Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ի Հաշտարխանու ժամանեցին առ սրբ. Վեհըն թուղթք յոլովք ՚ի նուիրակէն, ՚ի Սարգիս Աղայէն եւ յայլոց բազմաց, որոց որպիսութիւնքն յիւրաքանչիւրոց պատասխանեացն տեսցին, որք են.

Թուղթ առ Շամախեցի Սարգիս Աղայն ՚ի պատասխանի թղթոյն զոր գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի այնմ թղթոյ սրբազան Վեհին, զոր գրեաց առ նա յանցելումն ամի ՚ի Փետր. ԻԳ, որ ըստ իւրեանց ախորժմանն գրեալ էր զպատճառս խռովութեանցն, որ լեալ էր ՚ի մէջ իւրեանց եւ նուիրակին եւ ամենեւին արդարացուցեալ էր զինքն եւ զԱռաջնորդն: Այլ որովհետեւ յղեալ էր սրբազան Վեհըն զԴաւիթ վարդապետն ՚ի Հաշտարխան (որպէս ՚ի Յունվ. Բ եւ ՚ի բազում տեղիս ասացաւ, որ տակաւին ՚ի Հաշտարխան չէր հասեալ), վասն այսց բանիցս եւ սպասէր պատասխանւոյ նոցին եւ յուր եղերման առաջադրելոյն իւրոյ` որոյ աղագաւ յղեաց զնա, վասնորոյ այժմ ո'չ գրեաց զպատասխանի թղթոյ Սարգսին, այլ ՚ի կարճոյ այժմ զթուղթս զայս գրեաց առ նա եւ զհասանիլն թղթոյն ծանոյց, խոստանալով յետոյ գրել զլիով պատասխանի թղթոյն: Եւ կերպիւ իւիք եւ անորոշաբար, որպէս թէ պատասխանելով գրելոցն, զի որ զինքն ամենեւին արդար կացուցանէր, այսպէս գրեցաւ վասն բանին այնմիկ թէ` մեք զամենայն բարեկամս եւ զչարակամս մեր ճանաչեմք եւ իմանամք եւ գիտեմք թէ ոյք վնասակամք եւ օտարասիրտք են ՚ի սրբոյ Աթոռոյս, թէպէտ երկայնամիտ լինիմք եւ սիրոյ գրով եւ զանցառութեամբ ջանամք ՚ի ձեռն բերել զայնպիսիսն, խնայելով ՚ի տարագրութիւնն եւ ՚ի հեռաւորութիւն այնպիսեաց: Օրինակ բերելով նմա առ այս` զարարմունս Առաջնորդին իւրեանց եւ զիւր ներողութիւնն առ նա: Եւ վասն նուիրակին թէ` որպէս յառաջ, նոյնպէս եւ այժմ գրեալ եմ, զի թէ ո'չ գոյ հնար յառաջանալոյ գործոյն, ելեալ ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ: Եւ զի զթուղթ էր գրեալ առ սա ՚ի յՕգոստ. Գ, գրեաց թէ` մնամ պատասխանւոյ նորին: Գրեաց եւ զթուղթ առ նուիրակ Յովհաննէս վարդապետն ՚ի պատասխանի երկուց թղթոցն, որք ՚ի Սեպ. ԻԴ եւ ի Հոկտ. ԻԸ գրեցեալք էին: Վասն գործոյն` թէ մինչեւ ցայժմ խաղաղացուցանել զձեզ չ՚կարացաք, եթէ այժմ եւս յետ գալոյ Դաւիթ վարդապետին յաջողեսցի գործ քոյ` բարի է եւ թէ ո'չ, ո'չ այլ ինչ մնաց մեզ գրելոյ ՚ի տեղդ, ել եւ եկ: Պատուէր եւ վասն կտակաց եւ հոգեբաժնից զի ՚ի յառաջանալ գործոյն եթէ առնուլ կամիցի եւ լրիւ չ՚տայցեն, մի' առցէ, այլ յանուանէ ծանուսցէ: Զայս այնր աղագաւ գրեաց, զի վերոյիշեալ Սարգիսն զամենայն հոգեբաժինս եւ զկտակս եւ զքառասնիցս զաւթէր եւ ընդ Առաջնորդին ուտէր եւ զոր ինչ կամէին ինքեանք, զմասն մի հազիւ տային, թէ սրբոյ Աթոռոյս եւ թէ այլ վանորէից: Եւ գրել վասն Պաղտասար պետին այնմիկ յանցելումն ամի ՚ի Յունվ. Ժ խնդրեալ էր, թէ վասն է՞ր ո'չ եկն եւ ո'վ էր արգելօղն: Ծանոյց եւ զգրելն ՚ի կարճոյ զպատասխանի թղթոյ Սարգիս Աղային եւ թէ ըստ ժամանակին զլիապէսն գրելոց եմ: Նոյնպէս եւ զՏէր Յովհաննիսի գրոյ պատասխանն յետոյ գրել խոստացաւ (որ ՚ի վերոյիշեալ տեղիսն յիշեցեալ գոյ) եւ զպատճառն ծանոյց թէ` պատասխանեաց գրոցն մերոյ սպասեմ, զոր գրեցաք ընդ Դաւիթ վարդապետին: Զգիր մի եւս բանադրանաց առ չիք Յակոբ ոմն` որ էր եղբայր պ. Բարդուղիմէոսին, գրեալ առ սա յղեաց, զի ընթեռնուլ տացէ յեկեղեցւոջն ծանուցմամբ: Քանզի գողացեալ նորա զամենայն ինչս մօրն եւ եղբօրն, յարեալ էր առ Առաջնորդն եւ առ վերոյիշեալ Սարգիսն, որք թշնամիք էին եղբօրն, գլխաւորապէս այնու պատճառաւ, զի հարազատ էր նա սրբոյ Աթոռոյս: Եւ նոքօք, եւ ռուսաց եւս ՚ի գողացելոցն զկաշառս տալով` հնարէր վասն եղբօրն զորոգայթ մահու: Իսկ նա յայտնապէս կացեալ ՚ի հրապարակի եւ ՚ի մէջ ժողովրդեան, հայհոյեալ էր զսուրբ Աթոռս եւ սրբազան Վեհըն եւ զվատաբանութիւնս էր արարեալ, զչիք Իսրայէլն ասելով իւրեանց Կաթուղիկոս եւ զայլ բազում չարիս գործելով, որոց բազումքն գրեցան ՚ի մէջ բանադրանացն: Եւ զի պարծեցեալ էր ձեռնադրել էրէց եւ յայնժամ յայտնապէս ընդդէմ կալ սրբոյ Աթոռոյս եւ սմա զվնաս հասուցանել, գրեցաւ` անէծք օրհնողին եւ ընդունողին յուսալեացն եւ թեւատուացն եւ այս թէ` դու ո'չ էիր այնչափ ինչ ոք, զի մեք զքեզ ՚ի հաշիւ մարդոյ արկեալ բանադրիցէաք, այլ այս այնր աղագաւ զի գիտասցեն թեւատուքն քոյ` յորս յեցեալ գործես դու զչարիսդ, թէ եւ իւրեանց պահի այս եւ գիտեմք զոր ինչ առնենն, թէպէտ երկայնամտեալ դարձի նոցին սպասեմք: Եւ վերջապէս վճռեցաւ թէ` մինչեւ ո'չ դարձուսցես զգողացեալսդ ամենայն անդէն առ մայր քոյ եւ եղբայր քոյ եւ կատարեալ սրտիւ ընդ նոսա հաշտեսցիս նախապէս եւ ապա զղջմամբ դիմեսցե'ս առ սուրբ Աթոռս, ո'չ արձակիս: Այս եւս թէ` բաց ՚ի քէն` որ ահա' եղեր ժառանգ անիծից, մայր քոյ եւ եղբայր քոյ, կին քոյ եւ ընտանիք քոյ եւ կամ ազգայինք քոյ օրհնեցեալք են յԱստուծոյ եւ ՚ի մէնջ եւ ունին նոքա զիշխանութիւն համարձակապէս եւ առանց խղճահարիլոյ մտանել յեկեղեցի եւ խառնիլ ի հօտս Քրիստոսի: Այս վասն այն գրեցաւ, զի Առաջնորդն տեղւոյն վասն եւ ո'չ մի ինչ յանցանաց եւ գլխաւորապէս վասն հարազատութեան սրբոյ Աթոռոյս, զսորին եղբայր պ. Բարդուղիմէոսն բանադրեալ էր: Եւ եպիսկոպոսին ռուսաց զայս ծանուցեալ, կոչեալ էր զՔահանայսն հայոց եւ պատուիրեալ էր նոցա սաստիւ մի' արգելուլ զնա յեկեղեցւոյն: Եւ պ. Բարդուղիմէոսն երթայր յեկեղեցին, այլ խղճահարիւր, յաղագս գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի բանադրանսն, զի հարազատ լիցի ՚ի խղճէն, եւ զզուր անէծսն համարեսցէ օրհնութիւն: Այս եւ նուիրակին գրեցաւ, զի ծանուցմամբ ազդեսցէ ժողովրդեանն եւ ընտանեաց նորին: Եւ բանադրանքս ըստ խնդրոյ նուիրակին եւ եղբօր բանադրեցելոյն եւ մանաւանդ մօրն նորին գրեցաւ:

Այր ոմն Աստապատեցի Մօվսէս անուամբ, յաննշան ազգէ, գնացեալ յերկիրս ռուսաց կացեալ էր անդ ժամանակս ինչ: Ապա զսերմն թթոյ տարեալ անդ` ցանեալ էր եւ ՚ի բուսանիլն արկեալ էր ՚ի նա զորթն ապրիշումի եւ զապրիշումն գոյացեալ առեալ տարեալ էր յընծայ մեծի Արքային Ռուսաց, որ մինչեւ ցայժմ ՚ի յերկրէ նորին չելանէր ապրիշում: Եւ թագաւորին Ռուսաց տեսեալ զայն, ուրախացեալ էր յոյժ եւ բարձրացուցեալ զնա ՚ի մեծագոյն փառս, արարեալ էր համապատիւ նախարարացն իւրոց եւ տուեալ էր նմա զգեօղ եւ զռահաթ, հոգալ անդ զկամացն զապրիշումն: Եւ էր նա այժմ սիրեցեալ յոյժ յաչս թագաւորին եւ խօսք նորին առաջի նորա ընդունելի էր յոյժ: Նմա եւս տեղեկացեալ զվիճոցն որք անդէն գոյին ՚ի Հաշտարխան եւ զպաղութիւն սրտից ժողովրդեան տեղւոյն առ սուրբ Աթոռս, գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն ցաւակցօրէն զգիր, եւ զորպիսութիւնս իւր ծանուցեալ էր մասամբ, իսկ զլիապէսն, նուիրակն էր ծանուցեալ եւ խնդրեալ էր գրել առ նա զթուղթ. վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն գրեաց առ նա զթուղթ մի ՚ի պատասխանի թղթոյն, ուրախանալով ընդ յառաջադիմութիւնն: Եւ ընդ սրտացաւութիւնն առ ազգս տարագրեալ եւ ընդ գոլն հաստատուն ՚ի սուրբ հաւատս մեր եւ ընդ սէրն` որ առ սուրբ Աթոռս: Եւ օրհնութիւն բազում եւ պատուէր նմին, նախապէս մնալ հարազատ առ օրհնեալ Թագաւորութիւնն Ռուսաց, որով զօրացեալ էր: Երկրորդ` մնալ անշեղ ՚ի սուրբ հաւատս մեր: Երրորդ` ունիլ զսէրն եւ զհարազատութիւնն առ սուրբ Աթոռս մշտապէս: Եւ յանձնարարութիւն վասն նուիրակին եւ Դաւիթ վարդապետին, խնդրելով ջանալ փութով զԴաւիթ վարդապետն դարձուցանել. զի ամենայն խնդիրքն քոյ ասէ յայնժամ կատարեսցին. զի նա եւս էր գրեալ սրտացաւօրէն զանցից տեղւոյն եւ զվիճոցն, որք էին ՚ի մէջ նուիրակին եւ տեղականացն, որոյ աղագաւ խնդրեալ եւս էր զայն առնել` զոր ինչքան զայս յառաջ սրբազան Վեհըն արարեալ իսկ էր ՚ի ձեռն Դաւիթ վարդապետին (որպէս ասացեալ եղեւ ՚ի յՕգ. Գ) ծանոյց եւս թէ` ասելիք եւ խորհելիք գոն ընդ քեզ նուիրակին, զի գրեաց նուիրակին` զի թէ պատշաճ տեսցեն, բացցեն նմա զխորհուրդն, որ ՚ի ձեռն Դաւիթ վարդապետին, զի եւ նա նպաստ լիցի:

Թուղթ եւս առ նուիրակն գրեաց առանձնաբար վասն բանից հոգալեացն, որ ընդ Դաւիթ վարդապետին, զի մուղայէթ լեալ` ամենայնիւ զգուշութեամբ ՚ի գլուխ հանցեն: Եւ զայս Բարդուղին միայն յայտնեսցեն եւ առցեն իւրեանց խորհրդակից եւ ո'չ այլ ումեք: Ծանոյց եւ զգրելն զպատասխանի թղթոյ Մօսիսին եւ գրեաց` զի թէ պատշաճ տեսցեն, նմա եւս բացեալ զայս, նորա ձեռօքն հոգասցեն (որպէս ՚ի վերդ եւս ասացաք). եւ թէ եպիսկոպոսին տեղւոյդ ասէ հաւատացեալ յայտնեցէ'ք, դուք գիտէ'ք զորպէսն տեղւոյդ, եթէ պատշաճ համարեսջիք արասջիք: Յիշելով եւ զգրելն առ նա թուղթ ընդ Դաւիթ պետին եւ զընծայ եւս յղելն, խոստանալով զպատասխանի յարդեանս եկեալ թղթոյն նորա յետոյ գրել, զի սպասեմ ասէ պատասխանեաց թղթոցն մերոց, զորս ընդ Դաւիթ վարդապետին գրեցաք, զի բաց յայսցանէ ասէ, զայլ ինչ այժմ գրել ո'չ ունիմ, զորս ահա գրեցի: Իսկ թուղթն Միֆօտէի Ռուսաց եպիսկոպոսին, էր պատասխանի այնմ թղթոյ սրբազան Վեհին, զոր ՚ի ՌՄԺԴ թուոջն եւ ՚ի Հոկտ. Դ գրեաց առ նա: Որ էր ռուսերէն գրով ստամբեալ, եւ ՚ի ստորեւն ըստ սովորութեանն իւրեանց ձեռնագրեալ էր եպիսկոպոսն. եւ հայերէն եւս թարգմանեցուցեալ զայն, զթարգմանութիւնն եւս ընդ թղթոյն յղեալ էր (որք գոն ՚ի սուրբ Աթոռոջս) որ էր սէր եւ բարեկամութիւն ընդ սրբոյ Աթոռոյս եւ յանձն առեալ էր զխնդիրսն կատարել: Այլ եւ գրեաց սրբազան Վեհըն նուիրակին զպատուէր վասն բանից Դաւիթ պետին (եթէ անդ իցէ). զի մի ընդ միմեանս անկցին, եւ իմ եւ քոյ արասցեն, այլ խոհեմաբար եռասցին, զի մի այնու իրազեկ լիցին այլք զբանիցն. զի' վասն այսորիկ ասէ Բարդուղիմէոսին եւ Դաւիթ վարդապետին զգիր ո'չ գրեցի, զի մի' այլոց տեղի կարծեաց լիցի. մանաւանդ զի գիտէ Դաւիթ վարդապետն լիովին զամենայն, պատուիրմամբքն մերով եւ գրովքն զորս եբեր: Զայս եւս ասէ կարդա' առ նմա, զի ՚ի միտ բերցէ թէ յինչ գործ կացուցաւ: Իսկ այսք թուղթքս Հաշտարխանու որք այժմ եկին, Թիֆլիզեցի Տէր Աբրահամի եղբայր Ստափաննոսն էր յղեալ որ էր անդ եւ ՚ի վերայ Թիֆլիզու ՚ի ձեռն Տէր Աբրահամին աստ ժամանեցին, վասնորոյ զպատասխանիս նոցին գրեալ առ նա յղեաց, զի յիւրաքանչիւր տեարսն տացէ: Եւ զայս ծանոյց նուիրակին հանդերձ պատճառաւն, վասնզի ՚ի կարծիս լինէր, թէ գուցէ նենգիցին թուղթքն յանհարազատից եւ զի ՚ի ձեռն նորին փութով լիցի երթեւեկն: Եւ պատուիրեաց եւս, զի գիտասցէ, եթէ հարազատ է, միշտ ՚ի ձեռն նորին զթուղթսն յղեսցէ եւ բազում պատուէրք ՚ի յայսոսիկ:

Թուղթ եւս առ սոյն յիշեալ Ստեփաննոսս գրեաց վասն թղթոցն, տալ յիւրաքանչիւր տեարսն, այսինքն զհասարակ գիրն նուիրակին յատուկ ինքեան եւ զՍարգսինն յատուկ ինքեան: Իսկ առանձին գիրն նուիրակին եդաւ ՚ի թղթոջ Մօսիսին եւ պատուէր գրեցաւ նմա, զի տացէ նուիրակին. եւ թուղթ Մօսիսին եդաւ ՚ի թղթոջ Աբրահամ պետին, զոր գրեալ էր առ Մօսէսն եւ այս պահարանս եւս ուրոյն յղեցաւ առ Ստեփաննոսն զի տացէ Մօսիսին, զի չերեւեցոյց սրբազան Վեհըն, թէ թուղթ գոյ իւրեան ՚ի յայն պահարանոջն: Եւ պատուէր զի յայսմհետէ հարազատութեամբ գրեսցէ զորպիսութեանց տեղւոյն եւ լիցի այսպէս, զի միշտ թուղթքն մեր առ ինքն յղեսցին եւ ինքն զպատասխանիս նոցին առեալ մեզ յղեսցէ:

Թուղթ մի եւս առ Տէր Աբրահամն գրեաց ՚ի Թիֆլիզ, նախապէս մխիթարութիւն վասն ոմանց հանգուցելոց ընտանեաց իւրոց: Եւ ապա պատուէր վասն սոյն թղթոցս, զորս ՚ի միում պահարանոջ առ սա յղեաց, յղել առ եղբայրն իւր ՚ի Հաշտարխան: Եւ զոր ինչ պատուէրս գրեաց առ նա, սմա ծանոյց, զի սա եւս գրեսցէ նմա հարկիւ: Օրինակ բանադրանացն է ՚ի բոլորագրահամար տետրն յերեսն..., որք ընդ ումեմն գնացողի առ Տէր Աբրահամն յղեցան: Ապրիլ Թ:

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Ղօշավանից Առաջնորդ Բաղդասար վարդապետն, որ ՚ի Մարտի Լ գնաց աստի, հարցանելով զորպիսութենէն իւրմէ եւ զվանիցն, եւ զմհ. Յօնանէն որ ընդ նմա գնաց, եւ զայլ այսպիսեաց: Ընդ Զաման խանին: Ապրիլ ԺԴ: