Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Չեւ եւս ժամանեալ գոլով փայեկացն մերոց ՚ի Գեանճայ (որք առաքեցան անդ ՚ի Նոյեմբ. ամսոյ ԻԴ, առ Զաքարիա վարդապետն) իբրեւ կարի իմն ստիպեալ էր զնա Զաքարիա վարդապետն վասն Իսրայէլին եւ զնոյն ինքն զԻսրայէլն ելանել եւ գալ ընդ ինքեան ՚ի սուրբ Աթոռս, նոքա ո'չ եթէ ՚ի յամառեալ կամացն իւրեանց զիջեալ ինչէին, եւ կամ զղջումն ինչ ցուցեալ ընդ գերազանց մեղանացն իւրեանց, այլ յառաւելագոյն լրբութիւնս էին վերաձգտեալք եւ մեծագոյնս մեղուցեալք քան զառաջինն: Քանզի արարեալ էին զձեռագիր իմն եւ տուեալ Զաքարիա վարդապետին, ո'չ բազումքն ՚ի նոցանէ, այլ սակաւք ոմանք, չորք սեւագլուխք եւ հինգ մէլիքք եւ մի ոմն իշխան, այսու դիտմամբ թէ` յետ վախճանի Ներսիսի հայրապետին մերոյ` իբրեւ ստազանս մեր եդաւ յաթոռ հայրապետութեան նորին ձեռնադրութեամբն (որ էր սուտ) Յօհաննէս վարդապետ ոմն (որպէս թէ ո'չ գիտացեալք զով ոք լինիլն)` խոչընդակ սմին եւ առանց հաւանութեան մերոյ ձեռնադրեցաւ Կաթուղիկոս, եւ եղեւ ո'չ սակաւ շփոթ այսր աղագաւ: Ուստի էհաս լուրս այս ՚ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին առ ընդհանրական Կաթուղիկոսն ամենայն Հայոց (որպէս թէ` իւրեանք չիցեն բազում անգամ գրեալ զաղաչանս այսր աղագաւ), վասնորոյ կոչեցաւ անդ ստազանս մեր: Իսկ մեք թէպէտ բնաւ ոչ ունէաք կամս յղել անդ` որպէս մինչեւ ցայժմ ո'չ յղեցաք, սակայն այժմ վասն սիրոյ եւ խաթեր Հերակլայ Արքային վրաց եւ Անտօն կաթուղիկոսին, զայս ուխտադրեմք եւ պայմանեմք քեզ Թիֆլիզու Արք եպիսկոպոս Զաքարիա վարդապետիդ եւ Ցիցի որդի Գէօրկին բէկիդ, զի ՚ի գարնանն առեալ երթիցուք ՚ի սուրբ Էջմիածին ՚ի յուխտ եւ ՚ի հանդիպումն սրբազան Վեհին: Զայս այսպէս գրեալ եւ տուեալ էին նոցա, զրկեալքն ամենեւին ՚ի ճշմարտութենէ որք յառաջ քան զայս գրեալ են բազում անգամ, թէ երես ՚ի քարշ գալոց եմք ՚ի հնազանդութիւն մեծի Հօրդ մերոյ (որոց թուղթք գոն ՚ի պատրաստի) իսկ այժմ յայտնեն զստութիւնս իւրեանց թէ` չունէաք բնաւ զկամս ՚ի սուրբ Էջմիածին երթալոյ: Եւ ո'չ որպէս հնազանդք սրբոյ Աթոռոյն եւ Հայրապետին ասեն երթամք անդ` այլ վասն խաթեր Հերակլ Արքային եւ Անտօն կաթուղիկոսին: Իսկ Զաքարիա վարդապետն թէ զինչ դիտմամբ եւ որպիսի խելօք այսմ հաւանեալ առեալ էր, ոչ գիտեմք: Այլ զօրինակ սորին առեալ յղեալ էր առ սրբազան Վեհըն, եւ ինքն եւս գրեալ էր զթուղթ եւ ծանուցեալ զորպիսութիւնս իւր եւ զանցս տեղւոյն: Արդ` իբրեւ եկն այս համբաւ, ապա գեանճեցիքն որք յառաջ քան զայս եկեալ էին (զորոց ասացաւ ՚ի Նոյեմ. ԻԴ), որք ՚ի յԵրեւան նստեալք մնային գալստեան Իսրայէլին, դարձան եւ եկին առ սրբազան Վեհըն, եւ խնդրեցին զպատասխանիս բերեալ թղթոցն իւրեանց` զի առեալ երթիցեն: Եւ սրբազան Վեհըն թէպէտ բնաւ ո'չ ունէր զկամս գրել միւսանգամ ՚ի քաղաքն այն զթուղթ` վասն ո'չ լինելոյն անդ ընդունակ, եւ զի` ո'չ պարտէ տալ անզգամին զպատասխանի ըստ նորա անզգամութեանն եւ լինիլ նմանօղ նորա, ըստ իմաստնոյն: Սակայն ըստ կարի պաղատանաց եկեալ արանցն եւ ըստ յորդորելոյ ոմանց միջնորդաց, գրեաց առ Շահվէրտի խանն միայն զթուղթ ՚ի պատասխանի թղթոյն (զորմէ ասացեալ ՚ի Նոյեմ. ԻԴ) տալով ըստ գրելեացն զպատասխանիս: Արհամարհելով զտգիտական բանս նորին եւ զզրոյցսն, որք անվայել իսկ էին այնպիսւոյ իշխողի, զի յառաջ քան զայս գրէր թէ` ըստ քո օրինացն պարտիս զռաղամ մի շնորհել նմա, զի ամենայն թեմ եւ վիճակ սորին հնազանդիցին սմա, իսկ այժմ գրէր թէ` գրեցաք զօրհնութիւն իմն շնորհել սմա: Եւ պատասխանին ըստ այսմ թէ` զոր ինչ գրեալ ես դու առ մեզ որպէս թէ ՚ի նախատինս, այն ամենայն անհաճոյք եւ անընդունակք եղեն ինձ: Քանզի որպէս եւ դու իսկ գիտես, ես ոչ եմ թագաւոր ոք, եւ ո'չ մարմնաւոր իշխօղ. եւ զհրաման իմ ո'չ ՚ի ձեռն սրոյ յառաջեցուցանեմ, այլ իշխանութիւն ունիմ ես հոգեւորապէս ՚ի վերայ ամենայն ազգին Հայոց, եւ ամենայն ուրեք կատարի ՚ի նոսա հրաման իմ: Զի ո'չ եթէ իմով կարողութեամբ է այս, այլ Աստուծոյ Շնորհիւն, եւ հրամանաւ եւ թղթով թագաւորաց հնոց եւ նորոց, Պարսից եւ Օսմանցւոց: Ուստի` ամենայն ազգն մեր ուր եւ իցեն ՚ի հրամանէ մերմէ կան կախեցեալք, եւ ամենեքեան հնազանդին մեզ: Եւ թէպէտ այլ եւս գոն ՚ի յազգս մեր ՚ի տեղիս տեղիս խալիֆայք, այլ նոքա հնազանդին մեզ եւ զհրամանս մեր ո'չ բացասեն եւ ո'չ զհակառակն առնեն կամաց մերոց: Մանաւանդ` ՚ի յայդ կողմն նստող խալիֆայքն, որք ՚ի բնէ անհնազանդք լեալ են մեզ եւ գիտութեամբ եւ ձեռնադրութեամբ մերով են նստեալք. յորոց թէ ոք ապստամբեալ է ՚ի յԱթոռս մեր նստօղ խալիֆայիցն, սոքա պատժեալ են զնոսա եւ ընդ բանադրանօք եդեալ: Որոց պատմութիւնքն եւ ՚ի ժամանակս նոցին եղեալ գործքն, եւ որպիսաբար հնազանդութիւն նոցին մեզ, եւ որպէս բանադրիլն ՚ի Հայրապետացն մերոց ապստամբեալքն ՚ի դոցանէ, եւ մանաւանդ` օրինակք կոնդակացն զորս տուեալ են դոցա Հայրապետքն մեր, նաեւ բարադրանացն, ահա գրեալք գոն ՚ի յիշատակարանս մեր եւ ՚ի հաւատարիմ պատմագիրս: Իսկ արդ` մինչեւ ցայժմ ՚ի ձեռն թղթոց ո'չ կարացի ես ծանուցանել քեզ զորպիսութիւնս մեր, եւ զկարգ եւ զսահմանս մեր, զորս ըստ օրինաց մերոց ունիմք մեք ՚ի միջի մերում եւ մանաւանդ ՚ի գիր եւս ո'չ անկանին: Ուստի` ածեալ զամենայնն առաջի արանցդ եկելոց` ընթերցաք եւ դոքա զլիապէսն ծանեան, որք եկեալ մի ըստ միոջէ պատմելոց են քեզ, զի գիտասցես թէ` որպիսի հնազանդութեան օրէնս ունեցող են դոքա առ մեզ եւ հնազանդօղքն մեզ զի՞նչ փառս ընկալեալ են ՚ի մէնջ, եւ ապստամբօղքն զինչ պատիժս: Որովք եւ իմանալ կարես` թէ ով մեծ եւ նախագահ իցէ, եւ ո՞վ փոքր եւ երկրորդագահ, զի ո'չ ումեք լուեալ է այս թէ` փոքրն զմեծն պատժիցէ կամ փառաւորիցէ: Եւ այլ եւս ըստ սոցին պատրուակեալ նախատական եւ ընդդիմական բանս: Որով ելին նոքա ՚ի Դեկտեմբերի Թ:

Եւ ապա գրեաց սրբազան Վեհըն եւ զպատասխանի թղթոյ Զաքարիա վարդապետին յանդիմանութիւն նմին վասն վերոասացեալ խաբեբայական ձեռագրոյն, թէ որպէս հաւանեալ առեր դու զայնս եւ զբազում առ այս բանք: Ի վախճանի պատուէր` զի թէ ըստ առաջին գրեցելոյն (ի Նոյեմբերի ԻԴ) հնազանդեալ եկեսցէ, բարւոքէ, եւ ինքն խաղաղութեան հետեւելով որպէս մինչեւ ցայժմ, զբանն ՚ի մի կողմն հատեալ յայնժամ վերջացուսցէ: Իսկ եթէ ո'չ, մի հաճեսցի բնաւ ընդ խաբէութիւն նոցին եւ մի դարձեալ պատրիցի ՚ի նոցանէ. այլ զձեռագիրն նոցին տացէ յետս (զի ո'չ է ինձ հաճոյ ասէ այդու կերպիւ գալն դոցին աստ եւ մի բնաւ եկեսցեն այսուհետեւ եւ ըստ նոյն դիտման) եւ ինքն վերադարձցի անդրէն ՚ի Թիֆլիզ, եւ մի եւս անդէն յամեսցի: Զի մինչեւ ցայսօր ասէ էին անկատարք եւ կարօտք կատարեցուցչի, բաղխէին ստէպ զդրունս մեր, եւ հայցէին առնուլ ՚ի մէնջ զկատարումն, որպէս միշտ գրէին եւ խոստանային դիմել անյապաղ յոտս մեր: Իսկ այժմ ՚ի գնալդ քոյ յայդր, եւ այդու գրով, որպէս թէ զմեզ ցուցին կարօտ ինքեանց, եւ աղաչօղս, զի գայցեն եւ զանկատարութիւնս մեր կատարեսցեն եւ առ այս կրկին մեղադրութիւն թէ` զայս եթէ ո'չ իմացար, ո'չ տամ քումդ գիտութեան, իսկ եթէ իմացար, որպէս կամեցար եւ արարեր: Որ եւ յիրաւի` յոյժ ստորարկեաց նա անդ այսու զկողմն սրբոյ Աթոռոյս եւ սրբազան Վեհին, եւ զանհարազատութիւն՚ եւ զմեծ յանցանս առ սուրբ Աթոռս գործեաց նա, ներանիւթեալ ունելով ՚ի սրտի զխորթութիւն եւ զվնասակամութիւն: Ուստի` այսոսիկ աղագաւ դարձեալ, թուղթ եւս առանձին գրեաց առ նա սրբազան Վեհն. մեղադրութիւն եւ նախատինք եւ հարկ` զի երթիցէ անտի:

Նաեւ ՚ի Թիֆլիզ այսր աղագաւ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Հերակլ Աստուածազօր եւ Քրիստոսապահ Արքայն զթուղթ: Համառօտելով նմա վերստին զամենայն անցս եւ զորպիսութիւնս երկճղեցելոց կողմանցն, եւ իւրեան զկամիլն խաղաղութիւն` գալ երկուցն աստ, եւ հատանել վէճն զկերպիւ ինչ: Եւ զգեանճեցւոցն զընդդիմութիւնսն եւ զլրբութիւնսն որ առ ինքն, մանաւանդ զխաբէութիւն նոցին եւ զխաբէական ձեռագրին որպէսութիւն եւ զընդդէմ եւ զանխոհեմ արարմունս Զաքարիա վարդապետին: Եւ զբարի դիտումն որդւոյ Փանահ խանին եւ Խամսեցոցն, որք կամէին զշինութիւն Աթոռոյն, եւ զի անդ Կաթուղիկոս նստցի եւ զչար եւ զդիւային կամս գեանճեցւոցն եւ Շահվէրտի խանին, որք կամէին Իսրայէլն լինիլ Կաթուղիկոս եւ ՚ի Գեանճայ նստիլ: Յղելով առ նա եւ զթուղթ որդւոյ Փանահ խանին եւ Շահվէրտի խանին, եւ զօրինակս Գեանճեցոցն պղծաբան թղթոյն եւ խաբէական ձեռագրին: Հակառակ սոցին, եւ զօրինակս երկուց թղթոց Իսրայէլին, զորս գրեալ էր յառաջ քան զայս եւ խոստացեալ էր գալ. զի ընթերցեալ վերահասու լիցի նոցա: Ցուցանելով ՚ի վախճանի զկամս իւր թէ` թերեւս եւ այս Աստուած կամեցաւ. զի Աթոռն Գանձասարու, որ է յիշատակ նախնեացն քոց. մի մնասցէ ամայի: Զի ահա Իսրայէլն լրբացեալ ո'չ եկն: Իսկ Յօհաննէսն առ մեզ է: Վասնորոյ եւ ես սմա տաց զԿաթուղիկոսութիւնն եւ յղեցից ՚ի Գանձասար. որ լինի հաճոյ Աստուծոյ եւ ընդունելի մարդկան, եւ մանաւանդ` շինութիւն Աթոռոյն: Զի ամենայն երկիրն զշինութիւն Աթոռոյն կամին եւ անդ նստօղն ընդունին, բաց ՚ի Գեանճայու: Եւ խնդիր` զի եւ ինքն զնոյն կամիցի եւ լինիցի պատճառ շինութեան Աթոռոյն Գանձասարայ որ յիշատակ մեծ լինի ինքեան եւ գրեսցէ առ Զաքարիա վարդապետն դառնալ անդրէն ՚ի տեղի իւր որպէս եւ ինքն գրեաց: Եւ մի եւս հատուսցէ գանճեցւոցն բանից եւ թղթոց, եւ մի նոցին կամացն լինիցի ջատագով: Ծանուցանելով նմա հաւաստաբար զկամս եւ զդիտմունս նոցա, թէ նոքա ո'չ ունին բնաւ զկամս ՚ի յԱթոռն գնալ, եւ ո'չ աստ գալ եւ թէ գայցեն եւս, մտադրեալ են ասէ ընդ հարսանեաց Շահվէրտի խանին գալ աստ ՚ի գարնանն եւ ՚ի ձեռն խանին իւրեանց եւ մեր եւ միջնորդութեամբ զհետ եկեալ Մէլիքացն առնուլ ՚ի մէնջ ակամայ բռնադատութեամբ զթուղթ իմն: Եւ բազում ըստ սոցին բանք:

Որք յղեցան ՚ի յԵրեւան ՚ի ձեռն Պարոն Աղալօյին, զի անտի յղեսցէ յիւրաքանչիւրսն: Դեկտ. ԺԲ: Որոց օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, յերեսն ՄԺԵ, ՄԺԶ:

Բարդուղիմէոսի սրբոյ Առաքելոյ վանից Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն առաքեալ էր զկէս տալոց պարտուցն իւրոց սրբոյ Աթոռոյս ՚ի ձեռն երկուց ոմանց փայեկաց (զորմէ ասացեալ է ՚ի Մայիսի Ժ): Նաեւ յառաջ քան զայս` աւարտեալ նուիրակ Խաչատուր վարդապետին զգործն եկն ՚ի սուրբ Աթոռս. եւ բերեալ էր ընդ իւր զվկայութիւն որքանութեան առից իւրոց յիւրաքանչիւր տեղեաց: Քա'նզի զդաւթարս իւրաքանչիւրոյ տեղւոյ, անդէն իսկ իշխանաց եւ գլխաւորաց թղթոյն կնքեցուցեալ, բերեալ էր ընդ իւր: Իսկ այժմ` գրեալ էին ժողովուրդքն Հախբակու առ սրբազան Վեհըն եւ զնոր իմն դաւթար արարեալ` հակառակ առաջնոյն կարի իմն աւելաբանութեամբ` յղեալ էին: Եւ զնոյնն ծանուցեալ էին բէկին այնմ տեղւոյ, եւ նա եւս էր առ սրբազան Վեհըն գրեալ զթուղթ ըստ նոցին թղթոյ: Որք եւ միաբան գրեալ էին թէ` ըստ այնմ կանոնի կամք եւ մնամք, զոր ինչ յառաջ քան զայս կանոնեալ եմք. թէ բէկն, թէ ժողովուրդքն եւ թէ Ստեփաննոս վարդապետն, զորմէ ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Յուլիսի Ի:

Ուստի` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ ժողովուրդսն Հախբակու երկրին, օրհնութիւն եւ Շնորհակալութիւն վասն տրոց նոցին նուիրակականաց: Եւ վասն վանիցն պատուէր` զի ըստ նոյն կանոնի պահեսցեն, եւ շինութեանն զջան դիցեն: Եւ ՚ի լուսանց թղթոյն գրեաց զմեղադրութիւն առ Ստեփաննոս վարդապետն վասն զսուտ դաւթարն առնելոյն, եւ մանաւանդ` յաղագս ծանուցանելոյն զայն բէկին, թէ ընդէ՞ր տաճիկն զայն գիտել պարտէր: Թուղթ եւս (տաճկերէն) առ Հախբակու բէկն, ծանուցանելով նմա ստուգութիւն առաջնոյ դաւթարին զոր կնքեալ ընդ նուիրակին յղեալ էին եւ զստութիւն յետնոյն: Եւ խնդիր վասն վանիցն, զի ՚ի խնամս ունիցի: Զորս առեալ նոյն գրաբեր փայեկացն, ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Դեկտեմբերի ամսոյս ԺԵ:

Կարսայ փաշայն փոխեցաւ ՚ի մօտակայս, զի ղափու ղռանն գնաց, եւ այլ ոմն եկեալ նստաւ ՚ի տեղի նորին: Եւ Իբրահիմ էֆէնտին դարձեալ յառաջին իշխանութիւն վերահաստատեցաւ (որք յիշեցեալք գոն ՚ի Յունվարի ԻԵ): Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըն այժմ զթուղթ առ նոր փաշայն Կարսայ ՚ի շնորհաւորութիւն, եւ յորդորումն ՚ի սէր եւ ՚ի բարեկամութիւն ընդ սրբոյ Աթոռոյս: Որոյ յղեաց եւ զՃ լիտր բրինձ, զԷ մոմս, եւ զվարդեջուր ՚ի յընծայ: Այսպէս զթուղթ եւս գրեաց առ Իբրահիմ էֆէնտին, ըստ նմին, եւ ըստ այնմ դարձեալ նմին ընծայս: Նաեւ զթուղթ առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Պարոն Գրիգորն գրեաց, պատուէր` զի ընդ Յակոբ վարդապետին մատուսցեն զընծայս եւ զթուղթս փաշային եւ Իբրահիմ էֆէնտուն (ի ձեռն որոյ յղեաց զայսոսիկ) եւ զի` զԳՃ սօմար ցորեան գնեսցեն վասն սրբոյ Աթոռոյս, զտեղւոյն սօմարն: Որովք ել Յակոբ վարդապետն ՚ի Դեկտ. ԺԶ: