Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Պատճառ խռովութեան խանին ընդ սրբազան Վեհին (զորմէ ասացեալ է եւս ՚ի Մարտի Ի եւ ՚ի Մայիսի Դ), էր այս, զի Մուհամատ անուամբ տաճիկ ոմն (որ էր աներ խանին) կարգեցեալ էր ՚ի նմանէ տարուղայ գիւղիս մերում: Որ յոյժ առաւելացուցեալ օրստաւուրց զլրբութիւնն առ սուրբ Աթոռս եւ առ գիւղականսն, խոչընդակ երեւեցաւ սրբազան Վեհին: Ապա յարուցեալ սրբազան Վեհին յանցելումն ամի գնաց յԵրեւան այսր աղագաւ եւ այլոց եւս ըստ սմին հոգալեաց եւ ետ ընկենուլ զնա ՚ի տարուղայութենէն եւ հանել ՚ի գեղջէս: Բայց ելով կարի յոյժ զզո'ւեցեալ ՚ի պղծոյն, կամեցաւ` զի միմիայն նա ընկեսցի, այլ եւ` զի ո'չ եւս տաճիկ տարուղայ ՚ի գեղջս մերում նստիցի: Վասնորոյ` զայս եւս խնդիր արար ՚ի խանէն, թէ մի եւս յղեր ՚ի գիւղն մեր զտաճիկ, այլ տուր ինձ ասէ յայսմ ամի զգեօղն եւ զոր ինչ յառաջ քան զայս եղեալ տարուղայք գիւղին մերոյ հասուցեալ են զարդիւնս ՚ի դուռն դիւանի, զայն մեք տացուք քեզ յաշնանն: Իսկ ՚ի գալ միւսոյ ամին, թէ եւս առնուցումք զգեօղն ՚ի վերայ մեր, դարձեալ ըստ այնմ արասցուք, եւ թէ ո'չ յայնժամ զով եւ կամիս յղեա' ՚ի տարուղութիւն գեղջն: Այսմ հաւանեալ խանին` ետ մեզ զգիւղն: Եւ սրբազան Վեհին կարգեալ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս զգործակալս ՚ի վերայ գեղջն, ետ ժողովել արդարութեամբ զամենայն դիւանական մուտսն եւ ՚ի գալ աշնանն` կրկնապատիկ հասոյց դիւանին ՚ի գեղջէս մերմէ զարդիւնս քան զհասուցեալս տարուղայիցն: Ապա ՚ի յայս քաղցրացեալ խանին, սկսաւ զայլ իմն առնել զվնասակար խնդիրս ՚ի սրբազան Վեհէն, թէ երկու ամ եւս առ զգեօղդ եւ ըստ այսմ զոր հասուցեր ինձ յայսմ ամի զմուտս յարմտեաց գեղջդ, հաշուեա' զերկուց ամացն եւս, եւ դո~ւ ա'ռ, եւ ՚ի վերայ դորին առ եւս զերկուց ամաց գլխահարկսն ՚ի գեղջէդ եւ զամենայն դրամեղէն առսն դիւանական եւ փոխանակ դոցին տո'ւր ինձ ասէ այժմ զայսչափ ինչ դրամս, որ այժմ պիտոյ է ինձ: Եւ սրբազան Վեհըն իբրեւ զայս լուաւ, մտածեաց` ոչ միայն զայժմոյս` եւ զիւրոյ ժամանակի վնասն, այլ նաեւ զապագայինն, որք յայսմանէ հասանելոց էին սրբոյ Աթոռոյս: Ապա բացասեալ զայս անպատեհ խնդիրս խանին, հրաժարեցաւ եւս յառնլոյ զգեօղն: Իսկ խանն իբրեւ երկիցս եւ երիցս եւս զայս խնդիր վերակրկնեաց եւ զնոյն ընկալաւ զպատասխանի, ապա զայլ եւս պատճառս մանունս եւ սնոտիս ՚ի վերայ առեալ սորին, նիւթեաց ՚ի սրտի իւրում զնիւթ խռովութեան, ո'չ յայտնի, այլ ՚ի ծածուկ, ցուցանելով առ յերես զսէր` որպէս յերեկն եւ յեռանդն. իսկ զխռովութիւնն պահելով պահեաց ՚ի սրտի եւ ՚ի նաւռուզին իւրեանց յայտնեաց, մինչ գնաց սրբազան Վեհըս մեր ՚ի տեսութիւն նմին (որպէս ասացաւ ՚ի Մարտի Ի): Իսկ ապա` եւ սրբազան Վեհըս մեր զա'ռ ՚ի նմանէ ունեցեալ զհին եւ զնոր խոցսն ժողովեալ ՚ի մի վայր, մեծապէս ինքն սկսաւ խռովիլ ՚ի նմանէ քան զնա յինքենէ: Մանաւանդ ընդ այս` զի ոչինչ զպատճառս եւ զնիւթս խռովութեան ունելով խռովէր ընդ վայր եւ յանդիման ամենեցուն դարձուցանէր զընծայս յետս: Եւ այսպիսի խռովութեամբ եկաց մնաց սրբազան Վեհըն յանապատն Ձորագեղու ՚ի յեօթներորդ օրէ Մարտի ամսոյն մինչեւ ցԲԺաներորդ օր Մայիսի ամսոյն: Եւ չէր երթեւեկ ՚ի միջի, ոչ ՚ի խանէն առ սրբազան Վեհըն, եւ ոչ ի սրբազան Վեհէն առ խանն: Իսկ գլխաւորն բացօթեկաց քրտացն Սուլէյման Աղայն, որ յանցելումն ամի զմեծագոյն բարերարութիւնս ընկալաւ ՚ի սրբազան Վեհէն (որպէս ասացեալ է անդ ՚ի Յունիսի ԺԸ եւ ՚ի Յուլիսի ԻԶ). ելեալ եկն առ խանն առանց սրբազան Վեհին թելադրութեան եւ յանդիմանեաց զնա բազումս վասն անկարգ արարմանցն եւ ընդ վայն խռովութեան, բանալով զաչսն, թէ յառակ եւ ՚ի ծանակ եղեր դու ամենայն երկրի, զի ամենայն ոք լսօղ զայս ասէ թէ` զագահ խնդիրս արար ՚ի խալիֆայէն եւ նա իբրեւ ոչ ետ, նա սկսաւ խռովիլ: Եւ մանաւանդ` ուր եւ կամիցին սոքա երթալ կարօղ են եւ առ ամենեսեան ունին սոքա զպատիւ, արդ եթէ զսոսա կարի իմն նեղացուսցես, ելեալ յայլուր երթան, եւ քեզ յայնժամ լիցի ամօթ մեծ եւ մշտնջենական նախատինք եւ քարկոծ առնեն զքեզ ամենայն լսողք` մեծամեծք եւ փոքունք, մերազգիք եւ օտարազգիք եւ թէ կամիցիս եւս, ո'չ կարես դու առնել ինչ սոցա, զի չեն ընդ բուռն իշխանութեամբ քով: Իսկ եւ խանն գոլով զղջացեալ յարարմանցն եւ կարօտ միջնորդողի, ապա հաւանեալ նորին ասացելոց կամեցաւ զհաշտութիւն առնել ընդ սրբազան Վեհին: Որեւ առաքեաց նմա զազնիւ խիլայս, զբալափօշ46) մի' եւ զշալ, եւ հրաւիրեալ կոչեաց առ ինքն եւ խօսեցաւ ընդ նմա քաղցրութեամբ ՚ի ներկայութեան բնաւից մեծամեծաց իւրոց: Եւ բազումս խօսակցեալ ընդ միմեանս հաշտութեամբ, դարձաւ սրբազան Վեհըն ՚ի տեղի իւր: Եւ յետ երկուց աւուրց իբրեւ գնաց ՚ի միւսանգամ եւս հանդիպումն, զի ՚ի սուրբ Աթոռս դարձցի, խանն մեծարեաց զնա ՚ի հացկերոյթ եւ ՚ի վաղիւն առաքեալ զհրաւիրակս տարաւ ՚ի նորաշէն մեծ այգին իւր ՚ի յԵրեւան, ուր էին Բ նորակերտ գեղեցկաշէն ապարանք, ՚ի միումն յորոց ինքն նստաւ մեծամեծօք իւրովք եւ յերկրորդում որ էր հանդէպ նմին, զսրբազան Վեհըն նստոյց ոմամբք մերազգի պատուաւորօք: Եւ արար զմեծ ընդունելութիւն եւ զհացկերոյթ, ետ եւս ածել զգինի եւ ըստ սովորութեան մերոյ խրախանալ: Եւ իբրեւ մեք ոչ համարձակէաք ըստ ասացելոյն առնել. նա յղէր քանիցս անգամ զաղերս առ սրբազան Վեհըն, թէ հրամայեա' սպասաւորաց քոց ըստ ձերումդ սովորութեան երգել զերգս խրախականս: Որեւ հրամայեաց սրբազան Վեհըն առնել այնպէս: Եւ խանն զերգեցիկ գուսանսն իւր եւս յղեաց առ սրբազան Վեհըն, որք եկեալ ըստ օրինի իւրեանց արարին զուրախութիւնս: Իսկ եւ սրբազան Վեհըն հրամայեաց ըմպել զբաժակ յողջութիւն խանին երգելով զտաղ եւ զՇարական: Եւ յայսմ խրախութեան, խանն զամենայն սպասաւորս սեղանոյ իւրոյ եւ զմատակարարն եւ զնազրն եւ զայլ պատուաւորս դրանն իւրոյ առաքէր առ սրբազան Վեհըն ՚ի պատիւ նմին: Եւ այսպիսեօք ուրախութեամբ զառաւօտեան հացկերոյթն վերջացուցեալ միւսանգամ եւս յետ երից պահուց արարին ըստ նմին զհացկերոյթ: Ապա յարուցեալ սրբազան Վեհին գնաց առ խանն եւ շնորհակալեցաւ զնմանէ եւ խանն խօսեցաւ ընդ նմա զբազում բանս մխիթարականս եւ յուսադրականս: Եւ յելանելն սրբազան Վեհին յերեսաց խանին, մատուցին զձի մի ազնիւ ՚ի յընծայ, զոր նոյն ժամայն ետ թամբել սրբազան Վեհըն ՚ի պատիւ խանին, եւ հեծեալ եկն ՚ի յանապատն: Եւ ՚ի վաղիւն ելեալ եկաք ՚ի սուրբ Աթոռս, որ էր Մայիսի ԺԷ, փառաւորելով զամէնողորմն եւ մարդասէրն Աստուած, որ որոյ ո'չ ունէաք ակն, ողորմութեամբն իւրով շնորհեաց մեզ, ունիլ այնչափ շնորհս եւ զպատիւ առաջի անհաւատ եւ այլազգի բռնաւորին, որ ամենեւին էր ներհակ բարուց եւ ընդդէմ կրօնից նորին: Եւ մանաւանդ` ՚ի կուրութիւն աչաց եւ ՚ի կարկումն անփակ բերանոց վնասակամիցն սրբոյ Աթոռոյս, եւ հանապազորդական թշնամեաց մերոց, չար եւ պիղծ շանցն ոմանց նորին խորհրդականաց: Զի ըստ ժամանակիս եւ ըստ անտիրութեան երկրիս խանս չէր ինչ այնքան վատ, այլ ունկնդիր լինելով երբեմն նոցին չարայորդոր բարբանջմանց, ո'չ բարւոքապէս ընդ սրբոյ Աթոռոյս եւ սրբազան Վեհին երբեմն վարիւր նա: Այլ վասնզի` հռչակ այսմիկ իրակութեան ընդ բազում տեղիս հնչեաց, որ ոչ սակաւ էր պակասութիւն անուան սրբոյ Աթոռոյս, վասնորոյ` կամէր սրբազան Վեհըն վաղվաղակի գրել ՚ի հեռաւոր տեղիս այսր աղագաւ զմիամտութիւն: Եւ ՚ի նոյն աւուրն յորում կայր սրբազան Վեհըն ՚ի խրախութեան խանին, եկն յԱրքայէն Հերակլայ թուղթ առ խանն, որ գրեալ էր վասն բանից Իսրայէլին ապօրինի (որոյ աղագաւ յղեցաւ անդ տեղապահ Մկրտիչ վարդապետն ՚ի յԱպրիլի ԺԴ): Պատուէր զի մի խառնեսցի ՚ի բանս նորին եւ մի վասն նորին հարկեսցէ ինչ զսրբազան Վեհըն եւ առ այս բազում պատուէրք: Յղեալ էր եւս արքայն զկնի ապօրինին Իսրայէլի, զի ածեալ ՚ի Թիֆլիզ տեսցէ անաչառութեամբ զդատաստան նորին, ըստ սրբազան Վեհին խնդրոյ եւ կամաց եւ սաստեսցէ ՚ի բաց նստիլ ՚ի կարծեցեալ Կաթուղիկոսութենէն: Գրեալ էր եւս առ Շահվէրտի խանն այսր աղագաւ զյանդիմանութիւն, մի եւս խառնիլ ՚ի յայս եւ մի զկողմն Իսրայէլին ջատագովել եւ կամ գրել ինչ նորին աղագաւ առ սրբազան Վեհըն կամ առ խանն մեր եւ կամ առ ինքն. եւ փութով յղել առ ինքն ՚ի Թիֆլիզ, զի տեսցէ թէ զի՞նչ իրաւունս ունելով մաքառի ընդ սրբոյ Աթոռոյս եւ սրբազան Վեհին: Եւ այսց ամենից եւ այլոց եւս բանից աղագաւ գրեալ էր տեղապահն առ սրբազան Վեհըն զթուղթ: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյն: Նախապէս վասն ներկայականացս վերոասացելոց որպիսութեանց, զի միամիտ առ այնս լիցի եւ խնդրողացն եւս զնոյն ծանուսցէ եւ պատուէր հոգալեացն աղագաւ եւ վասն հասման թղթոյն իւրոյ աստ: Եւ զի Աստուածասէր Արքայն Հերակլ յանցելումն ամի մինչ եկն յերկիրս մեր (որպէս ասացեալ է ի Յունիսի ԺԱ)` բերեալ էր ՚ի յընծայ սրբազան Վեհին զսիրամարգ մի ընկերաւն հանդերձ. եւ յայսմ ամի մեռաւ ընկերն նորին ՚ի պատահմանէ իրիք, եւ սիրամարգն որպէս զբռնաւոր ողբայր բարձր ձայնիւ եւ ճչելով: Վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն տեղապահին, զի անդուստ ՚ի դրանէ Արքային զէգ սիրամարգ մի բերցէ ՚ի յընկերութիւն նմին: Եւ վասն որմնադիր Աբրահամի մօրն (որ շինէր զպարիսպն սրբոյ Աթոռոյս. որոյ աղագաւ գրեցաւ յանձնարարութիւն առ Միրշքեարն ՚ի յԱպրիլի ԺԴ). պատուէր` զի տացէ նմա անդ զերկու թուման դրամ խարճի: Եւ վասն կնոջ Գրիգոր Քահանայի ումեմն, զոր ոչ կարէր Քահանայն հանել ՚ի Քաղաքէն եւ աստ բերել. պատուէր` զի ասասցէ Միրշքեարին թուլատրել զկինն գալ առ այր իւր ՚ի յայս երկիր: Եւ զի` զթուղթսն Հաշտարխանու` զորս տարաւ Շամախեցի Զաքարիա Քահանայն ի Նոյեմբերի ԺԵ, թողեալ էր ՚ի Թիֆլիզ եւ մինչեւ ցայժմ զյղիլն եւ զոչ յղիլն նոցին ո'չ իմացաք: Նաեւ ոչ զթղթոցն զորս տարաւ միրզայ Գէօրկին ՚ի Յունվարի Ժ (զորմէ յիշեցաւ եւս ՚ի յԱպրիլի ԺԴ ՚ի թղթոջ Գէօրկի Արքայորդւոյն): Մինչեւ ցայժմ իմացաք ինչ, վասնորոյ` գրեաց այժմ տեղապահին, զի վերահասու լիցի, եւ ո'չ իցեն յղեցեալք, յղեսցէ: Եւ թէ ՚ի Հաշտարխան ՚ի պատրաստի գնացօղ ոք իցէ, փութով զեկուսցէ, զի զթուղթս գրեալ յղեսցէ առ ինքն ՚ի յղել ընդ գնացողին: Եւ այլ եւս ըստ սոցին բանք: Զոր առեալ գրաբեր Մուրատ տղային հանդերձ պատասխանական թղթով խանին, ել ՚ի Մայիսի ԻԱ: