Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Որպէս ՚ի Յուլիսի ԻԴ, այժմ եւս գրեալ էր մհ. Յօնանն զթուղթ առ սրբազան Վեհըն ծանուցանելով զորպիսութիւն իւր եւ զանցս տեղւոյն` որ տակաւին ցայժմ ՚ի լռութեան էր իրակութիւնն եւ Ախթարմայքն չէին իրազեկ: Այլ փաշայն թէպէտ պնտապէս խոստացեալ էր իւրայնովքն ՚ի գլուխ բերել զխնդիրն, սակայն պատճառեալ էր թէ ֆերմանս այս ոչ է յիմ անուն գրեցեալ այլ յանուն Հասան փաշային: Վասնորոյ արզ էր արարեալ թագաւորին եւ զօրինակ ֆերմանին յղեալ զի յիւր անուն շինեալ յղեսցէ: Եւ վասն այսր, Քեահիայ փաշային եւ խազնադարն եւ Գաբրիէլ Ամիրայն գրեալ էին զթուղթս առ սրբազան Վեհըն եւ միամտեցուցեալ: Վասն որոյ եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ՚ի պատասխանի նոցին զթուղթ մի առ մահ. Յօնանն, որ զաւելի դրամս քան զառաջին խոստացեալն խոստացեալ էր տալ փաշային, մինչ զբանն ՚ի գլուխ բերցէ եւ ասացեալ էր թէ` յորժամ խնդիրս խալիֆային բերջիք ՚ի գլուխ եւ զմարդիկսն զորս խնդրեալ է, ձեր մարդովն յղեսջիք առ նա ՚ի յԻւչքիլիսայն, յայնժամ եւ նա ընդ ձեր մարդոյն զխոստացեալ անդուստ յղեսցէ: Զայս ո'չ յինքենէ, այլ ըստ պատուիրանի սրբազան Վեհին էր ասացեալ` զի մի' գիտացեալ թէ` անդ տալոց եմք զդրամն, առցեն յառաջագոյն եւ յետոյ զոչինչ հոգասցեն: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն գրեաց զհաւանութիւն հոգացելոցն եւ պայմանին եւ պատուիրեաց ՚ի նոյն մնալ եւ ոչ փոխել զբանն եւ մի' երեւեցուցանել անդ զնշան փարայի:

Թուղթ եւս առ Եփրիկեանց մհ. Գրիգորն գրեաց, որ յայս աւուրքս եկեալ էր ՚ի յԱխլցխայ: Ուրախանալով վասն գալոյն անդ եւ պատուիրելով զի թեւակցեալ ընդ մհ. Յօնանին, զբանն ՚ի կատար ածել ջանասցէ: Եւ պատուէր` զի երբ ամենայն խնդիրն կատարեսցի (զորս ծանոյց սմա) յայնժամ վասն դրանց խարճէն տացէ մհ. Յօնանին զդրամս (Բ 1 Ծ) զի գիտութեամբ եւ վերահասութեամբ իւրով խարճեսցէ ՚ի դրունսն: Եւ թէ եւս աւելի պիտոյասցի ասէ` տուր (2 կամ 3, մինչեւ ց5): Եւ ՚ի տալդ ասէ զղապզ ա'ռ եւ յղեա' առ մեզ եւ յետոյ մեք հատուսցուք քեզ, ուր եւ երբ եւ կամիցիս: Իսկ եւ սմա եւ մհ. Յօնանին գրեաց զհարկ, զի գրեսցեն առ Կարմիր վանից առաջնորդ Յակոբ վարդապետն (որ յիշեցաւ ՚ի Մայիսի Բ) եւ հարկել, զի ինքն եւս եկեսցէ անդ եւ թեւակից լիցի Յօնանին, որովհետեւ ասէ տեղւոյդ Առաջնորդն է եւ զֆերման ունի ՚ի ձեռին: Ուստի զթուղթ եւս ինքն գրեաց առ նա, հարկիւ մեծաւ եւ սպառնալեօք, զի երթիցէ:

Թուղթ մի եւս առ Գաբրիէլ Ամիրայն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, ըստ մտաց թղթոյ Յօնանին եւ մհ. Գրիգորին: Եւ զայս եւ զթուղթ մհ. Գրիգորին, բաց եդ ՚ի թղթոջ Յօնանին, զի ընթերցեալ զմիտսն իմասցի եւ ապա կնքեալ տացէ նոցա:

Բ թուղթ եւս առ փաշայի Քեահիայն եւ խազնադարն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոց իւրեանց շնորհակալութիւն վասն արարեալ լաւութեանցն եւ խնդիր` ածել զայնս ՚ի կատարումն: Եւ անորոշապէս խոստումն դրամոյ, թէ յորժամ զխնդիրսն մեր կատարիցէք եւ զմարդիկսն զորս խնդրեալ եմ, ընդ ձեր մարդոյն առ մեզ յղիցէք, յայնժամ եւ ես զլաւութիւնն ձեր ո'չ մոռացայց: Եւ յանձնարարութիւն վասն Յօնանին: Ընծայ եւս յղեաց սոցա մոմ, վարդեջուր եւ մուրապպայ: Եւ Յօնանին ծանոյց զմիտս թղթոց սոցա: Օրինակ Բցն ՚ի բոլորագրահամար տետրն է ՚ի ՄՀԲ, ՄՀԳ յերեսն:

Իսկ ըստ որում գրեաց ս. Վեհն ՚ի Յուլ. ԻԴ եւ յայլ ժամանակս, եկն Բաղտասար վարդ. ՚ի սուրբ Աթոռս, բերեալ եւ զՄինաս վարդապետն ընդ իւր: Եւ զի յղելոց էր զսա սրբազան Վեհըն ՚ի նուիրակութիւն Վանայ (որպէս ասացեալ է) վասնորոյ զՄինաս վարդապետն փոխանակ նորին կարգեաց Առաջնորդ Ղօշավանիցն: Վասնորոյ ետ նմա զԱռաջնորդական Կոնդակ մի, ՚ի վերայ ամենայն թեմի Ղօշավանիցն:

Թուղթ եւս գրեաց առ իշխանսն Կարսայ, վասն այսր: Եւ հարկ, տալ զիմտատիայն եւ զպտղին, զոր խոստացեալ էին վանիցն մինչ Բաղտասար վարդապետն էր անդ, որոց զդաւթարն բերեալ էր նա: Եւ զի Բաղտասար վարդապետն արարեալ էր յինքենէ զծախս ՚ի նորոգումն վանիցն, վասնորոյ ետ նմա սրբազան Վեհըն զծախսն եւ համեմատեալ ետես, զի որպէս թէ նոր գնեաց այսու զկայս վանիցն: Վասնորոյ եւ իշխանացն զայս ծանոյց:

Գ թուղթ եւս առ Իւսուֆ եւ Եաղուպ Աղայսն գրեաց եւ առ Ահմէտ Չէլէպին. յանձնարարութիւն վասն Մինաս վարդապետին: Եւ Եաղուպին բրինձ յղեցաւ ընծայ:

Առ Համզաքեարակ գեղջ Տէր Մարտիրոսն, ռէս Սանթօն, պ. Գէորգն եւ պ. Բօզօն եւ առ Չանկլի գեղջ ռէս Էրօն, զի զտեղւոյ տասն սօմար ցորեանն եւ զչորս ոչխարն` որ ՚ի Համզաքեարակ եւ զտասն սօմար ցորեանն` որ ՚ի Չանկլի էր թողեալ նուիրակ Մեսրօպ վարդապետն (որ ՚ի պատմութեան` ՌՄԺԴ թուոյն եւ ՚ի Յուլիսի Ի յիշեցեալ գոյ) տացեն Մինաս վարդապետին:

Առ Տէր Յովհաննէս, Տէր Մարկոս, Տէր Յարութիւն եւ Տէր Աթանաս այրի' քահանայսն գրեաց սրբազան Վեհըն, որք էին ՚ի Ղօշավանք. վասն Մինաս վարդապետին, զի հնազանդեսցին նմա եւ միամտութեամբ ծառայեսցեն վանիցն: Զթուղթսն Ախլցխայու, Կարսայ գաձապետի որդի Եղիկն տարաւ, որ եւս էր ընդ Մինաս վարդապետին եկեալ եւ ընդ նմա. ել Սեպտ. Ը:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Յամթեցի Մինաս անուամբ աղքատի ումեմն. ՚ի վերայ Կարսայ, Կարնոյ եւ Թօխատու մի ամ պայմանաւ: Զի կինն անդամալոյծ գոլով, զիւր ինչսն ՚ի վերայ նորա խարճեալ էր եւ զԲՃԾ ղուռուշ եւս պարտս էր արարեալ ՚ի տաճկաց, եւ պարտատեարքն նեղէին: Սեպտ. Ժ:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Խուտավէրտի անուամբ աղքատի ումեմն, որ էր յԱսպահանու ՚ի գեղջէն Բուրվարիու. ՚ի վերայ բոլոր տանս Արեւելեան մի ամ պայմանաւ. որոյ մէկ որդին եւ մէկ դուստրն գերեցեալք էին յայլազգեաց: Սեպտ. Ժ:

Փօլիցայ արար սրբազան Վեհըն ՚ի Կարին ՚ի վերայ Սարխօշին:

Էառ սրբազան Վեհըն աստ զդրամս (բ5ծ) յերկուց տաճկաց, որոց մինն էր Օսմանցի եւ ՚ի Կարնոյ, Հիւսէին անուամբ, իսկ միւսն ընկերն էր Ղզլբաշ Բունեաթալի անուամբ: Եւ արար զայս փօլիցայ ՚ի Կարին ՚ի վերայ Ագուլեցի Սարխօշին, զի յարդեանց Ղուկաս վարդապետին, որ էր առ նմա (գ) տացէ նոցա (զորմէ ասացաւ ՚ի յՕգոստ. Բ): Վասնորոյ ետ նոցա սրբազան Վեհըն զԱ ղապզ եւ Ա բարաթագիր, ՚ի վերայ Սարխօշին տալ զդրամն: Եւ վասն թղթոց Մինաս վարդապետին, որք ՚ի Յունիսի Գ յղեցան առ սա եւ սա տակաւին չէր հասուցեալ նմա, գրեցաւ յանդիմանութիւն եւ հարկ` գտանել զայնս շուտով եւ նմա հասուցանել. զի նա այս թղթոցս սպասէր ՚ի Պօլիս, զի ապա գայցէ:

Եւ յայսոսիկ աւուրս, ՚ի Մինաս վարդապետէն վերոյիշելոյ ժամանեցին թուղթք, առ որ չէին հասեալ գրեանքն առաջին (որպէս ՚ի վերոյ եւս ասացաւ): Վասնորոյ` ըստ օրինակի առաջին գրեանցն զթուղթ մի հանդերձ փուսուլայիւ եւ յղեաց, զի թէ առաջինքն չիցեն հասեալք, այսոքիւք զբանսն հոգացեալ եկեսցէ: Ծանոյց եւ յղելն առ Սարխօշն զառաջին գրեանցն, զի նա Մովսէսիւն առ ինքն հասուսցէ եւ պատուէր` զի հարկեսցէ զՄովսէսն գտանել զայն թուղթսն: Ծանոյց եւ զայն թուղթն, զոր ՚ի Կարին Տէր Պետրոսն պահէր տալ ինքեան որպէս ասացաւ` ՚ի վերոյ) ուստի ասէ, զոր ինչ անդ գրեալ եմք, ըստ այնմ արարեալ եկեսցես: Եւ զի թուղթքս ըստ առաջնոյն գրեցան որպէս ասացաք, վասնորոյ` գրեաց թէ առ Պատրիարգն ելեալ բալասանի իւղն մեզ է հասեալ (որպէս ասացաւ ՚ի յՕգոստ. Բ եւ ՚ի ԻԳ) զի գրեալ էր ՚ի թղթոջն առնուլ եւ բերել: Եւ` զթուղթսն զոր ասեմք ահա յղեցաք, յայնժամ եմք ասէ յղեալ: Միայն այս փոխեցաւ, զի յառաջնումն գրեաց չտալ զդրամ Գէորգ վարդապետի եղբօրն: Իսկ այժմ եւ յՕգոստ. Բ առ մհ. Բարխուտարն գրեաց զի տացեն:

Առ մհ. Մովսէսն եւ յիւրայինսն գրեաց ՚ի Պօլիս, ՚ի պատասխանի թղթոցն իւրեանց եւ հարկեաց գտանել զթուղթսն, եթէ ցայժմ չիցեն հասուցեալ Մինաս վարդապետին եւ զՍարխօշն եւս հարկեսցեն, զի ում եւ տուեալ իցէ գտցէ: Եւ զգրելն զօրինակս թղթոցն նորապէս առ Մինաս վարդապետն, ծանոյց սոցա եւ հարկեաց, զի թէ տակաւին անդ իցէ, շուտով զբանսն հոգացեալ յղեսցեն: Եւ որպէս յԱպրիլի ԺԱ, նոյնպէս եւ այժմ գրեաց զհարկ, զղապզս Ղուկաս վարդապետին յղել առ նա: Զի գրէին սոքա թէ հասուցեալ եմք, իսկ Ղուկաս վարդապետն գրէր թէ զբարաթագիրսն միայն են ինձ հասուցեալ առանց ղապզից (որպէս յՕգոստ. Բ եւս ասացաւ): Վասնորոյ ծանոյց սոցա ՚ի նորոյ զկանօնն մեր, որ ՚ի յառնելն զփօլիս զԱ ղապզ եւ զԱ բարաթագիր գրեալ ՚ի վերայ այնմ, առ որ է դրամն մեր, տամք դրամ տուօղ մարդոյն, զի ՚ի յառնուլն զփօլիսն, տացէ նմա զգրեանսն, յորմէ էառ զդրամն, զի եւ նա ՚ի նուիրակն մեր հասուսցէ. զի յաւուր հաշտուատրութեան պիտոյասցի նմա: Գրեալ էին սոքա եւ զանցից սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյն որ ՚ի Պօլիս: Զի պիղծ տաճիկ ոմն գոլով մերձաբնակ եկեղեցւոյն տուեալ էին նմա սովորաբար յամենայնում ամի զդրամ ինչ, զի զչար ինչ խօսեսցի զեկեղեցւոյն, վասն ոմանց շինուածոց, զորս արարեալ էին ՚ի նմա ծածկաբար: Եւ յայսմ ամի զաւելի իմն դրամս պահանջեալ էր նա եւ ՚ի չտալն Պատրիարգին, գնացեալ ա'րզ էր արարեալ թագաւորին, թէ այսչափ ինչ աւելի շինուածս արարեալ են հայք յեկեղեցւոջն իւրեանց: Եւ թագաւորն յղեալ էր զքննիչս, երթալ ՚ի բաց քակել զնորաշէնսն, որք գնացեալք լարաչափ էին արարեալ զեկեղեցին եւ որ ինչ արտաքո'յ ֆերմանի էր լեալ քակեալ էին: Զերկու եկեղեցիսն, որք էին յաջմէ եւ յահեկէ մեծի եկեղեցւոյն ընդ նմին կցեալք, յորոց մինն արանց էր եւ մինն կանանց եւ զայլ շինուածս ըստ նոցին քակեալ էին: Կամեցեալ էին եւ զայլ եկեղեցիս քննել եւ առեալ զբազում կաշառս թէ ՚ի մերոցն եւ թէ ՚ի Յունացն, թուլատրեալ էին: Եւ եղեւ այս ցաւ եւ հոգ մեծ սրբազան Վեհիս մերոյ:

Առ Մելքոն Աղայն գրեաց ՚ի Կարին առ որ զթուղթքս Պօլսոյ յղեաց ուրոյն ուրոյն պահարանաւ եւ զպատճառն նոցին, զկորնչիլն առաջին թղթոցն ծանոյց եւ գրեաց զի զսոսա փութով յղեսցէ ՚ի Պօլիս առ Խաչատուրն տալ յիւրաքանչիւր տեարսն: Եւ թէ Մինաս վարդապետն անդ չիցէ, այլ ելեալ իցէ յայսկոյս, զթուղթսն յետս առ ինքն յղեսցէ, զի եւ ինքն յղեսցէ աստ: Եւ որպէս զՏէր Պետրոսն, նոյնպէս եւ զսա հարկեաց, հարկել զՅակոբ վարդապետն, զի երթիցէ յԱխլցխայ: Եդաւ այս պահարանս ՚ի թղթոջ Տէր Պետրոսին, զի նա տացէ Մելքոնին: Ելին երկու տաճիկքն թղթովքս, ՚ի Սեպտ. ԺԹ:

Գրեալ էին Ակնեցիք զաղաչանս առ սրբազան Վեհըն արձակել զղասապ Ալէքանն ՚ի բանադրանացն (զորոյ որդի Ղուկասի եւ այլ ընկերաց նոցին, ասացաւ յՕգոստ. ԻԳ եւ յայլուր) Եւ պատճառեալ էին զծերութիւն եւ զանկարութիւն մարմնոյն, որ գալ ո'չ կարէր աստ: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհին արձակեալ զնա գթով Հայրական, գրեաց առ ժողովուրդսն Ակնայ, ծանուցանելով զայս: Իսկ զի ամենայն բանադրեալքն Ակնայ արձակեցան ահա եւ մնաց միայն Յակոբն ՚ի ներքոյ բանադրանաց (որ էր որդի Գրիգորին որ ՚ի Յունվ. ԻԷ արձակեցաւ) եւ ժողովուրդքն չէին գրեալ վասն նորա զաղաչանս: Վասնորոյ նմա եւս ինքնին գթացեալ սրբազան Վեհըն առանց ումեք աղերսելոյ, արձակեաց զնա ՚ի կապանացն եւ ժողովրդեանն գրեաց, զի համարեսցեն զնոսա այսուհետեւ որպէս զեղբարս եւ նոքա անարգել լիցին եւ անխըտիր յեկեղեցւոյ եւ օրինաց: Եւ ինքեանք մոռասցին իսպառ զամենայն հին անցսն եւ հաստատեսցին զսէր ՚ի միջի:

Առ առաջնորդն գրեաց եւ զթուղթ հասարակին առ սա յղեաց, պատուէր սմա եւս մնալ խաղաղութեամբ, եւ զանցեալսն մոռանալ:

Առ Եւդոկիոյ նուիրակ Եսայի վարդապետն, որ ղապզ իսկ էր դրամոյն (8ծ) զոր ՚ի ձեռն Թիֆլիզեցի մհ. Զօհրապի չրաղ Մարգարին էր փօլիս արարեալ (զորմէ ասացաւ ՚ի յՕգոստ. ԻԳ յԵսայի վարդապետի թղթոջն) եւ այն դրամոյն (1) զոր ՚ի ձեռն Ագուլեցի Աբրահամի չրաղ Զաքարիային էր յղեալ (զորմէ եւս անդ ասացաւ) որք ՚ի ձեռն Տէր Վահանին աստ հասին: Եւ գրեաց առնուլ եւ բերել ընդ իւր զԱ ջուխտ եան դաստախուն վասն մեծ այվանին եւ զղատաքս եւ զչիթ եօրղանի երեսս եւ զգալն փութացուցանել:

Առ Տէր Վահանն գրեաց ՚ի Բայազիտ եւ զթուղթ Եսայի վարդապետին առ սա յղեաց յղել առ նա: Եւ զի զայնց թղթոցն զորս գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի յՕգոստ. ԺԵ առ փաշայն Բայազտոյ վասն ապստամբ Պետրոս պետին եւ առ Մարգար Աղայն յղեաց տալ փաշային, մինչեւ ցայժմ համբաւ եւ պատասխանի ինչ ոչ գայր, վասնորոյ գրեաց սմա, կամ ինքն գրել եւ կամ ասել Մարգար Աղային, զի զորպիսութենէ բանին այնմիկ գրեսցէ: Եւ զի խօսեսցի ընդ Մօլլայ-Մուսային (որ էր գրագիր փաշային) զի թէ աստ գալ հաճեսցի եւ փաշայն թոյլ տացէ, եկեսցէ տամբք իւրով, բայց թէ ինքն չկարասցէ` Մարգար Աղայն զայս արասցէ եւ զպատասխանին գրեսցէ ինքեան: Իսկ եւ Կիւմիւշխանացի պառաւու դրամն` զոր Պապիկ Աղայն յղեալ էր ՚ի Բայազիտ (1ծ) (որպէս ՚ի յՕգոստ. ԻԳ ասացաւ) այժմ ՚ի ձեռն Տէր Վահանին եհաս ՚ի սուրբ Աթոռս, վասնորոյ ըստ խոստմանն իւրոյ գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն զղապզ ՚ի միամտութիւն, որ ՚ի թղթոջ մեր Մկրտիչ վարդապետին եդեալ` ընդ թղթոց սրբազան Վեհին առ Տէր Վահանն յղեցաւ ՚ի ձեռն Ակնայ փայեկին: Ի Սեպտ. ԻԱ: Օրինակ թղթոյն Ակնեցւոց ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է. յերեսն ՄՀԴ: