Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Դարձեալ յաղագս իրակութեան մեծի շարժին որ եղեւ ՚ի Պօլիս, ժամանեաց առ սրբազան Վեհս մեր ՚ի Պօլսոյ թուղթ ՚ի Բարսեղ վարդապետէն, որպէս եւ ՚ի Յունիսի ԻԱ եւ մհ. Մօվսիսէն: Որ եւս ոչ էր լիով գրեալ զորպիսութեանց շարժին, գոլով ինքն արտաքոյ ՚ի քաղաքէն: Բայց ծանուցեալ էր` զի ո'չ այնչափ մեծագոյն լեալ էր կործանումն, զոր յառաջին գրոյն ծանեաք: Եւ բազումք ՚ի ժողովրդոցն Հայոց ՚ի յեկեղեցիսն էին եղեալք ՚ի ժամ շարժին ՚ի մատուցման սրբոյ Պատարագին: Եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ` եկեղեցեացն ո'չ էր եղեալ վնաս ինչ եւ ոչ ՚ի նոսին եղելոցն ոք վնասեալ էր եւ յայնմ աւուրն` ժամանեալ գոլով առ նոսա թղթոյ սրբազան Վեհին, զոր ՚ի Մարտի ԻԸ գրեաց, կամեցեալ էին ընթեռնուլ տալ յեկեղեցիսն եւ փորձութեանս այսորիկ փութաժաման եղեալ, խափանեցեալ էր դիտումն, իսկ ամենայն մզկիթք տաճկացն` եւ խանք եւ ապարանք եւ ամենայն կամարակապ շինուածք, առ հասարակ խախտեցեալք եւ փլուզեցեալք էին եւ ըստ մեծի մասին կործանեալք: Բայց Դ նշանաւոր մզկիթք` որք յառաջագոյն լեալ էին եկեղեցիք Քրիստոնէից, որոց մինն էր Սոֆիայն, ոչինչ էին վնասեցեալք: Իսկ թագաւորն ելեալ արտաքոյ Քաղաքին յանապատ տեղի ինչ, նստէր անդ վրանաւ եւ սաստիկ պատուիրանաւ կացուցեալ էր պահապանս ՚ի վերայ ամենայն կործանելոց Քաղաքին, որպէս զի` մի յափշտակիցին ինչք նոցին եւ հրամայեալ էր ամենայն ժողովրդեանն համարձակութեամբ պեղել զիւրաքանչիւր կործանեալ տունս եւ զինչս իւրեանց հանել եւ զմեռեալս թաղել առանց հարցափորձի (զի ո'չ երբէք անդ առանց հարցափորձի թաղիւր մեռեալ): Իսկ եւ բաց ՚ի Քաղաքէն Պօլսոյ` հարուածեալք էին եւս ՚ի սոյնոյ շարժէ, Ատրանայ, Պրուսա, Իզնիմիտ, Թէքիրտաղ եւ այլ շրջակայ տեղիք եւ զԻզնիմիտու իսպառ անհետանալ ասէին, բայց զհաւաստին յետոյ իմացեալ գրեսցուք: Եւ յայսց գրեցելոց գիտացեալ եղեւ, զի ոչ ոք ՚ի նշանաւոր արանց ազգին Հայոց որք անդ` վնասեցեալ էր: Բայց ըստ հասարակին` վնասեցեալք էին ամենեքեան ՚ի տունս եւ յինչս եւ յընտանիս եւ բազումք մեռեալք էին այսու հարուածովք:

Ուստի` կարի իմն վշտացեալ առ այս սրբազան Վեհին, զթուղթ գրեաց հասարակապէս ՚ի վերայ Պօլսոյ, Ատրանայու, Պրուսայու, Թէքիրտաղու եւ Իզնիմիտու, մխիթարելով վասն վշտակրութեանցն եւ յորդորելով ՚ի յապաշխարանս եւ յաղօթս եւ յարտասուս առ Տէր Աստուած, դարձուցանել զցասումն իւր` զոր էած ըստ մեղաց: Թուղթ մի եւս առ մհ. Մօվսէսն գրեաց, դարձեալ մխիթարութիւն վասն հարուածոյ շարժին: Եւ հարկ վասն դրամոցն որք առ նմա էին (զորոց ասացեալ է ՚ի Մայիսի Դ) եւ զի փութով փօլիցայ արարեալ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ. զի ցուցանէր ՚ի Կարին զՍարխօշ ոմն ՚ի նմանէ առնուլ եւ նա զդրամ ինչ ո'չ ցուցանէր: Եւ այլ բանք:

Առ սրբոյ Աթոռոյս Մութավէլի Բարսեղ վարդապետն գրեցաւ ՚ի պատասխանի թղթոյն, առ յոր եւ վերոգրեալ թուղթքն ՚ի պահարան եդեալ յղեցան, պատուիրանաւ, զի զկոնդակն ընթեռնուլ տացէ յամենայն եկեղեցիսն յատկապէս ծանուցմամբ եւ քարոզիւ: Եւ զի խնդրեալ էր նա զթուղթ ինչ ընթեռնուլ տալ յեկեղեցիսն վասն սրբոյ Աթոռոյս գանձանակաց եւ այլոց բանից, գրեցաւ առ այս պատասխանի լռել ժամանակ ինչ, մինչ տակաւին աղէտիւ փորձութեան պաշարեալք կան ժողովուրդքն ամենայն եւ թուղթն այժմ ո'չ յղեցաւ: Եւ վասն դրամոյն որ առ մհ. Մօվսէսն (որ ՚ի վերոյ ՚ի թղթոջ նորին յիշեցաւ) պատուէր զի փօլիցայիւ ՚ի սուրբ Աթոռս հասուցանել ջանասցեն: Եւ զի խօսակցեալ ընդ իշխանացն, զԱբրահամ վարդապետի իթլախն հանցեն, որոյ աղագաւ եւ յանցելումն ամի ՚ի Յուլիսի Ի գրեցաւ խնդիր:

Առ սուրբ Երուսաղէմայ Պատրիարգ Կարապետ վարդապետն գրեցաւ ՚ի պատասխանի թղթոյն` որ այժմ ՚ի նմանէ ժամանեաց, գրեցեալ գոլով յանցելումն ամի, վասն Գաբրիէլ վարդապետին աղերս դարձեալ` զի ձեռնադրեսցէ Եպիսկոպոս (որ ձեռնադրեցեալ դարձեալ էր ՚ի գործն իւր ՚ի Սեպտ. ԻԲ): Ուստի` ծանուցաւ նմա զձեռնադրիլն նորին եւ գրեցաւ, զի մի հաւատացեալ անարժանից ոմանց կեղծաւորեալ վարուց, յղեսցէ փոյթ ընդ փոյթ ՚ի ձեռնադրել: Որպէս եւ ՚ի Յուլիսի Ի գրեցաւ: Ծանուցաւ եւ գրելն առ նա սրբազան Վեհին զերկուս թուղթս, մի ՚ի ՌՄԺԳ թուին եւ ՚ի Հոկտ. ԻԸ. եւ մի եւս յանցելումն ամի ՚ի Սեպտ. ԻԲ. Զի չէին հասեալք առ նա որպէս գրէր նա: Եւ այլ եւս բանք: Եդաւ այս ՚ի թղթոջ մահտեսի Մօվսիսին յղել առ նա ՚ի սուրբ Երուսաղէմ: Օրինակ մխիթարական թղթոյն տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԼԸ, ՄԼԹ: Իսկ եւ ՚ի Կարին գրեցան ՚ի պատասխանի թղթոց Բ թուղթք առ նուիրակ Սարգիս վարդապետն եւ առ Մելքոն Աղայն, զի գրեսցեն զորպիսութեանց շարժին` զոր ինչ լուիցեն եւ զի զփօլիցայատուս գտցեն. որք ՚ի Կարին տուեալ մեզ զդրամ ՚ի Պօլիս առցեն: Յղեցան այսոքիկ ՚ի Կարին առ Մելքոնն ՚ի ձեռն Գէորգին, որ էր բարեկամ Աթոռակալ Անդրէաս վարդապետին: Ի Յուլիս Գ:

Ի Բայազիտ առ Մարգարէ Աղայն գրեցաւ մխիթարութիւն վասն հանգուցեալ հօրեղբօր որդւոյ նորին Յարութիւն Աղային եւ շնորհակալութիւն վասն նուիրակական արդեանցն, զորս լիով հասուցեալ էին ՚ի ձեռն սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Մինաս վարդապետին (որ յղեցաւ ՚ի Նոյեմբ. Գ, զոր եւ այժմ ՚ի սուրբ Աթոռս դարձոյց սրբազան Վեհըն, զի էր երկիրն այժմ ՚ի յոյժ նեղութեան): Խոստանալով եւ առ ժողովուրդսն յետոյ գրել զշնորհակալութիւն եւ զի գրեսցէ զորպիսութեանց տեղւոյն եւ փաշային: Իսկ հանգուցեալ Առաջնորդն վանիցն սրբոյն Գէորգեայ Աղէքսանդր վարդապետն (որ յիշեցեալ է ՚ի Յունվարի ԻԶ): ՚ի կենդանութեան եդեալ յընչից վանիցն ՚ի Բայազիտ Պօղօս ոմն յաւանդ եւ այժմ ՚ի ձեռն եղբօր որդւոյ նորին երեւիւր թէ` վատնին ինչքն, որ գնացեալ բերեալ էր անտի յայտնապէս զպղնծեղէնս եւ զշորեղէնս ինչ եւ ցուցանէր այն եւ եթ գոլ յաւանդ եդեալ ինչքն, այլ ծածկապէս զբազում ինչս պիտանաւորս վատնեալ ասէին եւ կամ առ Պօղոսն այն մնացեալ: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն առ Մարգար Աղայն, զի ստիպմամբ հարցեալ զՊօղոսն զայն վասն առ ինքն յաւանդ եդելոցն, եթէ իցէ ինչ առ նմա, առցեն դաւթարաւ եւ առ իւրեանս պահեսցեն: Իսկ թէ այլոց տուեալ իցէ, զայն եւս ստուգիւ գիտացեալ գրեսցեն, իսկ վասն Ագուլեաց վանից միաբան Մատթէոս վարդապետին` որպէս գրեցաւ ՚ի Յունիսի ԻԱ առ Մարգար Աղայն եւ առ Պարոն Թումանն դարձուցանել ՚ի սուրբ Աթոռս, այժմ դարձեալ եկն ըստ հրամանին: Վասնորոյ էառ ՚ի նմանէ սրբազան Վեհըն զկոնդակն` զոր ետ նմա ՚ի Յունիսի ԺԷ եւ ընդ այս թղթոյս ետ Աստապատեցի Տէր Վահանին տանել առ Մարգար Աղայն եւ յայսմ թղթոջ գրեաց եւ զողջոյն առ վերոյիշեալ Թումանն, զի զԲարդուղիմէոս վարդապետն միաբան նոյնոյ վանիցն, ածեալ ՚ի Բայազիտ, զկոնդակն նմա տացեն եւ զպատճառն գրեաց ՚ի Տէր Վահանէն իմանալ (որ յառաջ քան զայս ընդ վերոյիշեալ նուիրակ Մինաս վարդապետին ՚ի սուրբ Աթոռս եկն եւ այժմ դարձաւ) ընդ Գէորգին ՚ի Յուլիսի Գ:

Գրեալ էր յառաջ քան զայս Յօհաննէս Կաթուղիկոսն առ սրբազան Վեհըն զխնդիր ինչ վասն Սարգիս վարդապետի ումեմն, որ ՚ի վիճակէն Գանձասարու էր եւ յառաջ քան զայս դարձեալ էր ՚ի ժողովարարութենէ ՚ի Կարին, առնէր անդ եւս զժողով. զի ածցէ զնա ՚ի սուրբ Աթոռս եւ աստի ՚ի Գանձասար յղեսցէ, զի մի ընդ այլ ճանապարհաւ չԻսրայէլն աճապարեսցէ: Եւ սրբազան Վեհըն ըստ խնդրոյն գրեաց յառաջ քան զայս ՚ի Մայիսի ԻԲ, առ Կարնոյ նուիրակ Սարգիս վարդապետն եւ առ այլս, յղել զնա ՚ի սուրբ Աթոռս: Որք եւ յղեալ իսկ էին աստ: Եւ մնացեալ նորին աստ յաւուրս քանիս, ՚ի Գանձասար խնդրէր երթալ առ Յովհաննէս Կաթուղիկոսն եւ վասն երկիւղի ճանապարհացն, խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն զթուղթ առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն, զի զարս յղեալ անտի, տարցէ առ ինքն եւ սրբազան Վեհըն շնորհեաց նմա ՚ի Յուլիս Գ:

Ըստ գրելոյ հարկի սրբազան Վեհին ՚ի Փետր. ԺԳ եւ ՚ի Մարտի ԻԳ, եկն ՚ի Վանայ Պաղտասար վարդապետն ՚ի Մայիսի ԺԶ: Եւ վասն զի` սակս պիտոյութեան իրիք մնալոց էր աստ տակաւին, վասն որոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն ըստ խնդրոյն զթուղթ ՚ի Վան առ մհ. Յօհաննէսն եւ յորդին իւր Ղուլիջանն, առնելով զնա վէքիլ Բ վանից նորին, Կարմրաւորին եւ Անկուսներին, զի լիցին նոցին հոգածու մինչեւ դարձցի Պաղտասար վարդապետն: Կրկնելով զսոյն պատուէր միաբանի նորին Յովսէփ վարդապետին, որ ելեալ էր վասն վանիցն ՚ի ժողով: Թուղթ եւս առ Մուշաղբիւրցի Տէր Յօհաննէսն գրեաց վասն բանից ինչ: Զորս առեալ Պաղտասար վարդապետին յղեաց ՚ի Յուլիսի Դ:

Մեծոփայ վանիցն էր սրբութիւն ինչ եւ հրաշագործ Աւետարան` պատճառաւ իւիք մնացեալ ՚ի կողմանս Կոստանդնուպօլսի: Եւ նոյնոյ վանիցն էր իշխող քիւրտ ոմն Մուհամատ բէկ անուամբ եւ Առաջնորդ ոմն Սողոմօն անուամբ (որ յիշեցեալ է եւս յանցելումն ամի ՚ի Փետր. Գ): Որ անկանէր հանապազ առ վերոյիշեալ քիւրտն, բերել տալ զսրբութիւնս վանիցն: Եւ քիւրտն այն խնդրէր բազմիցս անգամ ՚ի սրբազան Վեհէն տալ ինքեան զթուղթ մի, որպէս զի զտաճիկ ոմն յղեսցէ այնու բերել զսրբութիւնսն: Իսկ սրբազան Վեհըն զխնդիրն բացասէր: Իսկ քիւրտն այժմ գրեալ առ սրբազան Վեհըն զթուղթ յաղագս նոյնոյ խնդրոյ, յղեալ էր ՚ի ձեռն առն ումեմն տաճկի Միքայիլ անուամբ: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյն, զխնդիրն բացասելով դարձեալ եւ զպատճառն ցուցանելով` զի ոչ վայելէ մեզ ասէ տալ զթուղթն մեր տաճկի եւ կամ ՚ի ձեռն տաճկի զսրբութիւնսն տալ հրամայել, որ կարի մեղադրութիւն է մեզ: Զայս եւ եկեալ առն ծանոյց բերանով եւ ասաց յղել զվանից սեւագլուխն, զի զթուղթն նմա տացէ եւ նա երթիցէ բերել զսրբութիւնսն: Որոյ եւ բարկացեալ իսկ էր վասն ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գալոյն: Զոր առեալ գրաբեր Մուքայիլ տաճկին, ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Յուլիսի Ե:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Ղազար անուամբ հայոյ ումեմն, որ էր Վրաստանցի եւ ՚ի Հախբատու գիւղէն, որոյ Բ եղբարքն եւ Ա քոյրն գերեցեալք ՚ի լեկզեաց գրաւք գոյին ՚ի Ճար կոչեցեալ երկիրն նոցին: Ի վերայ բոլոր տանս Արեւելեան եւ Հաշտարխանու. մի ամ պայմանաւ: Ի Յուլիսի Ը: