Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Իշխանքն Մահմուտանու` յետ ընդունելոյ զհրաման սրբազան Վեհին, որ գրեցաւ առ նոսա ՚ի Հոկտ. ԺԶ. յօժարեալ էին առնել զհրամայեալն, նոյնպէս եւ բէկն եւս էր յօժարեալ: Ուստի` գրեալ էր բէկն զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին, խոստանալով զվանսն շինեցուցանել եւ ՚ի գարնանն յղել զսեւագլուխսն հանդերձ իշխանօք տեղւոյն: Նոյնպէս եւ Ռէս Զաքարիայն եւս էր գրեալ զթուղթ, զնոյն խոստանալով. զորս ՚ի ձեռն Յակոբ Քահանայի ումեմն յղեալ էին, վասնորոյ` ՚ի պատասխանի նոցին գրեաց սրբազան Վեհն այնր աղագաւ, զի ըստ խոստմանն իւրեանց արասցեն ՚ի գալ գարնանն եւ մի եւս ստեսցեն: Որ ել ՚ի Յունվ. ԻԳ:

Գրիգորն այն բանադրեալ, որ յիշեցաւ ՚ի Յունվ. Ը, իբրեւ ՚ի յոլով աւուրս մնաց աստ եւ միւս բանադրեալքն եւս ո'չ եկին, որոց սպասէր, վասնորոյ` զղջացեալ հաշտեցաւ ընդ Առաջնորդին եւ առ ոտս սրբազան Վեհին անկեալ խնդրեաց զթողութիւն, վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհին գթացեալ` արձակեաց զնա եւ զթուղթ մի եւս ետ նմա ՚ի վկայութիւն վասն արձակմանն: Որ յանձն էառ առ զորդին եւս յղել ՚ի յարձակիլ, որ մի էր ՚ի բանադրելոց անտի. Յունվ. ԻԷ:

Թարվիզեցի Միրզա Շէֆի տաճիկն այն, զոր զսրբոյ Աթոռոյս այգին իճարայով առնուլ կամէր (զորմէ ասացեալ է ՚ի Նոյեմբ. Ա եւ յայլ տեղիս), մեռեալ էր: Եւ որդի նորա Միրզա Ռաֆին զնոյն առնել կամելով ըստ հաճութեան սրբազան Վեհին զոր գրեաց առ հայրն նորին ՚ի Յունիսի ԻԶ, գրեալ էր նա զիճարայնամայ եւ յղեալ առ սրբազան Վեհըն, այսու ոճիւ, զի զայգին շինեսցէ եւ կերիցէ մինչեւ ցիննսուն եւ ինն ամս եւ տացէ սրբոյ Աթոռոյս ՚ի տարւոջն զՃ Թարվիզի լիտր ցորեան իճարայ: Գրեալ նաեւ ՚ի բերանոյ սրբազան Վեհին ըստ նմին պայմանի զշարթնամայ52) եւ առ սրբազան Վեհըն յղեալ, որպէս զի` կնքեալ զայն յետս առ ինքն դարձուսցէ, զի մնասցէ ՚ի ձեռին իւրում մինչեւ ՚ի լրանալ վատային իննսուն եւ ինն ամաց: Ընդ որս հաճեալ սրբազան Վեհին, գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյ նորին զթուղթ մի առ նա, հաւանելով իճարանամային: Եւ զշարթնամայն եւս կնքեալ եդ ՚ի թղթոջն եւ առ նա յղեաց: Գրեաց եւ զթուղթ առ Խօջայ Սաֆարն ՚ի պատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով զգրեալն իւր առ Միրզայ Ռաֆին եւ զթուղթսն առ նա յղելով` զի տացէ նմա: Եւ զի խնդրեալ էր նա, թէ ով աստ իճարային մուղայէթ լիցի եւ յիւրաքանչիւր ամի առցէ զայն, ցուցեալ էր եւ զՔահանայ մի Փիլիպպոս անուամբ, թէ լեալ է յառաջագոյն գանձապետ սրբոյ Աթոռոյդ: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն, զի ինքն լիցի ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ եւ առցէ զիճարայն: Իսկ եթէ ինքն չկամիցի, Տէր Փիլիպպոսն այն թէ ողջ իցէ եւ յանձն առնուցու, ծանուսցէ եւ թէ ո'չ, զայլ ոք, զոր ինքն հաւատարիմ գիտասցէ, ծանուսցէ, զթուղթ գրեսցէ առ նա եւ կարգեսցէ վէքիլ: Իսկ զի պիղծ շէխ տեղւոյս կարի անիրաւեալ զբազում անիրաւ դատաստանս առնէր, ո'չ միայն զխղճալի հայս երկրիս մերոյ այնու զրկէր, այլ եւ սրբոյ Աթոռոյս եւս հասուցանէր զվնաս թիւր դատաստանաւ, վասնորոյ` կարի յոյժ զզուեալ ՚ի նմանէ սրբազան Վեհին եւ զյոլով գլխացաւութիւնս եւս կրեալ, ապա գրեաց անորոշաբար զիրակութիւնսն, որոց զդատաստանսն թիւրեալ էր պիղծն, որք սրբոյ Աթոռոյս միայն էին, որք էին Ե գլխով եւ յղեաց առ Խօջայ Սաֆարս այս, զի անորոշաբար հարցցէ զայնս շէխիսլամին Թարվիզու (որ էր մեծ քան զամենայն շէխիսլամս Հատրբեջան երկրիս) եւ առցէ ՚ի նմանէ զֆաթվայն53) նոցին, թէ զիարդ պարտի լինիլ դատաստան նոցին եւ յղեսցէ զֆաթվայսն ՚ի սուրբ Աթոռս: Բայց յոյժ պատուէր` զի մի' ծանուսցէ, թէ զայս խալիֆայն խնդրէ, այլ անորոշաբար ասասցէ եւ թէ շէխիսլամն դժուարաւ յօժարիցի, զփոքր ինչ դրամ եւս ցուցցէ. եւ այլ պատուէրք:

Գրեաց եւ առ Դուխուրշանցի Տէր Յովսէփն, պ. Աստուածատուրն եւ պ. Եղիազարն ՚ի պատասխանի թղթոյ նոցին, վասն սրբոյ Աթոռոյս այգւոյն որ անդ. որք գրեալ էին զաղաչանս, թէ խարճ այգւոյն բազում է եւ արդիւնքն սակաւ, ճար իմն հոգա', եդեալ էին զպատճառն եւս թէ` ՚ի հերուն ամի եւ յայս տարի եւս անձրեւն եւ կարկուտն հարին: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց նոցա, զի զարդիւնս այգւոյն ՚ի վերայ իւր խարճեսցեն եւ շէն պահեսցեն, որպէս մինչեւ ցայժմ լեալ է եւ մի ոմն ՚ի նոցանէ լինիցի վէքիլ եւ գիտութեամբ երիցն այնպէս արասցէ: Եւ թէ յաւելցի ինչ, զայն եւս ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն: Քանզի ասէ` ո'չ յամենայնում ամի անձրեւն եւ կարկուտն հարկանէ, զի թէ այդպէս լիցի, ոչ ուրեմն մնայր յերկրոջդ ձերում շէն այգի: Այլ պատահի եւս այնպիսի տարի, որ զերից ամաց խարճն հանել կարէ այգին. զի քակելոց չեմք եւ ծախելոց եւս ոչ եմք եւ այլք առ այս բանք: Այս եւս առ Սաֆարն յղեցաւ, զի յղեսցէ առ նոսա: Յղեցան այսոքիկ յԵրեւան առ Աղալօն, զի յղեսցէ ՚ի Թարվէզ ընդ խանի չափարին որ գնալոց էր անդ կամ ընդ այլոյ հաւատարմի ՚ի Փետրվարի Գ:

Արդ ըստ որում գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Յունվ. ԺԸ առաքեալ էր փաշայն Կարսայ վասն իւր խնդրեալ բրնձին զիւր սառաֆ բաշի մհ. Պետրոսն, հանդերձ դրամով եւ Ծ ուղտիւք եւ զչուխատար մի եւս ընդ նմա: Եւ սրբազան Վեհըն զմասն ինչ խնդրեալ բրնձոյն ճարեալ այժմ յղեաց: Իսկ վասն մնացելոցն սառաֆն եւ չուխատարն աստ մնացին, զի հոգասցեն մինչեւ ցմիւսանգամ գալն ուղտուցն: Եւ զի այսպէս կիսակատար էր բանն, վասնորոյ` սրբազան Վեհըն ո'չ գրեաց այժմ զպատասխանի թղթոյ փաշային, այլ զթուղթ գրեաց առ Քեահիայն ՚ի պատասխանի թղթոյն այսր աղագաւ: Եւ զի նոքա զթիլանին ԺԶ փարայ հաշուելով յղեալ էին զդրամ, իսկ աստ երթայր ԺԸ փարայով, վասնորոյ` պակաս դրամն ՚ի մէնջ տրեցաւ եւ սրբազան Վեհըն զայս Քեահիային ծանոյց: Իսկ Եաղուբ եւ Իւսիւֆ Աղայքն վասն մնացորդին զՃ թիլանի բրնձոյն իրւեանց (որ յիշեցաւ ՚ի Յունվ. ԺԸ). գրեալ էին սրբազան Վեհին յղել ընդ փաշայի սարվանին: Բայց սարվանն տանել ո'չ կարաց, այլ զոր վասն նոցա էր պատրաստեցեալ, վասն փաշային տարան: Վասնորոյ սրբազան Վեհըն գրեաց զթուղթ առ նոսա ՚ի պատասխանի թղթոց նոցին եւ զայս ծանոյց, զի թէ կարիցեն, առցեն զիւրեանցն, իսկ թէ ոչ, յետոյ աստի տարցեն:

Առ Ղարաբէգն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ զբամբակն եւ զբրինձն զորս վասն նորա ՚ի ձեռն Եղիկին յղեաց ՚ի Յունվ. Ժ, ՚ի գին իրացն զորս առաք ՚ի նմանէ, չէր առեալ: Իսկ յետոյ վասն ռամազանին զբրինձն առեալ էր եւ գրեալ էր թէ` այսչափ ինչ պակաս եկն: Իսկ զբամբակն չէր առեալ եւ գրեալ էր թէ` այսչափ ինչ զարար լինի է ինձ եւ վասն այն ո'չ առի: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց` զի զայն առցէ եւ ըստ իւր հաշուին զոր ինչ գիտիցէ իւրն զարար գոլ, ծանուսցէ զի տացէ, զայս եւս թէ` ասացեալ էի Եղիկին, զի տացէ քեզ եւ զոր ինչ պակաս իցէ, ծանուսցէ զի յղեսցուք:

Առ Բաղտասար վարդապետն եւս գրեաց ծանուցանելով զամենայն վերոասացեալքս եւ զի զդուռն վանիցին երկաթել կամէր, զփուսուլայ մի եւս գրեաց առ նա, պատուէր` զի խափանեսցէ. զի անուն խղճալի վանիցն փութով մեծացեալ թշնամիքն բազմասցին: Ի ձեռն Սարվանբաշուն, որոյ Կ լիտր բրինձ բաշխեցաւ: Ի Փետրվ. Ե:

Ի ձեռն երից ուխտաւորաց առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ժամանեաց յԵւդոկիոյ նուիրակ Եսայի վարդապետէն, որ յառաջ եւս էր գրեալ զթուղթ, այլ չէր հասեալ, զի ընդ Զաքարիա վարդապետին էր եւ նա այժմ ՚ի Կարնոյ դարձեալ եկեալ էր ՚ի Բայազիտ: Ուստի` զայս թուղթ զոր գրեալ էր, կարճառօտ զնոյն բանսն էր գրեալ, զոր ինչ յառաջին թուղթն: Վասնորոյ` ոչինչ լիապէս աստի իմացեալ եղեւ. որ գրեալ էր վասն նոր փօլիցային, զոր Զաքարիա վարդապետն արարեալ էր ՚ի վերայ նորա (ա 6): Եւ վասն Հնդկաց նուիրակի փօլիցային, որ էր ՚ի վերայ Շօռոթեցի Մկրտիչ Աղային, որ յիշեցեալ գոյ ՚ի Յունվ. Ը) որոց աղագաւ գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ մի ՚ի պատասխանի թղթոյն թէ` երբ Զաքարիա վարդապետն եկեսցէ յայնժամ զպատասխանի թղթոյն քոյ եւ Մկրտիչ Աղային լիապէս գրելոց եմ: Նոյնպէս եւ վասն Աստուածատուր անուամբ առն միոյ զկիսակատար բանս էր գրեալ, նոյն բան գրեցաւ: Նաեւ սակս սեւագլխաց ոմանց որպէս թէ զգանգատ այն եւս կիսատ: Բայց զի կասկածէր, թէ գուցէ սրբազան Վեհըն ըստ իմոյ գրելոյ միանգամայն թարց ընտրութեան առնիցէ, գրելով թէ թէպէտ ես ներկային նկատմամբ կարճոգութեամբ գրեմ, գրեցաւ միամտութիւն: Եւ եւս միամտութիւն վասն աստի տարեալ ձիոյն, զոր յետս էր յղեալ: Եւ ըստ խնդրոյն օրհնութեան թուղթ ՚ի Կեսարիայ առ Հաճի Յովսէփ ոմն որ զԱՃ ղռուշ կտակ հանգուցեալ Հաճի Աննային իւրեանց տուեալ էր ինքեան եւ զԺ ղռուշ եւս հոգեբաժին նմին եւ զՂ ղռուշ եւս վասն սրբոյ Աթոռոյս պարսպաշինութեան, որոց բոլորն է ԲՃ ղռուշ:

Առ մհ. Յակոբն եւ մհ. Սարգիսն, որք ըստ կտակի հանգուցեալ հաճի Գէորքին, որ էր մհ. Յակոբի փեսայն եւ մհ. Սարգսի եղբայրն կամեցեալ էին զարծաթեայ խաչ մի շինել Ճ ղռուշի վասն սրբոյ Աթոռոյս: Այլ Եսայի վարդապետն չկամելով, թէ այժմ դրամն է հարկաւորապէս պիտոյ սրբոյ Աթոռոյն, առեալ էր զՂ ղռուշ դրամ եւ Ժ ղռուշի Ա փոքրիկ խաչ, եւ Լ ղռուշ եւս հոգեբաժին որ է ՃԼ ղռուշ:

Առ մհ. Մելքոնն, որ տուեալ էր վասն սրբազան Վեհին զԱ կապացու մօռ իփակ բարակ բան հնդկաց ՚ի յընծայ:

Թուղթ եւս ՚ի վերայ տան հանգուցեալ ղազանճի մհ. Պետրոսին եւ տեղի անուանց որդոցն թողաւ վասն Ի ղռուշ կտակին, զոր տուեալ էին նուիրակին:

Թուղթ եւս ՚ի վերայ տան հանգուցեալ մհ. Կարապետին, որք զԻ ղռուշ կտակն տուեալ էին նուիրակին:

Առ մհ. Դանիէլ, որ վասն հանգուցեալ եղբօրն տուեալ էր զԽ ղռուշ հոգեբաժին:

Ի Զիլա առ Խօջայ Ասմարն, որ վասն հանգուցեալ եղբօրն տուեալ էր զԴ ոսկի քառասնից:

Ի Նիկտայ առ Բ Պօղոսեանք, որոց մինն էր եղբայր եւ մինն որդի հանգուցելոյ ուրուք (որոյ անուան տեղին թողաւ), որք զԽ ղռուշ կտակ նորին տուեալ էին նուիրակին:

Առ Խօջայ Սէֆէրն ՚ի Կեարմիր, որ ԶԸ ոսկի կտակ հանգուցեալ հօրն իւրոյ նշան Խալֆային տուեալ էր նուիրակին: Իսկ եւ թուղթ ՚ի Թօխաթ առ մհ. Գրիգորն եւ Խօջայ Յովհաննէսն, յորդորումն, զի զԾ ղռուշ կտակ զոքանչին իւրեանց տացեն նուիրակին: Եւ ինքն եսայի վարդապետն զվիճակն ամենայն աւարտեալ էր, բաց ՚ի Քաղաքէն Թօխատու ուր էր այժմ: Իսկ ամենայն վերոգրեալ թուղթքս յղեցան առ նա ՚ի ձեռն պ. Մարտիրոսին, որ մի էր ՚ի վերոյիշեալ երից ուխտաւորացն: Եւ էր սա Կաֆայեցի եւ բնակէր ՚ի Քեօփրու: Եւ անդէն բնակօղ Կաֆայեցիքն ամենայն զԳ ոսկիս ՚ի ձեռն սորին յղեալ էին Աջահամբոյր սրբազան Վեհին: Վասնորոյ` զթուղթ օրհնութեան ՚ի ձեռն սորին գրեցաւ առ նոսա:

Իսկ որպէս ՚ի վերոյ ասացաւ, որովհետեւ Զաքարիա վարդապետն եկեալ էր ՚ի Բայազիտ, վասնորոյ գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյն եւ զմարդս եւ զջորիս եւս ըստ խնդրոյն յղեաց առ նա զի գայցէ: Իսկ մհ. Խաչատուրն այն` որ ՚ի Դեկտ. Զ յիշեցաւ, էր այժմ ՚ի Բայազիտ: Ուստի` վասն քսրոց եւ դրամոյ Գէորգ վարդապետին` որք էին առ նմա, նաեւ վասն գրեանցն, որք էին առ նոյն Գէորգ վարդապետի եղբայր պ. Ղազարն, զնոյն բանս գրեաց սրբազան Վեհըն առ Զաքարիա վարդապետն, զոր ինչ յայնժամ ՚ի Դեկտ. Զ գրեաց, զի զայնս առեալ ընդ իւր բերցէ որ լիապէս տեսցի անդ:

Առ Իւչքիլիսայի Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն գրեաց, հրաւիրելով գալ ՚ի սուրբ Աթոռս (որպէս եւ ՚ի Դեկտ. ԺԷ ասացաւ): Եւ վասն փախուցեալ Պետրոս վարդապետին (որ ՚ի Յունվ. ԺԱ յիշեցաւ) պատուէր` զի կամ ՚ի ձեռն Թօփրախղալայու իշխօղ Աւդիբէկին եւ կամ որպիսի հնարիւ եւիցէ, բերցէ առ ինքն եւ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ, կամ ընդ իւր բերցէ: Բայց զգալն եւ զչգալն փութով ծանուսցէ: Հարցանելով եւ վասն Ախթարմայիցն, որք ՚ի վիճակին նորին գոյին, որոց աղագաւ բերեալ գոյր ֆերման (որպէս եւ ՚ի Յունվ. ԺԸ ասացաւ) թէ զինչ արասցէ եւ իւրեան մեղադրութիւն, որ զոչինչ հոգայր: Այս առ Զաքարիա պետն յղեցաւ ՚ի Բայազիտ, զի առ նա յղեսցէ: Ընդ ուխտաւոր Մարտիրոսին ՚ի Փետր. ԻԱ:

Որպէս եւ ՚ի Յունվ. ԻԷ ասացաւ, իբրեւ մնացորդք բանադրելոցն Ակնայ ոչ եկին եւ Առաջնորդն Ակնայ Մարտիրոս վարդապետն ՚ի յոլով աւուրս աստ մնաց: Ապա սրբազան Վեհին գթացեալ նմին յղեաց զնա ՚ի վիճակն իւր եւ զառաջնորդական կոնդակ եւս ետ նմա: Յորում եւ գրեաց վասն անզեղջ բանադրելոցն թէ կամեցաք ածել զդոսա այսր զի բերանով իւրեանց զյանցանս իւրեանց խոստովանեալք առնուին զթողութիւն եւ մեք ընդ Առաջնորդին հաշտեցուցեալ զդոսա, դարձուցանիցէաք յետս, որպէս պ. Ղուկասն եւ Գրիգորն եկեալ արձակեցան եւ ընդ առաջնորդին հաշտեցեալք դարձան: Այլ որովհետեւ չեկին, մնասցեն որքան կամին, զի որքան մնան եւ եւս ՚ի խորս դատապարտութեան ընթանան եւ դուք պարտիք ամենայնիւ խորշիլ ՚ի դոցանէ: Եւ վասն Առաջնորդին, թէ որովհետեւ երկիցս խոնարհեալ առ մեզ եկն եւ զամենայն անցսն ստուգիւ պատմեաց եւ մեք ծանեաք զանպարտութիւն նորին եւ մանաւանդ` դուք եւս քանիցս բազմակնիք թղթովք վկայեցիք, ուստի ահա վերստին կարգեցի ձեզ Առաջնորդ եւ դարձուցի յետս գրեաց եւ զպատուէր` զի թէ ոք ՚ի վիճակէ այնմ վանիցն երթիցէ առ այլ վիճակի Առաջնորդ եւ ՚ի նմանէ ձեռնադրեալ դարձցի մի' ընկալցին զնա եւ մի' հայիցին յերեսն:

Իսկ ուղտք փաշային Կարսայ դարձան վերստին ՚ի սուրբ Աթոռս` բազում քան զառաջինն, վասն մնացորդի բրնձոյն, որ ՚ի Փետրվ. Ե յիշեցաւ: Եւ զի պատրաստեցեալ էր, վասն որոյ` առեալ տարան զբովանդակն: Նաեւ զպակասն բրնձոյ Եաղուբ եւ Իւսիւֆ Աղայիցն եւս տարան` վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն այսր աղագաւ առ փաշայն ՚ի պատասխանի թղթոյն այնմիկ, որ ՚ի Փետրվ. Ե յիշեցաւ, որոյ զընծայս եւս յղեաց, զՀնդստանու բրինձ, տարչին եւ լաւ չիր:

Առ Քեահիայն եւս գրեաց ըստ նմին դարձեալ ՚ի պատասխանի այժմոյս ընկալեալ թղթոյն: Եւ որպէս ՚ի Փետրվ. Ե, այժմ եւս կերպիւ իւիք որպէս թէ ազդեաց զտալն իւր զպակաս դրամն գնոյ բրնձին, որ էր ԱՃ ղռուշ:

Առ Իւսիւֆ եւ Եաղուբ Աղայսն վասն պակաս բրնձի այժմ յղելոյն որ ՚ի վերոյ յիշեցաւ եւ յայնմանէ սակաւ ինչ պակաս գոյր եւ այնորիկ մեղն իւր մարդկանցն էր, ծանոյց զայս: Եւ ՚ի գին բրնձին սոցա ԺԵ ղռուշ եւ ՚ի Գեօմրուկ ԺԸ ղռուշ ՚ի մէնջ խարճեցաւ: Բայց ո'չ գրեաց նոցա զայս, որովք սառաֆ Պետրոսն եւ չուխատարն եւ Մարտիրոս վարդապետն ընդ նոսա ՚ի Փետր. ԻԳ: