զաքարիա վարդապետէն, առ որ գրեալ էր սրբազան Վեհըն յայնժամ, եւ ՚ի Հոկտեմբերի Լ, եւ ՚ի Նոյեմբերի Ե զթուղթս երթալ ՚ի Գեանճայ, որպէս ասացեալ է: Զոր եւ յղեալ էր Արքայն հանդերձ թղթով, զթաւաթ մի եւս եդեալ ընդ նմա: Ուստի` պատասխանեաց այժմ ձեզ զպատասխանի ինչ տալոյ, եւ ո'չ զթուղթ ինչ ընդ ձեզ գրելոյ, մինչեւ ո'չ լուայց ՚ի Զաքարիա վարդապետէն զհամբաւ իմն. թէ զի զի՞նչ անդ պատասխանեն նմա: Իսկ դուք եթէ կամիք դարձարուք. եւ թէ ո'չ ՚ի յԵրեւան մնացէք մինչեւ առնուցուք յինէն զպատասխանի ինչ: Եւ գնացին նոքա յԵրեւան, եւ գրեցին ըստ այսմ ՚ի Գեանճայ զթուղթ: Իսկ սրբազան Վեհըն մտածեալ թէ` գուցէ զԶաքարիա վարդապետն անդ պատրեսցեն, որպէս թէ աստ զբան ինչ հոգացեալ իցեն եկօղ արքն վասն Իսրայէլին, վասնորոյ` գրեաց զթուղթ առ նա, ծանուցանելով զանցեալս իրակութիւն, եւ թէ զի զի՞նչ պատասխանեաց Գեանճեցոցն: Եւ պատուիրելով` զի մի' պատրիցին ՚ի նոցանէ, մինչեւ այլազգ բանս ասիցեն իւրեան որպէս թէ առ յինքենէ, կամ ՚ի Թիֆլիզ վերադառնալ, եւ կամ Իսրայէլին մինչեւ ցգարունն թողացուցանել. եւ այլ եւս ըստ սոցին պատրողական բանիւք: Այլ ես ոչ ետու նոցա ասէ զպատասխանի ինչ մնալով քեզ: Արդ եթէ աստ եկօղ Գեանճեցիքն կամ ինքեանք եկեսցեն յայդր, եւ կամ զայլոք յղեսցեն զոր ինչ ասիցեն մի հաւատասջիր, զի ես չետու նոցա զպատասխանի ինչ: Եւ այս պատուէր` զի զԻսրայէլն ջանասցէ բերել հարկիւ, մինչեւ Յօհաննէսն աստ է, եւ մի կեղծաւորեալ ինչ աղերսանաց լուիցէ եւ թուլատրեսցէ կամ պայմանադրեսցէ յետոյ գալ: Ծանոյց նմա եւ զյղելն Գեանճեցոցն զթուղթն իւր յետս առ ինքն, եւ ՚ի թղթոջս եդեալ յղեաց նմա, զի մեկնեսցէ նոցա զգրեալսն ՚ի նմա, եւ զտգիտութիւն նոցին ըմբերանեսցէ: Յղեաց նաեւ զօրինակ թղթոյ նոցին առ, նա եւ ծանոյց նմա զանչափ լրբութիւնս նոցին: Այլ զի զայս գրեալ էր չիք քահանայ ոմն չԿարապետ յանուն, որ երթեալ ՚ի Պօլիս եւ կացեալ անդ ժամանակ ինչ, ըստ ենթադատման արջային խելացն որպէս թէ հասու լեալ էին ամենից իմաստասիրական գիտութեանց. եւ եկեալ ՚ի Քաղաքն իւր Գեանճայ եւ անդ` առ ՚ի Պիթագորայ զասացեալն զինքն կարծելով, անասնագոյնն ՚ի մէջ անասնոց որպէս զմարդ ձեւանալով, եւ իմաստակն որպէս զբուն իմաստասէր, անզգամն իմաստուն յանձն իւր երեւելով, եւ Կարապետն Նեռին որդին ճշմարտութեան զինքն վարկանելով, գրեալ էր անհեթեթ գրչաւն եւ իմաստնամերկ բանիւքն ՚ի բերանոյ ժողովրդեանն Գեանճայու զչափազանցականս զայս թուղթ: Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի թղթոջս Զաքարիա վարդապետին զպատուէր, զի զչքոյն այնմիկ զփիլոնն առցէ, լուծցէ ՚ի կարգէն եւ արտաքսեսցէ յեկեղեցւոյ, մինչեւ յետոյ ինքն զկատարելապէսն ածցէ նմա զկորուստ: Եւ այլ եւս առ այսոսիկ պատուէրք:

Թուղթ եւս առ Թիֆլիզեցի Պարոն... օրհնութիւն եւ մխիթարութիւն նոցին վասն հանգուցեալ եղբօրն իւրեանց Յօհաննիսին: Եւ յորդորումն, զի զտասն թուման կտակն նորին, յանուն սրբոյ Աթոռոյս, տայցեն անդ գանձապետին մերոյ Պարոն Պապին: Յղեցաւ թուղթս այս ՚ի ձեռն Պապին, զի զդրամն առեալ տացէ նոցա: Իսկ զթուղթ Զաքարիա վարդապետին ընդ սմին` յղեցաք ՚ի ձեռն երկուց փայեկաց, զորս ՚ի գիւղէս մերմէ վարձեցաք:

Օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԾԳ. որք ելին ՚ի Նոյ. ԻԴ:

Զենոն յանուն վրացի եպիսկոպոս ոմն ծեր, ՚ի Յունաստանն շրջագայիլ եւ ՚ի սուրբ Երուսաղէմ երթալ կամելով, գրեալ էր վասն նորա Արքայն Հերակլ առ սրբազան Վեհըն զխնդիր, տալ նմա զթուղթ իմն, որպէս զի ուր եւ պատահիցի եւ յազգս Հայոց, ընկալցին զնա սիրով եւ շահեսցեն, եւ ողորմութեամբ եւս օգնեսցեն: Եւ սրբազան Վեհըն ետ նմա զթուղթ ըստ խնդրոյ Արքային, ըստ որում ասացաւ: Թուղթ մի եւս ՚ի Կարին գրեաց առ մահտեսի Գրիգորն եւ Պարոն Մելքոնն, դարձեալ վասն նորին յանձնարարութիւն: Եւ ըստ արժանոյն շահեցեալ ել ՚ի Նոյեմ. ԻԸ:

Փարսատան յանուն այր ոմն Թիֆլիզեցի, եկն ՚ի Բասրայու, որոյ էր անդէն եղբայր մի եւս Աստուածատուր անուամբ, որ գրեալ էր յառաջ քան զայս եւ այժմ եւս ՚ի ձեռն եղբօր իւրոյ Փարսատանին զթուղթս առ սրբազան Վեհըն. վասն այնմ դրամոյ վիճոյ, զորմէ ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Մայիսի ԺԳ. դարձեալ զնոյն ասելով` զոր ինչ Մելքոնն որդի Մկրտումին (զի եւ սա ազգակից եւ վաճառակից էր նոցին), թէ մեք զրկեալ մնացաք եւ դրամն մեր կորեաւ, եւ արդ մեք յումմէ խնդրեսցուք: Եւ սրբազան Վեհըն կոչեալ առ ինքն զեպիսկոպոսունս ասէ ցՓարսատանն, ահա Մխիթարն գրեալ է առ Մելքոնն զթուղթ, նոյնպէս եւ Գասպար Աղայն առ մեզ է գրեալ զթուղթ, ՚ի ձեռն որոյ անցեալ է այս իրակութիւն: Նոյնպէս եւ ՚ի ձերդ կողմանէ գրեալ թուղթքն առ Մխիթարն, ահա այժմ գոն առ մեզ ՚ի պատրաստի, իսկ արդ ընթերցցուք զսոսա եւ տեսցուք թէ` Մխիթա'րն պարտի տալ ձեզ զդրամ, թէ սուրբ Աթոռս (զորոց ասացեալ է եւս անդ յանցելումն ամի ՚ի Մայիսի ԺԳ): Եւ իբրեւ ընթերցան, գրեալ էր Մխիթարն առ Մելքոնն պարզապէս թէ` պարտան ձեր ես եմ, եւ ո'չ սուրբ Աթոռն, ՚ի բաց կացէք ՚ի սրբոյ Աթոռոյն խնդրելոյն ձերոյ զպարտս ձեր: Ե'ս եմ պարտական ձեր, եւ մինչեւ ցայժմ ՚ի կողմանէ այս պարտուցս, հասեալ է ձեզ յինէն դրամ, որոց զտեղիսն եւ զժամանակն եւ զորքանութիւնն գրեալ էր պարզապէս եւ զմնացեալն եւս յանձն առեալ էր թէ` իմ պարտքս է եւ տալ պարտիմ: Նոյնպէս` իբրեւ ընթերցան եւ զթուղթսն, որ ՚ի կողմանէ սոցին գրեցեալք էին առ Մխիթարն, գտան ՚ի նոսա եւս գրեցեալք թէ` այս ինչ եւ այն ինչ մեզ է հասեալ ՚ի քէն այս ինչ ժամանակի: Զորս եւ Փարսատանն խոստովանեցաւ գոլ հասեալ: Ապա ասէ սրբազան Վեհըն, իսկ ապա զի՞նչ խնդրէք ՚ի մէնջ, ահա պարտատէրն ձեր նա է, եւ տուեալ է ըստ մասին եւ զմնացեալն տալոց է: Այսմ ո'չ կարաց պատասխանել ինչ Փարսատանն եւ հաւանեցաւ: Ապա խնդրեաց ՚ի վերայ եղբօրն իւրոյ գրել զթուղթ եւ միամտեցուցանել զնա. զի եւ նա կարծէր զսրբազան Վեհըն նեղացեալ ՚ի վերայ իւր այսր աղագաւ: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ըստ խնդրոյն ՚ի վերայ նորա զթուղթ, ծանուցանելով նմա զամենայն վերոասացեալս եւ միամտեցուցանելով զնա: Եւ խոստացաւ գրել ՚ի Պօլիս առ Մխիթարն եւ առ իշխանսն, զի թէ տալոց ինչ մնացեալ իցէ Մխիթարին, հատուսցէ: Օրինակ սորին է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՃԿԳ: Զոր առեալ Փարսատանին ել ՚ի Նոյ. Ի: Զոր թէպէտ յիւրում կարգին պարտ էի գրել, այլ մնաց մինչեւ ցայս վայր ՚ի պատճառէ մոռացման:

Քսան եւ երեք ամաւ յառաջ քան զայս, Անանիա վարդապետն առաքեցեալ ՚ի Թիֆլիզ ՚ի նուիրակութիւն եւ յԱռաջնորդութիւն, վաճառեալ էին նմա թումանեցիքն զՔահանայ մի Դաւիթ անուամբ, որ լեալ էր ճորտ իւրեանց: Եւ Անանիա վարդապետն առեալ էր զայն վասն սրբոյ Աթոռոյս հաստատուն սիկէլով41): Եւ նա մինչեւ ցայժմ ծառայեալ էր սրբոյ Աթոռոյս: Իսկ այժմ, նոյն վաճառօղն կամեցեալ էր իւրեան ծառայեցուցանել բռնութեամբ: Վասնորոյ Քահանայն այն եկն գանգատ առ սրբազան Վեհըն: Ուստի՚ եւ սրբազան Վեհըն ետ նմա զթուղթ, զի այնուհետեւ համարձակութեամբ սրբոյ Աթոռոյս ծառայեսցէ, իսկ եթէ բռնութեամբ ՚ի ծառայութիւն վարել կամիցին, երթեալ գանգատեսցէ Արքային եւ ցուցցէ նմա զթուղթն ՚ի վկայութիւն հաւաստի գոլոյ ճորտութեան իւրոյ սրբոյ Աթոռոյս: Այսպէս եւ Յիցեցիքն զտուն մի ճորտոյ վաճառեալ էին առն ումեմն, եւ նա յիշատակ էր տուեալ սրբոյ Աթոռոյս: Եւ այժմ յետ ԻԷ ամի կամեցեալ էին նոյն վաճառօղքն իւրացուցանել զնոսա դարձեալ: Վասնորոյ` առ նոսա եւս գրեաց զթուղթ մի ըստ նոյն օրինակի. առ Դաւիթն եւ յերկու եղբարսն իւր: Այս ՚ի Նոյեմբ. Լ: