Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Տակաւին գոլով սրբազան Վեհին ի լեառն Արագածու, ժամանէին ՚ի ձեռն երկուց փայեկաց թուղթք, ՚ի Յօհաննէս Կաթուղիկոսէն եւ ՚ի Զաքարիա վարդապետէն (որք յիշեցեալք գոն ՚ի յԱպրիլի ԺԴ եւ ՚ի Մարտի ԺԵ) որք գրեալ էին զժամանելն իւրեանց ՚ի Գանձասար եւ թէ զիա՞րդ մեծաւ փառաւորութեամբ ընդ յառաջ ելեալ էին նոցա պատուաւորք որդւոյ Փանահ խանին եւ ամենայն նշանաւորք երկրին եւ զի՞նչպիսի մեծագոյն պատիւս եւ զմեծարանս ցուցեալ էր նմա որդի Փանահ խանին եւ որքան զսրբազան Վեհէն մերմէ շնորհակալեալ. մինչեւ զմեծագոյն կոնդակն զոր սրբազան Վեհըն շնորհեալ էր Յօհաննէս Կաթուղիկոսին, հրամայեալ էր ընթեռնուլ առաջի իւր: Ընդ որ յոյժ հաւանեալ զարմացմամբ, գովեալ էր զկանոնս մեր եւ զբարեկարգութիւն եւ զխրոխտ հրաման հոգեւոր իշխանութեան Հայրապետութեան ազգիս մերոյ եւ սրբոյ Աթոռոյս: Որեւ ինքն խանն եւս էր գրեալ առ սրբազան Վեհըն զշնորհակալութիւն եւ ամենայն ժողովուրդք երկրին եւս գրեալ էին եւ խնդրեալ զնոյն խնամս մշտապէս ունիլ առ սուրբ Աթոռն իւրեանց եւ առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւ ջանալ ՚ի հաստատել: Իսկ եւ լուեալ նոցին հաւաստապէս զգնալն չԻսրայէլին ՚ի Թիֆլիզ (որոյ աղագաւ Տեղապահ Մկրտիչ վարդապետն եւս էր գրեալ առ նոսա զթուղթ ՚ի Թիֆլիզու փութանակի գրել զթուղթ մաղթանաց առ Արքայն եւ զմարդ եւս յղել, որպէս զի` մի' լիցի Արքայն կատարող խնդրոյն չԻսրայէլի): Վասնորոյ` գրեալ վաղվաղակի զթուղթս առ Արքայն` Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւ Զաքարիա վարդապետն եւ ժողովուրդք երկրին, յղեալ էին ՚ի ձեռն միոյ եպիսկոպոսի եւ այլոց եւս գլխաւոր արանց: Նոյնպէս եւ որդի Փանահ խանին գրեալ առ Արքայն այսր աղագաւ զթուղթ, զմարդ եւս եդեալ էր ընդ նոսա եւ յղեալ ՚ի Թիֆլիզ: Եւ չեւ եւս գրեալ սրբազան Վեհին զպատասխանիս նոցին թղթոց, ժամանէր ՚ի Թիֆլիզոյ թուղթ ՚ի տեղապահ Մկրտիչ վարդապետէն ՚ի ձեռն Մելքիսէթ տղային ծառայի Աղալօյին: Որ գրէր զգնալն չԻսրայէլին ՚ի Քաղաքն առ Արքայն, ընդ որդւոյ Շահվէրտի խանին եւ ընդ ոմանց գլխաւորաց Գեանճեցւոց եւ զանցս տեղւոյն. զի հրամայեալ էր Արքայն ժողով լինիլ առաջի իւր եւ դատաստանաւ քննել զիրաւունս, ըստ որում գրեալ էր առ նա սրբազան Վեհըն զխնդիր: Եւ բազումք ՚ի գլխաւորացն Վրացեաց կաշառակուր լեալ ՚ի չԻսրայէլէն կամեցեալ էին զկողմն նորին ջատագովել: Այլ Արքայն երիցս անգամ զժողովն կրկնեալ ո'չ միոյ ուրուք երկուց կողմանցն արարեալ էր զպատասխանի ինչ տակաւին: Եւ մինչ կամէր սրբազան Վեհըն գրել միւսանգամ առ Արքայն զթուղթ եւ խնդրել` զի մի իրաւացուսցէ զանիրաւ խնդիրս չԻսրայէլին. եւ ՚ի բաց արասցէ զնա յինքենէ, եւ զհաստատեալն իւր համարել հաստատեալ եւ զխոտեալն խոտեալ: Միւս անգամ դարձեալ ժամանէր թուղթ առ սրբազան Վեհըն ՚ի Տեղապահ Մկրտիչ վարդապետէն, որ գրէր թէ` չԻսրայէլն ելեալ աստի դարձաւ ՚ի Գեաճայ ունայն ՚ի խնդրոյ իւրոյ: Եւ ՚ի մտանելն իւր ՚ի Քաղաքս եւ յելանելն աստի, ոչ ինչ յատկութեամբ զանազանեցաւ ՚ի հասարակ ճանապարհորդէ, զի ոչ ոք ել նմա ընդ առաջ ՚ի գալն եւ ոչ ի գնալն ուղեւորիչ ոք, եւ ոչ ոք եդ նմա զպատիւ ինչ յատկագոյն, բայց ըստ այնմ զի ընդ որդւոյ Շահվէրտի խանին մատոյց Արքային զընծայս, վասնայնորիկ եւ Արքայն ետ նմա ՚ի պարգեւ զմէկ շալ եւ Ա ձիոյ պուրտայ: Եւ ՚ի պատիւ սրբոյ Աթոռոյդ եւ սրբազան Վեհիդ, եւ մանաւանդ` արդար իրաւամբ զդատաստան արարեալ ՚ի վախճանի այսպէս պատասխանեաց թէ` ես ոչ խառնիմ ՚ի բանս ձեր եւ ՚ի գործս օրինաց եկեղեցւոյ, զոր ինչ եւ կամիցի եւ որպէս եւ առնիցէ մեծ Հայրապետն ձեր որ ՚ի սուրբ Էջմիածին, այնպէս լիցի եւ հրամանաց նորին լերո'ւք հնազանդք եւ մի' ապստամբք ՚ի նմանէ: Որեւ ըստ սոյն մտաց տուեալ էր նմա զթուղթ մի եւս, զոր առեալ նմին` լալով ելեալ էր ՚ի Քաղաքէն: Բայց Տեղապահն զբանադրանսն ո'չ էր բերեալ ՚ի յայտ պատշաճ ոչ վարկանելով նկատմամբ որպիսութեան ներկային որպէս ասացաւ. ըստ որում պատուիրեցաւ նմա ՚ի գնալն ՚ի յԱպրիլի ԺԴ: Իսկ զթուղթն Հաշտարխանու` որք ՚ի Յունվ. Ժ, ՚ի ձեռն Գեօրկի Միրզային յղեցան, զորոց եւ ՚ի յԱպրիլի ԺԴ ասացաւ թէ արգելեալ է նենգութեամբ եւ ո'չ է յղեալ. եւ ՚ի Մայիսի ԵԶ ասացաւ թէ` սուտ է նենգութեամբ եւ գիտակակցութեամբ որդւոյ Արքային արգելելն, որոց աղագաւ եւ առ Տեղապահն եւս գրեցաւ ՚ի Մայիսի ԻԱ, զի ընդ գնացողի յղեսցէ ՚ի Հաշտարխան. զայնս այժմ վասն ոչ գոլոյ գնացողի, յղեալ էր յետս ՚ի սուրբ Աթոռս առ սրբազան Վեհըն: Իսկ եւ գրեալ էր զանհարազատութիւն ինչ Առաջնորդէն Շամախու Իսահակ վարդապետէն, թէ յերկուս հետս կաղայ նա, խաբէ զՅօհաննէսն թէ` սրբոյ Աթոռոյդ Գանձասարայ եւ քեզ եմ հնազանդ եւ առ չԻսրայէլն եւս գրէ թէ, դու ես Հայրապետն մեր եւ մեք զքեզ ընդունիմք եւ ո'չ զՅօհաննէսն: Եւ զի յղեալ էր Արքայն զկնի Զաքարիա վարդապետին արս զի փութով դարձցի առ ինքն ՚ի Քաղաքն, վասնորոյ եւ Տեղապահն նորին գալստեանն մնայր մինչեւ եկեսցէ նա եւ ապա ինքն առ սուրբ Աթոռս ուղեւորեսցի: Եւ սրբազան Վեհին զայս ամենայն գիտացեալ` գրեաց առ Տեղապահ Մկրտիչ վարդապետն, ծանուցանելով միայն զհասանիլն թղթոցն եւ գրելն զթուղթս առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւ առ Շամախու Առաջնորդն (զորոց ՚ի ներքոյ ասելոց եմք) եւ զի` ասասցէ Զաքարիա վարդապետին, զի թէ ընդ իւր ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ, լինի բարւոք յոյժ, զի եւ ինքն գալ խոստացաւ ՚ի գնալն աստի ՚ի Դեկտ. ԻԸ:

Ապա եւ գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյ Յօհաննէս Կաթուղիկոսին եւ խամսեցոցն զթուղթ, մեղադիր լինելով նոցին նախապէս վասն ո'չ լինելոյն իւրեանց արի եւ հնարայոյզ ընդդէմ ներհակացն իւրեանց, եւ զհոգսն միայն ՚ի վերայ իւր արկանելոյն եւ ո'չ գնալոյն վաղվաղակի ՚ի Թիֆլիզ ինքեամբ, մինչ զգնալն ներհակին իւրեանց չԻսրայէլին լուան. զի եւ ինքեանք առաջի Արքային մաքառիցէին ընդ նմա: Եւ պատուէր` զի մի եւս առնիցեն այնպէս, այլ արիասցին: Խոստանալով յետոյ գրել առ խանն իւրեանց եւ առ ինքեանս եւս զթուղթս լի որպիսութեամբ ՚ի գալն Մկրտիչ վարդապետին ՚ի Թիֆլիզու: Եւ յատկապէս առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն պատուէր` զի փութով գրեսցէ, եւ երթիցէ իսկ ՚ի Շամախի եւ ՚ի Շիրվան, եւ ցուցեալ նոցին զկոնդակն զոր ինքն ետ, եւ զպատուէրսն որք ՚ի նմա ծանուցեալ նոցին, յարեսցէ զսիրտս նոցին, զկնի իւր եւ զգուշացուսցէ չխաբիլ ՚ի սուտ բանից չԻսրայէլին: Ծանուցանելով նմա եւ զանհարազատութիւն Առաջնորդին Շամախու, որպէս ՚ի վերոյ ասացաւ եւ պատուիրելով զգուշացուցանել զնա մի առնել այնպէս: Եւ զի զթուղթսն Հաշտարխանու` զորս Շամախեցի Զաքարիա Քահանայն ՚ի Նոյեմ. ԺԵ տարաւ, անհետացուցեալ էր (եւ սխալմամբ ՚ի Մայիսի ԻԱ ասացաւ թէ` թողեալ է ՚ի Թիֆլիզ, զի յայնժամ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Տեղապահն, զի տեղեկասցի թէ զինչ իցէ արարեալ) եւ յառաջ քան զայս էրէցն այն ջատագովելով զկողմն չԻսրայէլին գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն զխաբեբայական եւ կեղծաւորական իմն թուղթ, թէ Գեանճայ եւ ամենայն երկիրն Շիրվանու եւ Շամախու զԻսրայէլն կամին լինիլ իւրեանց Կաթուղիկոս եւ ոչ զՅօհաննէսն: Զի պատուիրեալ էր նմա յայնժամ սրբազան Վեհըն ՚ի Նոյեմ. ԺԵ ՚ի գնալն աստի, զի ՚ի գնալն իւր ՚ի Գեանճայ եւ յայն կողմունսն, զանհնազանդսն Գանձասարու յորդորեսցէ` զի հնազանդեսցին Գանձասարու եւ ՚ի նմա նստող Կաթուղիկոսին ո' ոք եւ իցէ եւ մի' չԻսրայէլին, որ ՚ի Գանձասար ո'չ երթայր: Իսկ նա զներհակն առնելով` ուր եւ հանդիպեալ էր զկողմն չԻսրայէլին էր ջատագովեալ եւ Յօհաննիսին ստորարկեալ. եւ ըստ այնմ առ սրբազան Վեհըն զթուղթ գրեալ: Վասնորոյ` սորին աղագաւ եւս գրեաց սրբազան Վեհըն առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն, զի զգուշացուսցէ դառնալ յապօրէն գնացիցն եւ թէ զթուղթսն Հաշտարխանու զինչ իցէ արարեալ, տեղեկասցի եւ գրեսցէ ինքեան: Գրեաց եւ առ Շամախու Առաջնորդ Իսահակ վարդապետն սրբազան Վեհըն զթուղթ, վասն վերոասացելոց անհարազատութեանց նորին, պատուիրելով զգոյշ լինիլ եւ մի' առնել այնպէս եւ զգուշացուցանել զԶաքարիա էրէցն մի առնել զխաբեբայութիւնսն, սպառնալով եւս նոցին: Յղեցան այսոքիկ առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն ՚ի ձեռն երկուց փայեկաց նորին, իսկ թուղթ Տեղապահին ՚ի ձեռն Մելքիսէթ տղային գրաբերի ՚ի Թիֆլիզ: Ի Յունիսի ԺԶ:

Յղեաց ապա սրբազան Վեհըն զժողովարարս վասն իւղի եւ պանրի. զՄարտիրոս վարդապետն ՚ի Կարս (որ էր սպասաւոր Կարնոյ հին նուիրակ Պետրոս վարդապետին, որ յիշեցեալ է ՚ի Սեպտ. Է, յԸ բանին). եւ զԽաչատուր վարդապետն ՚ի Վանայ երկիրն (որ յիշեցեալ է ՚ի Յուլիսի Ի) եւ զԻսահակ վարդապետն ՚ի յԱլաշկերտ եւ զսրբոյ յԳայիանէի միաբան Յակոբ վարդապետն ՚ի Բայազիտ: Ընդ որոց երթեալ թուղթքն ՚ի ներքոյ ըստ իւրաքանչիւր կարգի տեսցին:

Ի Կարս, ՚ի ձեռն Մարտիրոս վարդապետին:

Հասարակ կոնդակ, ՚ի վերայ Կարսայ` Կաղզուանու եւ վիճակեալ գաւառաց սոցին, որոյ եւ յատուկ պատուէր, զի վասն Տէրունութեան իւրեանց առաւել տայցեն զհոգեկան տուրսն: Եւ բազում առ այս յորդորմունք առ նոսա:

Թուղթ եւս առ Առաջնորդ Պետրոս վարդապետն, խոստանալով դարձեալ գրել յետոյ զթուղթս առ ինքն եւ առ ժողովուրդսն (որպէս եւ ՚ի Մայիսի ԻԸ գրեցաւ) եւ յանձնարարութիւն վասն Մարտիրոս վարդապետին: Չորս յանձնարարութիւնք եւս թարց անուան նմա:

Ի յերկիրն Վանայ, ՚ի ձեռն Խաչատուր վարդապետին:

Հասարակ կոնդակ ՚ի վերայ Մահմուտանու, Յապաղու, Բերկրու, Կարճկանու, Արճիշու, Արծկէու եւ Խլաթու:

Յանձնարարութիւն ՚ի Խլաթ, առ Ռէս Փանոսն, Ռէս Մօվսէսն, Ռէս Երեմիայն, Ռէս Յօվսէփն եւ մահտեսի Պետրոսն:

Յանձնարարական թուղթ եւս ՚ի Բերկրի, առ մհ. Պարոն Վարդն, Ռէս Ումրօն, Ռէս Թաթօն, Ռէս Մօվսէսն:

Յանձնարարական թուղթ եւս ՚ի գիւղօրայս Վանայ, առ Պարոն Վարդն, Ռէս Բաբախանն, Պարոն Մարտիրոսն եւ Փանոսն:

Յանձնարարութիւնք եւս, առ Ռէս Զաքարիայն ՚ի Չարուղսար եւ առ Ռէս Սարգիսն ՚ի Մահմուտան:

Յանձնարարութիւնք եւս ՚ի յԱրծկէ եւ ՚ի Գազուխ գիւղն առ Տէր Յօվաննէս Քահանայ ոմն: Իսկ ՚ի Քաղաքն Վանայ պատուիրեցաւ մի' մտանել, զի յանցելումն ամի տուեալ էին նոքա զԻ ղռուշ եւ այն եւս ՚ի գանձանակական արդեանց սրբոյ Աթոռոյս: Վասնորոյ` ո'չ արժան վարկաւ զայն իւրում օրհնութեան:

Ի Բայազիտ, ՚ի ձեռն Յակոբ վարդապետին:

Հասարակ կոնդակ ՚ի Բայազիտ եւ ՚ի Դիատին: Զ յանձնարարութիւնք եւս առանց անուան տուան սմա:

Ի յԱլաշկերտ, ՚ի ձեռն Իսահակ վարդապետին:

Հասարակ կոնդակ ՚ի Թօփրախղալա, ՚ի յԱլաշկերտ, ՚ի Նահիայ, ՚ի Խամուր եւ ՚ի Բատնոց:

Իսկ եւ յանձնարարական թուղթ ՚ի Թօփրախղալա, առ մհ. Մարութայն եւ Ուստայ Սահակն, նաեւ օրհնութեան թուղթ եւս ՚ի Նահիայ եւ Քիւփղռան գիւղն առ Գրիգոր ոմն, որ զձի մի յանցելումն ամի տուեալ էր ժողովարար Յակոբ վարդապետին բերել ՚ի սուրբ Աթոռս, եւ զերեսուն ղռուշ ՚ի գնոյն ասացեալ էր քառասնից խոստացեալ էր սրբոյ Աթոռոյս, իսկ զմնացորդսն առեալ էր:

Վեց յանձնարարութիւնք եւս թարց անուան տուան սմա: Իսկ եւ վասն սրբոյ Աթոռոյս Պարսպին, այնք գրեցան յորդորմունք, որք եւ ՚ի հերուն ամի ՚ի Մայիսի Ժ. գրեցան: Որք ՚ի միասին ելին Չորեքեան սոքա ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Յունիսի ամսոյ ԺԸ ումն:

Ուխտաւոր ոմն Թուխման անուամբ եկեալ ՚ի յԱմթայ, բերեալ էր զթուղթս ՚ի յԱռաջնորդ Կարապետ վարդապետէն եւ ՚ի նուիրակ Պետրոս վարդապետէն առ սրբազան Վեհըն: Որոց ՚ի պատասխանի` գրեցան, թուղթ առ նուիրակ Պետրոս վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյն, նոյնն դարձեալ, զոր ինչ ՚ի Մայիսի ԻԲ գրեցաք, զի եւ նա զնոյնս էր գրեալ, որ ինչ յայնժամ: Ծանուցանելով զառաջին գրեալսն համառօտակի եւ պատուէր առ այն:

Թուղթ եւս առ Առաջնորդ Կարապետ վարդապետն, շնորհակալութիւն վասն հարազատութեանցն եւ պատուէր ՚ի յայնս մնալ: Եւ զի գտանէին անդ օրինազանցք բազումք եւ ոչ ինչ գրէր նա զնոցանէ: Գրեաց սրբազան Վեհըն զպատուէր, զի խրատեսցէ զնոսա ՚ի դառնալ եւ մինչ ոչ լինիցին ունկնդիր, գրեալ յանուանէ ծանուսցէ. իսկ եւ գրեցան ընդ այս Թուխմանիս օրհնութեան թուղթք առ մհ. Ներսէսն, մհ. Մարութայն, Պարոն Թումաջանն եւ Սառա կինն, յորոց բերեալ էր նա զողորմութիւնս եւ զԱջահամբոյրս: Զորս առեալ նոյնոյ գրաբեր Թուխմանին, ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի սոյն աւուր Յունիսի ԺԷ:

Առաջնորդ վանից սրբոյն Թօմայի Առաքելոյ որ ՚ի Գողթան գաւառի, Թօմա վարդապետն, որ ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի յԱպրիլի Ը յիշեցեալ է նա եւ յանցելումն ամի ՚ի Նոյեմ. Գ եւս է յիշեցեալ, առաքեալ էր առ սրբազան Վեհըն ՚ի միաբանից իւրոց զՄատթէոս վարդապետ ոմն, եւ խնդրեալ էր աղերսանօք շնորհել նմա վասն վանիցն զժողովարարական կոնդակ: Եւ սրբազան Վեհըն շնորհեալ նմա ընդհանրապէս զկոնդակ մի ըստ խնդրոյն, ուղեւորեաց զնա ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի սոյն աւուրս, որ է ԺԸ Յունիսի ամսոյն ԺԷ: