Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Առաջնորդ Ակնայ Քաղաքին Մարտիրոս վարդապետն, ըստ որում գրեցաւ առ ժողովուրդսն Ակնայ սաստ վասն նորին մինչ ՚ի սբ. Աթոռս ո'չ գայցէ բանադրեցելովքն (որպէս ասացեալ է ՚ի Մայիսի ԻԲ). եկն այժմ ըստ նոյնոյ հարկի ՚ի սուրբ Աթոռս, միով միայն բանադրեցելով Ղուկաս անուամբ, իսկ այլքն ո'չ: Եւ ՚ի գալն նոցին յոտս սրբազան Վեհին, զի Առաջնորդն առցէ զներումն իւրոց սխալմանց եւ բանադրեցեալն արձակիցի, սրբազան Վեհըն նախ քան զայն առնել, կոչեաց առ ինքն զեպիսկոպոսունս եւ ՚ի ներկայութեան նոցին խօսեցաւ ընդ նոսա դատաստանաւ: Նախ էհարց զմիւսոց բանադրելոցն, թէ ընդէր ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ եկին: Նոքա պատասխանեցին թէ` Բ քահանայքն ՚ի Պօլիս գնացին եւ յաշխարհականացն մի ոմն մեռաւ, իսկ այլքն կենդանի կան անդէն ՚ի յԱկն: Որոց մինն էր հայրն այս Ղուկասի, որ այժմ եկեալ էր եւ յերկուց քահանայիցն մի ոմն էր բանադրեցեալ ՚ի սրբազան Վեհէն, իսկ զմիւսն Առաջնորդն էր գրեալ ՚ի մէջ բանադրանացն: Իսկ իբրեւ պատասխանեաց նոցա սրբազան Վեհըն, թէ մինչեւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ եկեսցեն եւ նոքա, բանադրեցեալդ ո'չ արձակի: Զի գրով ժողովրդեանն բանադրեցի եւ դարձեալ գրեն թէ` արձակեա': Բայց պարտ է այժմ զի նոքա եւս աստ ներկայ լիցին եւ ես քննեալ գիտացից թէ ունէի՞ն յիրաւի զյանցանս, որոց աղագաւ բանադրեցան եւ կամ թէ զղջացեա՞լ իցեն, զի յայնժամ ըստ նոցին զղջման տաց նոցա զթողութիւն եւ արձակեցից: Առ այս պատասխանեաց Առաջնորդն սրբազան Վեհին թէ` զյանցանս ունէին ըստ որում բանադրեցան եւ այժմ եւս զղջացեալք են, բայց աշխարհականքն գալ ո'չ կարացին, իսկ Քահանայքն ՚ի Պօլիս այնր աղագաւ գնացին, զի գրեցուսցեն առ քեզ զաղերսական թուղթ ՚ի յարձակել զինքեանս: Ապա սրբազան Վեհըն տեղեկանալ սկսաւ զյանցանաց բանադրելոցն եւ Առաջնորդն պատմեաց զամենայն անցսն, յորոց երեւեցան իւրն առաւել յանցանք քան բանադրելոցն: Պատմէր եւ Ղուկասն զնոյն անցսն, ո'չ նման ասացելոյ Առաջնորդին: Այլ իբրեւ ոչինչ ստուգութիւն երեւեցաւ ՚ի բանս Առաջնորդին եւ երեւիւր թէ` ՚ի դառնալն նորոգելոց է առաջին վէճն, վասնորոյ` պնդապէս կամեցաւ սրբազան Վեհըն գալ միւսոց բանադրելոցն եւս եւ Առաջնորդին մնալ աստ ցգալն նոցին, այլ Առաջնորդն մնալ ո'չ յօժարեցաւ, խոստանալով դարձեալ գալ ընդ բանադրելոցն: Վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն զթուղթ ինչ ոչ ետ նմա: Այլ զՂուկասն արձակեաց ըստ կատարեալ զղջմանն եւ արտասուացն եւ ետ նմա վասն արձակմանն զվկայական թուղթ մի, ընդորում ել Առաջնորդն ունայն ՚ի Օգոստ. ԻԸ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Փարսատան անուամբ հայոյ ումեմն, որ էր վրաստանցի եւ ՚ի Խրամ գեղջէ, որոյ եղբայրն գերեցեալ էր ՚ի լէկզեաց. ՚ի վերայ Թարվիզու, Խօյայ, Սալմաստու, Գիլանու, Հաշտարխանու եւ Ղզլարու մի ամ պայմանաւ եւ տուաւ նմա ՚ի Օգոստ. ԻԹ:

Ի Կարսայ Առաջնորդ Պետրոս վարդապետէն եւ ՚ի Եաղուբ Աղայէն, ժամանեցին դարձեալ առ սրբ. Վեհըն թուղթք ՚ի պատասխանի այնմ թղթոյ` որ գրեցաւ առ Առաջնորդն ՚ի յՕգոստ. ԺԷ: Որ յղեալ էր այժմ զեզինս ՚ի տանել զբրինձ վասն Եաղուբ Աղային, եւ զորքանն եւս էր գրեալ ըստ որում գրեցաւ առ նա պատուէր, որ էր ԵՃ լիտր, զոր ո'չ թէ վասն բաշխելոյ այլ դրամով: Եւ գրէին երկուքն եւս դարձեալ զխնդիր, ՚ի բանադրել զչորս արս, որոց զայս ինչ միայն անորոշաբար ցուցանէր զյանցանս թէ` ինձ ո'չ հնազանդին եւ ամենայն բանից եւ գործոց իմոց ներհակին եւ ընդդիմանան: Այլ վասնզի` վասն պարտուց սրբոյ վանիցն ունէր սրբազան Վեհըն զհոգս եւ կամէր զմարդ յղել անդ այնր աղագաւ եւ զթուղթ գրել (որպէս ասացեալ է ՚ի Մայիսի ԻԸ, ՚ի Յունիսի ԺԷ եւ ՚ի Յուլիսի Ա), վասնորոյ զվանցի Պաղտասար վարդապետն (որ յիշեցեալ կայ ՚ի Յուլիսի Դ) յղեաց անդ սրբազան Վեհըն, այսու պատուիրանաւ, զի ՚ի ներկայութեան բնաւից իշխանացն եւ Քահանայից Քաղաքին, զամենայն ինչս վանիցն, թէ զկայունս եւ թէ զգնայունս, բաց ՚ի յեկեղեցական անօթոցն, գրեանցն եւ զգեստուցն, գնահատեսցէ ըստ իւրաքանչիւրոց գնոցն եւ զգինս նոցին ընդ որքանութեան պարտուցն համեմատեալ իմասցի զաւելորդն եւ զպակասն. եւ եթէ առնօղք գտանիցին ընչիցն, ձեռամբ եւ գիտութեամբ իշխանացն վաճառեալ զայնս տացէ զպարտսն եւ որ ինչ մնասցէ ՚ի պարտուցն, ինքն տացէ (զի ետ նմա ՚ի գնալն զդրամ). իսկ թէ առնօղք ո'չ գտանիցին ընչիցն, ապա ինքն զոր ինչ սրբոյ Աթոռոյս պիտանաւորն իցէ, առցէ, թէ զցորեան եւ թէ զգարի, զորս եւ ՚ի սուրբ Աթոռս բերցէ եւ թէ զանասնեղէնս: Զի որպէս ցուցեալ է ՚ի յԱպրիլի Ե եւ ՚ի ԻԸ, ա'յն էր դիտումն սրբազան Վեհին, զի սահմանեսցէ անդ վասն սրբոյ Աթոռոյս զարօր, առնել անդ զվաստակս, զի հող տեղւոյն կարի բերի էր եւ արդիւնատու, որ ծախուց սրբոյ Աթոռոյս մեծագոյն լինէր օգնութիւն: Ուստի` պատուիրեաց Պաղտասար վարդապետին առնել զայս ըստ իւրոց կամաց եւ զպարտս վանիցն տալ եւ վերադառնալ ՚ի սուրբ Աթոռս:

Ուստի` եւ գրեաց այսր աղագաւ զթուղթ առ ժողովուրդսն Կարսայ, յիշեցուցանելով նոցա վերստին զյոլովակի դրամածախութիւնսն զորս արարեալ էր եւ զգլխացաւութիւնսն զորս յաղագս շինութեան վանիցն մինչեւ ցայժմ կրեալ էր եւ կրելոց էր եւ զպարտսն եւս այժմ ջանայր վճարել: Ուստի նոցա զվերոասացեալն առնել առանց հակառակութեանն ՚ի վճարումն պարտուցն, ծանուցանելով նոցա եւ զպատճառն այսորիկ, թէ այնր աղագաւ առնեմ այսպէս, զի գիտասջիք թէ ՚ի վանսն ձեր ոչինչ գոյր ամենեւին, եւ ես զայս քան աշխատութիւնս զորս կրեցի եւ կրելոցեմ, զդատարկ եւ զաւերակ տուն լցուցանել եւ շինել կամիմ եւ մի' ասիցէք թէ` վանքն մեր ամենեւին լի էր եւ շէն: Դարձեալ եւ սաստ հասարակապէս եւ մանաւանդ այնց չորից անձանցն, զորս գրէր Առաջնորդն գոլ ինքեան ընդդիմակ (զորս ոչ բանադրեաց սրբազան Վեհըն, զի չէր նոցին գլխաւոր յանցանք ինչ), պատուիրելով մնալ ՚ի հնազանդութեան Առաջնորդին: Նաեւ շնորհակալութիւն վասն իմտատիային, զորս տուեալ էին վասն շինութեան վանիցն զերկաթս եւ զտախտակս: Իսկ եւ յղեաց սրբազան Վեհըն զԵՃ լիտր բրինձ վասն Եաղուբ Աղային ըստ խնդրոյ Պետրոս վարդապետին եւ ՚ի պատասխանի թղթոյ նորին, գրեաց առ նա թուղթ մի եւ ծանոյց` թէ այս ինչ ընծայ նմին եւ այսքանից դրամն առեալ տուր Պաղտասար վարդապետիդ եւ զպատճառ յղելոյ Պաղտասար վարդապետին եւ պատուէր վասն նորին: Ե զԻ լիտր բրինձ (զոր ուրոյն յղեաց) մատուսցէ Ղարաբէկին, հանդերձ սիրոյ թղթովն որ առ նա գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն: Եւ վասն գարւոյ` զի ճարեսցէ վասն սրբոյ Աթոռոյս եւ զխոստացեալ մսացուսն յղեսցէ: Պատուէր եւս յղել զքսուր Աբրահամ վարդապետին, զոր նոր դաւթար արար, բաց յայնմանէ, որ ՚ի յԱպրիլի ԻԸ յղեսցէ լրապէս ըստ դաւթարին, զոր Պաղտասար վարդապետն տարաւ ընդ իւր, հանդերձ դաւթարաւ ընչից վանիցն: Եւ զի` Յօհաննէս Քահանայ ոմն լեալ էր վէքիլ Աբրահամ վարդապետին եւ հաշիւ էր ՚ի մէջ նոցին, գրեաց զպատուէր` յղել աստ զնա ընդ Պաղտասար վարդապետին, զի զհաշիւն հատցէ: Եւ վասն բանադրանաց թղթոյ խնդրոյն յանդիմանութիւն նմին եւ պատուէր ՚ի սիրով վարիլ ընդ ժողովրդեանն: Եւ վասն Վարդիհօր վանիցն եւս պատուէր, որպէս եւ ՚ի յԱպրիլի ԻԸ:

Թուղթ մի եւս առ Եաղուբ Աղայն գրեցաւ:

Թուղթ եւս առ Կարբեցի մհ. Մարգարն եւ Եղիազարն (որք ՚ի յԱպրիլի ԻԸ յիշեցան), մխիթարութիւն վասն մահուան Աղամալին, եղբօր Մարգարին եւ հօր Եղիազարին եւ յորդորումն զի թէ զխոստումն ինչ ունիցի սրբոյ Աթոռոյս յղեսցեն եւ զի` զորպիսութեանց իւրեանց գրեսցեն: Եւ ել Պաղտասար վարդապետն ՚ի ԼԱ Օգոստ. օրինակ հասարակ թղթոյն ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է յերեսն ՄԽԴ, ՄԽԵ:

Սամուէլ անուամբ այր ոմն եկեալ ՚ի Գիլանու, որ էր Թիֆլիզեցի, բերեալ էր ՚ի Գիլանու նուիրակ Ստեփաննոս վարդապետէն զթուղթ (որ յիշեցեալ կայ ՚ի Յունիսի ԻԶ): Ուստի ՚ի պատասխանի նմին զթուղթ մի գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն, փութացուցանելով` զի ցգարունն զգործն աւարտեալ եկեսցէ եւ պատուէր` ընդ ժողովրդեանն սիրով վարիլ (որ գրեալ էր զթշուառութեանց Հաշտարխանու նուիրակին):

Թուղթ եւս առ Եսայի Իւզբաշին որ անդ, սէր եւ օրհնութիւն, ՚ի պատասխանի թղթոյն` զոր յառաջ քան զայս ընկալաւ եւ շնորհակալութիւն վասն չային զոր յղեալ էր:

Թուղթ եւս ՚ի Թարվէզ առ Թիֆլիզեցի Պ. Մկրտումն եւ Սաֆարն, վասն ՚ի Բասրայու եկեալ թղթոց ինչ, զոր լուաք թէ Մկրտումն առ ինքն արգելեալ է, զի յղեսցէ փութով: Եւ յատկապէս առ Սաֆարն պատուէր վասն անցելոյ իրակութեան այգւոյն (զորմէ ասացեալ է ՚ի Յունիսի ԻԶ), զի փութով զպայմանագիրն առեալ ՚ի Միրզայ Շէֆոյն յղեսցէ: Լուաք այժմ զհամբաւ ՚ի Հաշտարխանու Առաջնորդէն թէ մեռեալ է: Նոյն Սամուէլի մարդն զգրեանսն տարաւ ՚ի Սեպտ. Գ: Դարձեալ բերեալ էր սոյն Սամուէլս զթուղթ ՚ի յԱննայ խանումէն, որ առ Քեարիմխանն, որ գրեալ էր դարձեալ զաղերս վասն ջուղայեցի Աւետիք վարդապետին (որպէս եւ ՚ի Յունիսի ԻԶ): Նաեւ վասն ումեմն գերետեառն (որ ՚ի վերոյ ՚ի ԻԹ Օգոստ. յիշեցաւ): Վասնորոյ` գրեաց առ նա զթուղթ մի խոստանալով զխնդիրսն կատարել զոր Սամուէլն յղեաց:

Իսկ յայսմ միջոցի, Արքայն Հերակլ եդ զԱղալօն ՚ի կալանս (որ յիշեցեալ կայ ՚ի Յուլիսի Լ): Զի չարախորհուրդ Բատին (որ յիշեցեալ է ՚ի Դեկտ. ԻԱ) ՚ի ժամ սատակմանն կտակեալ էր թէ` նա եւս է ինձ խորհրդակից: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն առ Արքայն զթուղթ մի աղերսանաց, ոչ զի արձակիցէ, զի անտեղի էր: Այլ զի իրաւամբ քննեսցէ, մի' գուցէ ՚ի թշնամեաց իցէ նենգեցեալ: Օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄՀԹ, ընդ փայեկի ՚ի Սեպտ. Դ: