Ազգապատում. Ցանկեր

Հատոր Ա.
Մաս Ա.

1. ԱՍՈՐԻՆԵՐԸ ԱՂԱՒԱՂԱԾ ԵՆ ԹԱԴԷՈՍԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

Ասորիներու քրիստոնէութեան դարձի խարդախուած զրոյցը պատճառ եղաւ աղաւաղմանը Հայոց լուսաւորութեան սկզբնական ու վաւերական պատմութեան, ըստ որում Սանատրուկ հայ թագաւորի ժամանակ Թադէոս առաքեալ քրիստոնէութիւնը քարոզած է Հայաստան աշխարհի մէջ: - Տե՛ս Հր. Աճառեան, «Հայոց Անձնանունների Բառարան», Ա հատոր, Երեւան, 1942, էջ 6-8. «Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդմէջ Հայաստանի եւ Հռոմայ (190-էն ն. Ք. մինչեւ 428 յ. Ք. )» Դոկտ. Յ. Աստուրեան, Վենետիկ, 1912, էջ 194-200:

2. ՍԱՆԱՏՐՈՒԿ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ

Յիրաւի Հայեր Ա. դարուն ունեցեր են Սանատրուկ անուն թագաւոր մը, որ ժամանակամերձ է եղած Հայաստանի առաջին լուսաւորիչներուն` Թադէոսի ու Բարթողիմէոսի: - Նոր ուսումնասիրութիւններէն տե'ս «Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդմէջ Հայաստանի եւ Հռոմայ (190-էն ն. Ք. մինչեւ 428 յ. Ք. )», Դոկտ. Յ. Աստուրեան, Վենետիկ, 1912, էջ 194-200. «Հայ Եկեղեցի», Բաբգէն Եպս. Կիւլեսերեան, Երուսաղէմ, 1930, էջ 229-236, եւ «Հայոց Անձնանունների Բառարան», Հր. Աճառեան, Դ. հատոր, էջ 392-3:

3. ԱՂԲԱԿ ԳԱՒԱՌ

Վասպուրական նահանգի Աղբակ գաւառը Արծրունիներու հայրենական կալուածն էր: Անոր պատմական վայրերէն է Հադամակերտ կամ Ադամակերտ քաղաքը, որ Արծրունիներու ոստանն էր: Այժմ եւս գոյութիւն ունի Ադամակերտը եւ կը կոչուի Պաշկալա: - Տե՛ս «Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն», Թ. Խ. Յակոբեան, Երեւան, Բ. պրակ, 1952, էջ 101:

4. ՄԱԿՈՒ ՔԱՂԱՔԸ

Վասպուրական նահանգի Արտազ գաւառի քաղաք Մակուն հին ժամանակներուն եղած է բերդաքաղաք: Հաւանաբար Ամատունիներու ոստանն էր: Կը կոչուէր նաեւ Շաւարշաւան կամ Շաւարշական: Այժմ եւս գոյութիւն ունի եւ մաս կը կազմէ Պարսկաստանի: - Տե'ս «Հայաստանի պատ. աշխ. », Թ. Խ. Յակոբեան, պրակ Բ., էջ 100:

5. ՀԱՅՈՑ ԹԱԳԱՒՈՐՆԵՐԸ 1-110 ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐՈՒՆ

Դոկտ. Յարութիւն Աստուրեան ունի հայ եւ օտար պատմիչներու վկայութիւններուն հիման վրայ գրուած քննական ուսումնասիրութիւն մը` «Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդմէջ Հայաստանի եւ Հռոմայ» (Վենետիկ, 1912), 190-էն (ն. Ք. ) մինչեւ 428 (յ. Ք. ) երկարաձգուող ժամանակաշրջանի Հայոց պատմութեան մասին: Շահեկան կը նկատենք նշուած գիրքէն այստեղ յառաջ բերել 1-110 թուականներու (յ. Ք. ) Հայաստանի թագաւորներու ժամանակագրութիւնը. -

Արիոբարզան (մար) իբր 2-3

Արտաւազդ Գ. (մար) 3-11

Տիգրան Ե. (հրեայ) իբր 11-13

Երատոյ կին (հայ) կրկին իբր 14-15

Վոնոն (պարթեւ) իբր 16-17

Արտաշէս Գ. Պոնտացի 18-34

Արշակ Ա. Պարթեւ իբր 34

Միհրդատ (վրացի) 35-51 (ընդհատութեամբ)

Հռադամիզդ (վրացի) 51-52

ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ ԹԱԳԱՒՈՐՆԵՐ

Տրդատ Ա. գործնապէս 52-էն, պաշտօնապէս 66-75

Տիգրան Զ. (հրեայ) իբր 60-61

Սանատրուկ 75-110-ի միջեւ

Աշխադար fi -110

6. ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Հ. Վարդան Հացունի հռոմէադաւան մոլեռանդութենէ մղուած, 1927 թուին, նախ «Բազմավէպ» ամսագրի մէջ եւ ապա առանձինն հատորով («Կարեւոր խնդիրներ Հայ Եկեղեցւոյ պատմութենէն», Վենետիկ, 1927, էջ 1-165) ջանաց ապացուցանել թէ` Ս. Գրիգոր «մեր առաջին առաքեալը եւ առաջին հայրապետն է» եւ անկէ առաջ Հայ Եկեղեցի գոյութիւն չէ ունեցած:

Վ. Հացունիի դէմ հրապարակ ելաւ Բաբգէն Եպս. Կիւլեսերեան եւ գրեց ջախջախիչ պատասխան մը` Երուսաղէմի «Սիոն» ամսագրին մէջ (առանձին տպուած «Հայ Եկեղեցի» գիրքին մէջ, Երուսաղէմ, 1930, էջ 169-248): Անիկա, հին ու նոր պատմամատենագրական վկայութիւններու հիման վրայ եւ զօրաւոր տրամաբանութեամբ հաստատեց` 1 - Հայ Եկեղեցւոյ առաջին առաքեալներն ու հայրապետներն են` Թադէոս ու Բարթուղիմէոս. 2 - Թադէոսի ու Բարթուղիմէոսի քարոզած քրիստոնէութիւնը աճեցաւ ու զարգացաւ հետզհետէ, ունեցաւ ղեկավար-հոգեւոր պետեր, հայրապետներ, եւ տուաւ նահատակներ. 3 - Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Տրդատ թագաւորի շնորհիւ աւելի եւս տարածեց քրիստոնէութիւնը եւ զայն հռչակեց Հայաստանի պետական կրօնքը:

7. ՂԵՒՈՆԴԻՈՍ ՀԱՅՐԱՊԵՏ

Արտազեան յիշատակարանի համաձայն, Ղեւոնդիոս ժամանակակից եղած է Հռոմի Աւրելիոս կայսեր (169-179) եւ Հայոց Վաղարշ թագաւորին: Օրմանեան այս հայրապետի պաշտօնավարութիւնը կը զետեղէ 171-190 տարիներու միջոցին: Բայց որովհետեւ ան Վաղարշի գահակալութիւնը կը դնէ 193 թուին, (Յ. Աստուրեան 185-216-ի միջեւ կը դնէ Տրդատ Բ. -ի անանուն հայրը [Խոսրով?]), հետեւաբար Ղեւոնդիոսի հայրապետութեան տեւողութիւնը անհրաժեշտ կը դառնայ երկարաձգել մինչեւ 193/195: Սոյն պարագային 171-193/195 տարիները կ՚ըլլան աւելի քան 17, ինչ որ վկայութիւնն է Արտազեան յիշատակարանի: Ուստի կա'մպէտք է 17-ի փոխարէն ընդունիլ 27, եւ կամ` հարկ է նախալուսաւորչեան հայրապետներու ժամանակաշրջանները քիչ մը տեղաշարժել եւ Ղեւոնդիոսի գահակալութեան սկզբնաւորութիւնը նշանակել 175/178 տարիներու միջոցին:

8. ՄԽԻԹԱՐ ՃԳՆԱՒՈՐ ԹԱՆԱՀԱՏՑԻ

Հ. Աճառեանի «Հայոց Անձնանունների Բառարան»էն (Գ. հտր., էջ 366) կը տեղեկանանք` որ Ս. Բարխուդարեան գտած է «Մխիթար ճգնաւորի անյայտ գերեզմանը` արձանագրութեան բեկորներով միասին»: Այս մասին տե'սԲարխուդարեանի յօդուածը` ՀԽՍՀՊատմութեան եւ Գրականութեան Ինստիտուտի տեղեկագիր, թիւ 1, էջ 98-102:

9. ԹԷՈԴՈՐՈՍ ՍԱԼԱՀՈՒՆԻ

Թէոդորոս Սալահունիի կեանքը ընդարձակ, յուզիչ եւ հետաքրքրաշարժ կերպով նկարագրած է Հ. Ղ. Ալիշան, իր «Յուշիկք Հայրենեաց» երկասիրութեան մէջ (Ա. հտր. էջ 216-238):

10. ԽՈՍՐՈՎ ԹԱԳԱՒՈՐԻ ՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆԸ

Տրդատ Գ. արքայի հօր` Խոսրովի սպանութիւնը համաձայն Սեբէոսի պատմութեան («Պատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի», հրտ. Ստ. Մալխասեանի, Երեւան, 1939, էջ 15)` պատահած է Դիոկղետիանոս կայսեր չորրորդ տարին, այսինքն 287 թուին: - Դիոկղետիանոսի գահակալութեան թուականը` 284 ստոյգ կ՚ընդունուի օտար եւ հայ բանասիրութեան մէջ: Սեբէոսի ժամանակագրական վկայութիւնը Խոսրով թագաւորի մահուան մասին ճիշդ կը նկատեն` պատմաբաններ Աննինսկի եւ Յակոբ Մանանդեան (տե'սՄանանդեանի «Քննական տեսութիւն հայ ժողովրդի պատմութեան» գործը, Բ. հտր., Ա. մաս, էջ 102-105):

11. ՏՐԴԱՏ Գ. ԱՐՔԱՅԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹԵԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆԸ

Մ. Խորենացիի համաձայն («Պատմութիւն Հայոց», Բ. մաս, գլխ. ՁԲ. ), Տրդատ Գ. արքայի գահակալութիւնը տեղի է ունեցեր Դիոկղետիանոս կայսեր երրորդ տարին (=286/7): Օրմանեան (էջ 76) կը հետեւի Խորենացիի: Սակայն պատմագէտներ Աննինսկի եւ Յակոբ Մանանդեան` ճիշդ կ՚ընդունին Սեբէոսի ցուցմունքը («Պատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի», հրտ. Ստ. Մալխասեանի, Երեւան, 1939, էջ 15), ըստ որում Տրդատ վերջնապէս գահ բարձրացած է Դիոկղետիանոսի 15-րդ տարին, այսինքն 298 թուին: - Տե'ս «Քննկ. տեսթ. հայ ժողովրդի պատմութեան», Յակ. Մանանդեան, Բ. հտր., Ա. մաս, էջ 102-105, եւ 112-115:

12. ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ԲԱՆՏԱՐԿՈՒԹԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՄԻՋՈՑԸ

Նիկողայոս Ադոնց` Գրիգոր Լուսաւորչի բանտարկութեան ժամանակամիջոցը կը սրբագրէ եւ 13 տարիներու փոխարէն կ՚առաջարկէ 13 ամիս («Պատմական ուսումնասիրութիւններ», Փարիզ, 1948, էջ 272-3): Անոր փաստերն են.

1 - Ագաթանգեղոսի կարգ մը ձեռագիրները «ամս երեքտասան» բնագրի տեղ ունին «ամիսս երեքտասան» ընթերցուածը: (Ագաթանգեղոսի գիտական հրատարակութեան մէջ - Թիֆլիս, 1909, էջ 71-2, յիշատակութիւն չկայ թէ որեւէ ձեռագիր 13 ամիս կամ ամիսս երեքտասան տարբերակը ունի):

2 - Գրիգոր Լուսաւորչի պատմութեան հետ շաղախուած են հայկ. -յունական դիցաբանութեան եւ սովորութիւններու հաւատալիքներ եւ մնացորդներ: Արդարեւ հեթանոսական կրօններու մէջ, Ատիս-Ատոնիսը կը կենդանանային երեքօրեայ մահէն ետքը. Զալմոքսը կ՚անհետանար երեք տարի, իսկ ինչ որ ամենէն հետաքրքրականն ու կարեւորն է` Արէսը թոնիրի մէջ կը պահուէր տասներեք ամիս: Ն. Ադոնց Լուսաւորչի բանտարկութեան եւ Արէսի պահուելուն միջեւ կը գտնէ հանգիտութիւն մը եւ կ՚եզրակացնէ թէ Ագաթանգեղոսի մօտ սկզբնապէս եղած է 13 ամիս բնագրական տեղեկութիւնը, որ փոփոխութեան ենթարկուեր է հետագային: 3 - Տասներեք ամիսները կը կազմեն հայկական տարին: Ինչպէս Թրակացիք երեք տարի հողին հանգիստ կու տային, նոյնպէս Հայեր մէկ տարի (13 ամիս) անգործածական կը պահէին հողը: Այս սովորութեան արձագանգը կայ Լուսաւորչի բանտարկութեան պատմութեան մէջ:

13. ՀԱՅՈՑ ԼՈՒՍԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆԸ

Օրմանեանի տեսութեան հակառակ, նորագոյն ուսումնասիրութիւնները` քրիստոնէութեան Հայաստանի մէջ տարածման թուականը կը տարուբերեն 301 թուականէն առաջ եւ ետք:

Գլխաւոր եւ իրարու հակասող կարծիքները կը պատկանին Հ. Ներսէս Ակինեանի («Քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան եւ Վրաստան», Վիեննա, 1949, էջ 7-11, «Ազգային Մատենադարան»ի հտր. ՃԾԹ. ) եւ Յակոբ Մանանդեանի («Քննական Տեսութիւն Հայ ժողովրդի պատմութեան», հտր. Բ., Մասն Ա., Երեւան, 1957, էջ 116-130):

Ա - Ակինեան` քրիստոնէութեան Հայաստան մուտքը կը դնէ Տրդատ Երկրորդ թագաւորի (217-253) եւ ո'չ Տրդատ Երրորդի (298-330) օրով: Ան կ՚ըսէ. - Խոսրով Ա. որդի Վաղարշի, մեռաւ 216 թուին Անտիոք, ուր բանտարկուած էր Կարակալլա կայսեր կողմէ: Նոր կայսրը Մակրինոս (217-8) Հայաստանի թագաւոր կարգեց Խոսրով Ա. -ի որդին` Տրդատ Բ. (217): Ասոր օրով կը յայտնուի Հռիփսիմէ կոյսը: Գրիգոր Կեսարիայէն կու գայ լուսաւորելու Հայոց աշխարհը (219): Կը կառուցուին եկեղեցիներ: Գրիգոր նոր կրօնքը կը տարածէ Մեծ Հայքի բոլոր կողմերը, 30 տարիներու ընթացքին, նպաստաւորութեամբ թագաւորին: Կը վախճանի շուրջ 250 թուին, հայրապետական աթոռը թողլով Մեհրուժանի (նոյն անդ, էջ 8):

Ակինեան ի'նչ վկայութիւն ունի իր վարկածի հիմնաւորման համար. ո'չմէկ ապացոյց: Իր քննութիւններուն արդիւնքը վերապահուած է «ուրիշ տեղւոյ եւ ժամանակի» (նոյն անդ, էջ 8):

Բ - Յակոբ Մանանդեան կը ջանայ Հայոց լուսաւորութեան թուական ցոյց տալ 314/5 տարեթիւը: Ահաւասիկ իր ապացոյցները, որոնք Օրմանեան Սրբազանի թուականը (301) խախտելու չափ զօրաւոր չեն թուիր մեզի. -

1 - Պատմագէտները սխալ հասկցած են Եւսեբիոս Կեսարացիի վկայութիւնը («Պատմութիւն Եկեղեցական», Գիրք Թ., գլխ. Ը. ), Մաքսիմինոս Դայայի (305-313) Հայերու դէմ կատարած արշաւանքի մասին: Կարգ մը բանասէրներ կը կարծեն Թէ Մաքսիմինոս Կեսարը 311/2 թուին պատերազմեր  է քրիստոնէացած Տրդատ Գ. թագաւորին դէմ եւ ուզած հեթանոսութիւնը վերահաստատել Մեծ Հայաստանի մէջ: Սակայն նոր ուսումնասիրութիւններու արդիւնքը կը յայտնէ թէ Մաքսիմինոս Դայա պատերազմած է քրիստոնէութեան դէմ ո'չթէ Մեծ Հայաստանի` այլ հռոմէական Փոքր Հայաստանի: Հետեւաբար Եւսեբիոսի նշուած վկայութիւնը չի կրնար որպէս հիմք ծառայել Հայոց լուսաւորութեան թուականի որոշման («Քննական տեսութիւն հայ ժողովրդի պատմութեան» , նոյն անդ, էջ 125-6:

2 - Եւսեբիոս Կեսարացիի մօտ, որուն «Եկեղեցական Պատմութիւն»ը կը բովանդակէ քրիստոնէական ընդհանուր եկեղեցւոյ պատմութիւնը` սկիզբէն մինչեւ Լիկիանոսի վերջնական պարտութիւնը (324 թ. ), չեն յիշատակուած Տրդատ Գ. թագաւոր եւ Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայոց (նոյն անդ, էջ 126):

3 - Տրդատ Գ. -ի ժամանակ Մեծ Հայաստանը սերտօրէն կապուած էր հռոմէական կայսրութեան, եւ այդ կապին շնորհիւ քրիստոնէութիւնը, որ հռոմէական կայսրութեան մէջ յայտարարուած էր իբր թոյլատրելի պետական կրօն` Հայաստանի մէջ եւս հաստատուեր էր որպէս պաշտօնական կրօն: Արդ, հռոմէական կայսրութիւնը քրիստոնէութիւնը ճանչցաւ որպէս ազատ եւ հեթանոսութեան իրաւահաւասար կրօն` 313 թուին, Միլանի հանրածանօթ հրովարտակով: Հետեւաբար Հայոց դարձը քրիստոնէութեան պէտք է նշանակել 313 թուականէն ետք (նոյն անդ, էջ 127):

4 - Կեսարիոյ մետրապոլիտ Ղեւոնդիոս, որմէ Գր. Լուսաւորիչ ստացած է իր եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնը, իբր Կեսարիոյ արքեպիսկոպոս կը յիշատակուի 314 եւ 325 թուականներուն (նոյն անդ, էջ 127): Ուստի Հայերուն քրիստոնէութեան յարումը հարկ է դնել ամենէ կանուխ 314/5 թուին (նոյն անդ):

5 - Մովսէս Խորենացիի «Հայոց Պատմութեան» համաձայն (Գիրք Բ., Գլխ. ՂԱ. ), Գրիգոր Լուսաւորիչ քահանայապետացեր է եւ Թադէոս առաքեալի աթոռը նստած` Տրդատ թագաւորի իշխանութեան (298- շուրջ 330) 17-րդ տարին, այսինքն Միլանի հրովարտակէն անմիջապէս ետք, 314/5 թուին (298+17=315): Այս թուականը յիշատակուած է նաեւ Ս. Ներսէս Պարթեւ հայրապետի պատմութեան մէջ («Սոփերք Հայկականք», Զ., Վենետիկ, 1853, էջ 9): Հոն Լուսաւորչի Հայոց հայրապետ դառնալը հաղորդուած է Տրդատ Գ. -ի թագաւորութեան 18-րդ տարին, 315/6 թուին (298+18=316):

Այստեղ կարեւորութեամբ պէտք է դիտել տալ թէ` եթէ մինչեւ իսկ Հայոց քրիստոնէութեան դարձը 301-էն 314/5 թուական փոխադրուի, երբեք չի ժխտուիր այն իրողութիւնը` որ քրիստոնէութիւնը առաջին անգամ պետական կրօն հռչակուեցաւ ո'չթէ Արեւմուտքի, այլ Հայաստանի մէջ: Որովհետեւ յիրաւի քրիստոնէութիւնը հռոմէական կայսրութեան մէջ գերիշխող պետական կրօն դարձաւ Դ. դարու վերջաւորութեան: Մանանդեան կ՚ըսէ (նոյն անդ, էջ 128) - «Պատմագիտական նորագոյն աշխատութիւններում արդէն պարզուած է, որ Միլանի 313 թուի հրովարտակից յետոյ ո'չթէ առաջնութիւն էր տրուել քրիստոնէական եկեղեցուն կայսրութեան մէջ, այլ քրիստոնէութիւնը ճանաչուել էր այնտեղ իբրեւ ազատ ու իրաւունակ կրօն եւ իրաւունք էր ստացել օրինականապէս զարգանալու եւ բարգաւաճելու: Նա գերիշխող ու պետական կրօն էր դառել հռոմէական կայսրութեան մէջ միմիայի չորրորդ դարի վերջերում Թէոդոս Մեծի (379-395) ժամանակ (տե'ս A. A. Vassiliev, "Histoire de l'Empire Byzantin", հտր. Ա., Փարիզ, 1932, էջ 52, 32-3 եւ 70): Ըստ այսմ զուրկ չէ հիմքից Սէն-Մարտէնի, Գելցերի եւ ուրիշների կարծիքը, որ քրիստոնէութիւնն առաջին անգամ պետական կրօն էր յայտարարուել ո՛չ թէ Արեւմուտքում, այլ Հայաստանում (տե'ս Lebeau, "Histoire du Bas-Empire", Ա. հտր., էջ 76-7. Հ. Գելցեր, «Համառօտ պատմութիւն Հայոց», թարգմ. Գալեմքեարեան, Վիեննա, 1897, էջ 37 եւ ուրիշները):

Հայոց լուսաւորութեան թուականի մասին յայտնուած նոր տեսութիւններէն տեղին է յիշատակել նաեւ Ստ. Մալխասեանի կարծիքը («Ե՞րբ են Հայերն ընդունել քրիստոնէութիւն», «Էջմիածին» ամսագիր, 1944, թիւ 1, էջ 22-6):

Մալխասեան կը հիմնուի Մ. Խորենացիի վկայութեան վրայ (Բ. Գիրք, ՂԱ. ), որ կ՚ըսէ. «Մենք գտանք թէ սուրբ Գրիգոր, մեր հայրն ու մեր ծնողը ըստ Աւետարանի` սուրբ Թադէոս առաքեալի աթոռը նստեցաւ Տրդատի թագաւորութեան տասնեօթներորդ տարին»: Ստ. Մալխասեան մանրամասն հաշուարկութիւններով կը ջանայ փաստարկել թէ Մ. Խորենացիի ժամանակագրութեան համաձայն` Տրդատի թագաւորութեան 17-րդ տարին, կամ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի Թադէոս առաքեալի աթոռին վրայ բազմելուն թուականը 279 տարեթիւն է:

Մալխասեանի առաջարկած թուականը, որ մօտաւոր կերպով նախապէս Սէն-Մարտէնի կողմէ ալ արտայայտուած էր (Lebeau, "Histoire du Bas-Empire", Ա. հտր., էջ 46), ճիշդ չէ, քանի որ Մանանդեանի փաստարկութիւններով Տրդատ Գ. թագաւորի գահակալութիւնը ստուգապէս 279 թուականէն ետք տեղի է ունեցած (298 թ. ):

14. ՏՐԴԱՏԻ ՀԻՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆԸ

Նիկողայոս Ադոնց («Պատմական ուսումնասիրութիւններ», լոյս ընծայեց Ա. Խոնդկարեան, 1948, Պարիս, էջ 273-4) չ՚ընդունուիր Օրմանեանի եւ ուրիշ հայագէտներու այն կարծիքը, ըստ որում Տրդատ թագաւոր կը տառապէր Լիւքանտրոպի հիւանդութեամբ:

Ադոնցի համաձայն, ինչպէս Գրիգոր Լուսաւորչի` նոյնպէս Տրդատի անձին եւ պատմութեան մէջ ընդելուզուած են դիցաբանական «հնաւանդ գիծեր»: Խոզը կամ վարազը հին տոտեմ մըն էր, պաշտամունքի առարկայ: Հայ եւ յոյն դիցաբանութիւններու մէջ, վարազ-աստուածները պատերազմ կը մղէին, կամ աստուածներ կռուի ու պայքարի ժամանակ վարազի կերպարանք կը ստանային: Եւ «Տրդատի խոզանալը իրապէս մի խորհրդալից յիշողութիւն է` մեզ հետաքրքրող դիցաբանական շրջանում յայտնի վարազի« (նոյն անդ, էջ 274): Ն. Ադոնցը հերքելէ ետք իր նախորդներուն կարծիքը, դժբախտաբար չի յայտագրեր թէ ի'նչ էր իսկապէս Տրդատի հիւանդութիւնը, այլ միայն կ՚ըսէ. «Տրդատ կաորէ էր հիւանդանալ այնպէս, ինչպէս Կոստանդին Մեծը. նրան կարող էին վերագրել մի սովորական ախտ: Խոզանալը կապ չունի լիւքանթրոպի կոչուած հիւանդութեան հետ» (նոյն անդ):

15. Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԻՆ ՎԵՐՋԻՆ ՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Ս. Էջմիածին Մայր Տաճարը դարերու ընթացքին յաճախ նորոգուած է մասնակի կերպով, իսկ 1954-56 թուականներուն` անիկա ենթարկուեցաւ ամբողջական վերանորոգութեան:

1954 Նոյ. -1955 Հոկտեմբեր, Գէորգ Զ. Չէօրեքճեանի վախճանումէն ետք եւ Վազգէն կաթողիկոսի ընտրութենէն անմիջապէս առաջ, Սովետական կառավարութիւնը ճարտարապետներու յատուկ յանձնախումբով ձեռնարկեց Մայր Տաճարի վերականգման եւ նորոգութեան աշխատանքներուն:

Մայր Տաճար Ս. Էջմիածնի նորոգութիւնները կատարուեցան այսպէս`

1 - Ճարտարապետներ` պատերու քայքայուած ու խախուտ քարերը փոխարինեցին նորերով եւ ճեղքերը փակեցին մասնաւոր շաղախով մը:

2 - Ամրացուցին գմբեթակիր սիւներն ու կամարները` նոր ծեփով, երկաթեայ գօիներով ու երկաթ-բետոնէ շապիկով:

3 - Ամրապնդեցին Տաճարի տանիքի քարէ սալերու արանքները, եւ բացի գմբէթի ու զանգակատուներու տանիքներէն, մնացեալ տանիքի սալերուն վրայ կառուցին թիթեղապատ լրացուցիչ տանիք:

4 - Ներքին Յովնաթանեայ որմանկարները, որոնք փտած էին խոնաւութեան եւ Խրիմեան կաթողիկոսի տգիտութեան պատճառաւ, ամբողջապէս վերականգնուեցան` իրենց հնադրոշմ ոճով, տիկին Լ. Ա. Դուրնովոյի ղեկավարութեան ներքեւ:

Այս բոլոր շինարարական աշխատանքներուն համար տե'ս«Էջմիածին» ամսագրի 1955 տարուան թիւերը (թիւ Գ., էջ 5-3, 6-7, 8-19, Ե. ` էջ 24-8, Զ. ` էջ 3-6, 10-16, Թ. ` էջ 25-7, 28-35):

1956 թուին, Վազգէն Ա. Կաթողիկոսի նախաձեռնութեամբ եւ Մայր Աթոռի հսկողութեամբ մարմարապատուեցաւ Ս. Էջմիածին Տաճարի յատակը եւ վերակառուցուեցաւ Աւագ Խորանը: Տե՛ս «Էջմիածին» ամսագիր, 1956, թիւ Է., էջ 6-7, ուր եւ կայ Հռիփսիմէ, Գայիանէ եւ Շողակաթի տաճարներուն վերանորոգման ծրագիրը, եւ էջ 48-52, թիւ Ը. -Թ. ` էջ 60-69 եւ այլն:

16. ՏՐԴԱՏ ԹԱԳԱՒՈՐԻ ԵՒ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉԻ ՀՌՈՄ ԵՐԹԱԼԸ

Նորագոյն ուսումնասիրողներ` Քննասէր [+Փառէն Եպս. Մելքոնեան] («Հասկ հայագիտական տարեգիրք», 1949-50, Անթիլիաս, էջ 235-246), Յակոբ Մանանդեան («Քննկ. Տեսթ. Հայ Ժողովրդի պտմթն. », Երեւան, Ա. հտր., 1945, էջ 354. Բ. հտր., Մասն Ա., 1957, էջ 129-131) եւ Աշոտ Յովհաննիսեան («Դրուագներ հայ ազատագրական մտքի պատմութեան», Երեւան, 1957, էջ 65-68) կը հաստատեն թէ Տրդատ Մեթ թագաւորի եւ Գրիգոր Լուսաւորչի Հռոմ երթը առասպել է: «Դաշանց Թուղթ»ի պատմութեան մէջ յիրաւի կայ արձագանգը Տրդատ Ա. թագաւորի (Ա. դար) Հռոմ կատարած ուղեւորութեան:

Հին մատենագիրներէն, «Դաշանց Թուղթ»ի հանդէպ քննադատական կեցուածք ունի Վարդան վարդապետ Բաղիշեցի (ԺԸ. դար), որ կ՚ըսէ. «Բայց Դաշանցն` սիրոյ եւ միաբանութեան, զգոյշ պարտ է լինել, զի ի հին օրինական ոչ ուրեք գտանի, այլ ի նորագոյնսն ախթարմայից բազում ինչ ըստ իւրեանց ախորժակացն շարադրեալ խորամանկութեամբ երեւի» (ՀՍՍՌՄատենադարան, ձեռագիր թիւ 2271, թուղթ 213ա. տե'ս Ա. Յովհաննիսեան, նոյն անդ, էջ 67):

«Դաշանց Թուղթ»ի առնչութեամբ, Կարապետ Վ. Շահնազարեանի հերքումներէն («Դաշանց Թղթոյ քննութիւնն ու հերքումը», Պարիս, 1862) զատ, նոր դիտողութիւններ կատարեցին վերոյիշեալ հայկաբանները:

Փառէն Եպս. իր ընդարձակ ուսումնասիրութեան մէջ կը հաւաստէ թէ` 1 - Միջին դարուն (սկսեալ Դ. դարէն) Հայեր եկեղեցական յարաբերութիւն ունեցած են միմիայն Կ. Պոլսոյ կամ Բիւզանդիոնի աթոռին հետ. 2 - Մեր հին մատենագիրները, Բիւզանդիոնը իբր նոր Հռոմ` իրենց պատմագիրքերուն մէջ յիշած են Հռոմ անունով. 3 - Եթէ մինչեւ իսկ «խաղաղութեան դաշինք» մը կնքուած է Հայաստանի թագաւորին եւ Բիւզանդիոնի կայսեր միջեւ` Դ. դարուն, ատիկա կատարուած է առանձնապէս Տրդատ թագաւորի կողմէ:

Ա. Յովհաննիսեան` «Դաշանց Թուղթ»ի կեղծ ըլլալուն իբր փաստ կը շեշտէ որ այնտեղ լռութիւն պահուած է  Եփեսոսի կամ Կ. Պոլսոյ աթոռի մասին եւ ընդհակառակը մեծ կարեւորութեամբ յիշատակուած` Երուսաղէմի աթոռը, որ ԺԲ. -ԺԳ. դարուն գրաւեր էր ամբողջ Եւրոպիոյ ուշադրութիւնը (նոյն անդ, էջ 70):

Բանասէրներ ապացուցանելէ ետք, թէ «Դաշանց Թուղթ»ը ԺԲ. -ԺԳ. դարուն յօրինուած «տգէտ գրչի մի կոպիտ կեղծիք է» (Մանանդեան, նոյն անդ, Բ. հտր. էջ 131), հիմնուելով Փաւստոս Բիւզանդի վկայութեան  վրայ` կ՚ընդունին որ Կոստանդիանոս կայսր եւ Տրդատ Գ. թագաւոր «միջնորդութեամբ», այսինքն մասնաւոր պաշտօնատարներու միջոցաւ կնքած են զուտ քաղաքական դաշինք մը, խաղաղ ապրելու եւ միասնաբար խաղաղութիւնը պաշտպանելու համար (տե՛ս Մանանդեան, նոյն անդ, Բ. հտր., էջ 129-130. հմմտ. Փառէն Եպիսկոպոս, նոյն անդ, էջ 245-246):

17. «ՅԱՃԱԽԱՊԱՏՈՒՄ ՃԱՌՔ»

Օրմանեան կ՚ընդունի թէ «Յաճախապատում» գիրքը հեղինակութիւնն է Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի, բայց կը մերժէ անոր հայերէն լեզուով կամ օտար տառերով հայերէն գրուած ըլլալը:

Նորագոյն ուսումնասիրողներ Մանուկ Աբեղեան, Երուանդ Տէր-Մինասեան, Ֆնտգլեան, Վեբէր, Ֆեթթէր եւ Հենրի Գաբրիէլեան լեզուական հարց չեն յարուցաներ, այլ կ՚ընդունին թէ 1 - «Յաճախապատում»ը հայերէն լեզուով գրուած է` Ե. դարուն եւ 2 - Մեսրոպ Մաշտոցի երկասիրութիւնն է: - Տե՛ս Մ. Աբեղեան, «Հայոց Հին Գրականութեան Պտմթ. », Ա. հտր., Երեւան, 1944, էջ 119-126, Գառնիկ Ֆնտգլեան, «Կորիւն, Վարք Մաշտոցի», Երուսաղէմ, 1930, էջ 86-88, Երուանդ Տէր-Մինասեան, «Ոսկեդարի Հայ Գրկնթը. », Երեւան, 1946, էջ 22-23, Հենրի Գաբրիէլեան, «Հայ Փիլիսոփ. Մտքի Պատմ. », Երեւան, Ա. հտր., 1956, էջ 42, ծանօթ. թիւ 1, եւ էջ 124-125:

Աբր. Զամինեան («Պտմ. Հայ Հին Գրկնթն. », Բ. տպ. Պէյրութ, 1941, էջ 45) երկու տեսակէտներէ մեկնելով` կ՚ըսէ թէ «Յաճախապատում»ը գրուած է Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռամբ` յունարէն լեզուով, իսկ Ե. դարուն Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէ, «թերեւս յաւելուածներով» թարգմանուած է հայերէնի:

18. «ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆ Ս. ԳՐԻԳՈՐԻ»

Օրմանեան սրբազան կը յայտնէ թէ «Ս. Գրիգորի վարդապետութիւնը», որ մեզի հասած է շնորհիւ Ագաթանգեղոսի, «հայերէն բնագիր չէ»:

Օրմանեանի նման, «Ս. Գրիգորի վարդապետութիւնը» թարգմանական գործ մը կը նկատեն` Նորայր Բիւզանդացի («Կորիւն վարդապետ եւ նորին թարգմանութիւնք», Տփղիս, 1900), Եղիշէ Եպս. Դուրեան, («Պատմ. հայ մատենագրութեան», Երուսաղէմ, 1933, էջ 93), Երուանդ Տէր-Մինասեան («Ոսկեդարի հայ գրականութիւնը», էջ 31-32) եւ Հենրի Գաբրիէլեան («Հայ Փիլ. Մտքի Պատմ. », Ա. հտր. էջ 112-113):

Հ. Բարսեղ Սարգիսեան («Ագաթ. եւ իւր բազմադարեան գաղտնիքը», Վենետիկ, 1890, էջ 302-303) եւ անոր հետեւողութեամբ Հ. Ներսէս Ակինեան («Ս. Մաշտոց վարդապետ», Ազգ. Մատենադարան, թիւ 158, 1949, էջ 161-163) Ս. Գրիգորի վարդապետութիւնը կը համարեն Մաշտոցի գործը, որ «բարեպաշտութեամբ ներս առնուած է [Ագաթանգեղոսի] Պատմութեան մէջ»:

Սարգիսեանի եւ Ակինեանի տեսակէտը զօրացնող կէտ մը կարելի է նկատել այն պարագան` որ Ագաթանգեղոսի յունարէն եւ արաբերէն թարգմանութիւններու մէջ չկայ Գրիգորի վարդապետութիւնը (Ստ. Մալխասեան, աշխարհաբար «Հայոց Պատմութիւն - Մովսէս Խորենացի», Երեւան, 1940, էջ 304, ծանօթ. թիւ 204):

Այս իրողութեան հիման վրայ պէտք է եզրակացնել` որ «Գրիգորի վարդապետութիւնը» կա'մ Ե. դարուն հայերէն լեզուով գրուած եւ ընդմիջարկուած (կամ ներառուած) է Ագաթանգեղոսի մէջ, կա'մ ալ` Դ. դարուն օտար (յունարէն կամ ասորերէն) լեզուով գրուած եւ Ե. դարուն Ս. Մեսրոպի կողմէ թարգմանաբար խմբագրուած ու ապա ընդելուզուած է Ագաթանգեղոսի հետ:

19. ՏՐԴԱՏԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆԸ (330)

Օրմանեանի նման` Յակոբ Մանանդեան եւս Տրդատ Գ. թագաւորի մահուան թուականը կը գրէ 330-ին: Սակայն, մինչ Օրմանեան Տրդատի գահակալութիւնը կ՚ընդունի 274 թուականէն, Մանանդեան կը հաշուէ 298-էն: Հետեւաբար` Օրմանեան հետեւելով Մովսէս Խորենացիի (Գիրք Բ., Գլխ. ՂԲ. ) 56 տարուան իշխանութիւն մը կու տայ Տրդատի, իսկ Մանանդեան հիմնուելով իր քննութիւններու արդեանց վրայ` 32 տարի միայն կ՚ընդունի Տրդատի թագաւորութեան ժամանակաշրջանը: - Տե'ս «Քննկ. Տեսթ. Հայ ժողովրդի պտմն. », Բ. հտր., էջ 135:

20. ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍ ԹՈՒՆԱՒՈՐՈՒՄՈՎ ՄԵՌԱԾ ՉԷ

Օրմանեան (էջ 216-218) իրաւամբ կը մերժէ ու կը ժխտէ Ներսէս հայրապետի` Պապի ձեռքով թունաւորման պատմութիւնը:

Օրմանեանի նման, Մեծն Ներսէսի թունաւորումը կը հերքեն` գիտնականներ Ա. Գարագաշեան («Քննական Պատմութիւն Հայոց», Թիֆլիս, 1895, Գ. մաս, էջ 144-145), Ե. Մուրատեան («Քննական Պատմութիւն Արշակ Երկրորդի եւ անոր Պապ որդւոյն», Աղեքսանդրիա, 1900, էջ 143-147), Գէորգ Ասլան («Etudes historiques sur le peuple arménien»), Փարիզ, 1909, էջ 196), Յ. Մարկուարտ («Südarmenien und die Tigrisquellen», Վիեննա, 1930, էջ 157), Ստեփան Մալխասեան (Մ. Խորենացիի աշխարհաբար «Հայոց Պատմութիւն», Երեւան, 1940, էջ 324, ծանօթ. 299) եւ Յակոբ Մանանդեան («Քննկ. Տեսութ. Հայ ժողովրդի Պատմութեան», Բ. հտր., Ա. մաս, էջ 211):

Գարագաշեան Ներսէսի մահը կը մեկնէ որպէս հետեւանք «կաթուածոյ»: Ստ. Մալխասեան Մեծ Հայրապետը կը համարէ թոքախտաւոր եւ անոր մահուան պատճառը ցոյց կու տայ Խախի հացկերոյթի ընթացքին «թոքերի մէջ մի մեծ երակի պատռուելը»: Օրմանեան ալ արդէն կ՚ըսէ. «fiՆերսէս սիրտի կամ թոքերու անբուժելի ախտով հիւանդ էր, ինչ որ իր գործելու ոճէն եւ թափէն ալ կը մակաբերուի»:

Օրմանեանի պատճառաբանութիւններուն վրայ հարկ է աւելցնել Մարկուարտի մէկ կարեւոր դիտողութիւնը` թէ Ամմիանոս լատին պատմիչը (Դ. դար) անտեղեակ է Ներսէսի թունաւորման պատմութենէն:

21. ՊԱՊ ԹԱԳԱՒՈՐԻ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Փաւստոս Բիւզանդ իր Պատմութեան Գ. (=Ե. ) դպրութեան ԼԱ. Գլխուն մէջ ընդարձակօրէն յառաջ կը բերէ Պապ թագաւորի այն միջոցառումներն ու կարգադրութիւնները, որոնք թէպէտ նպաստած են թագաւորութեան զօրացման, բայց եկեղեցւոյ ու եկեղեցականներու դիրքին եւ շահերուն վնասակար եղած են:

Փաւստոս կը պատմէ թէ Պապ փակեց բարեգործական հաստատութիւններէն (հիւրանոց, որբանոց, հիւանդանոց, անկելանոց եւն. ) ոմանք. կուսաստաններու միանձնուհիները ցրուեց եւ անոնց հրամայեց որ ամուսնանան. եկեղեցիներու տասանորդներն ու պտղիները խափանեց. ամուսնալուծութիւնը դիւրացուց. եկեղեցական կալուածներու եօթէն հինգը պետութեան համար բռնագրաւեց. հեթանոսական սովորութիւններու նկատմամբ թոյլատու գտնուեցաւ, եւ պարտադրեց որ երէցներու եւ սարկաւագներու եղբայրներն ու որդիները զինուորական ծառայութիւն կատարեն:

Օրմանեան անհաւատալի կը համարէ Պապի այս գործերը (էջ 233): Սակայն պատմութեան գիտական քննարկութիւնը ցոյց կու տայ թէ Հռոմէական կայսրութեան ու Սասանեան Պարսկաստանի միջեւ զինադադար կնքուելէ ետք (371/2 թ. ), երբ Հայաստանի մէջ եւս խաղաղութիւնը տիրեց, Պապ արքան աշխատեցաւ շարք մը բարեկարգչական ձեռնարկութիւններով վերականգնել ու զօրացնել Հայոց քայքայուած թագաւորութիւնը եւ բազմացնել ժողովուրդը: Որովհետեւ երիտասարդ թագաւորին արարքները յօգուտ պետութեան էին եւ ի վնաս եկեղեցւոյ, այդ պատճառաւ Փաւստոս բուռն դատապարտութեամբ կ՚արտայայտուի: Ան կը կարծէ թէ Պապ «նախանձէ դրդուած»  եւ որպէս թշնամի` «տապալեց այն բոլոր կարգերն ու կանոնները, զորս Ներսէս սահմանած էր իր կենդանութեան ժամանակ»: Զեղչելով Փաւստոսի չափազանցութիւնները, անոր Պատմութեան նշուած գլուխը կը մնայ որպէս ստոյգ եղելութիւն: - Տե'ս «Քննկ. Տեսթ. Հայ ժողովրդի Պատմութեան», Բ. հտր., Ա. մաս, էջ 208-212:

22. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԲԱԺԱՆՄԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆԸ (387)

Պարսկաստանի եւ Հռոմէական կայսրութեան միջեւ Հայաստանի բաժանման տարեթիւն է 387: Գիւթերբոկ («Հռոմէական Հայաստան եւ հռոմէական սատրապութիւնները Դ. -Զ. դարերուն», թրգմ. Մ. Նորշուանի, Վիեննա, 1914, էջ 22-27) հայկական աղբիւրներու, գլխաւորաբար Ղազար Փարպեցիի վկայութիւններուն հիման վրայ կը հաստատէ այս թուականի ճշդութիւնը: - Տե'սնաեւ Յակոբ Մանանդեան, «Քննկ. Տեսթ. Հայ ժողովրդի պատմութեան», Բ. հտր., Ա. մաս, էջ 232-233:

Օրմանեանի (էջ 247) նշած թուականը (384) Հայաստանի բաժանման մասին` ճիշդ չէ: Հայաստանի 387 թուի բաժանումը յիշուած է նաեւ Ե. -Զ. դարու բիւզանդացի պատմիչ Պրոկոպիոսի մօտ: Ան կը յայտնէ թէ Պարսիկներ առին Հայոց աշխարհ մեծագոյն մասը, մօտաւորապէս 4/5-ը, իսկ Հռոմէացիներ` փոքր մէկ մասը, մօտաւորապէս 1/5-ը:

Հայաստանի պարսկական եւ հռոմէական բաժիններու աշխարհագրական բովանդակութեան եւ սահմաններու մասին տե'ս Ադոնցի եւ Յակոբ Մանանդեանի նկարագրութիւնները (Մանանդեան, «Քննկ. Տեսթ. Հայ ժողովրդի պատմութեան», Բ. հտր., Ա. մաս, էջ 240): Հայաստանը Յոյներու եւ Պարսիկներու միջեւ բաժնելու թուականը խնդրոյ առարկայ է նաեւ արդի օտար պատմաբաններուն մօտ: Պարսկաստանի պատմութիւնը ուսումնասիրողներրը այն կարծիքը ունին որ Շապուհ Բ. բնաւ չտկարացաւ Յոյներու նկատմամբ, որպէսզի ստիպուած ըլլար իր նուաճած Հայաստանը բաժնելու անոնց հետ: A. Ghristensen («L'Iran sous les Sassanides», էջ 251) Հայաստանի բաժանման թուական կ՚որոշէ Վահրամ Դ. Պարսիկներու թագաւորի իշխանութեան կարճ միջոցը (388-399) առաջին տարիները, այսինքն 390-ի շուրջ: Կրուսէ աւելի հաւանական կը նկատէ այս կարծիքը (էջ 164) քան Գելցերի եւ Հիւպշմանի տեսակէտը, այսինքն 387 թուականը: Ա. Ալպոյաճեան («Պատմական Հայաստանի սահմանները», էջ 59) Հայաստանի բաժանման թուական կը պահէ 387-ը:

Կրուսէի մօտ յիշուած վերջին երկու ուսումնասիրութիւնները` բաժանումով ստեղծուած նոր սահմանագիծի մասին, հետեւեալներն են. Chabot, «La Frontière romaine de l'Euphrate», Honigmann, «Die Ostrgenn das Byzantinischen Reiches son 363 bis 1071», Bruxelles, 1935.

23. Ս. ՍԱՀԱԿԻ ՏԵՍԻԼՔԸ

Օրմանեան Սրբազան Ս. Սահակի տեսիլքը կ՚ընդունի որպէս պատմական եղելութիւն եւ Փարպեցիի («Պատմութիւն Հայոց», գիտական հրատարակութիւն, Թիֆլիս, 1904, Ա. դրուագ, էջ 29-37) պատումը կը նկատէ վաւերական:

Նոր քննութիւններ անհարազատ կը գտնեն Ս. Սահակի Տեսիլքն ու անոր մեկնութիւնը` Փարպեցիի Ա. դրուագին մէջ: Յիշատակելի ուսումնասիրութիւններ են` «Տեսիլ Ս. Սահակայ Պարթեւի», Հ. Գրիգոր Սարգիսեան, «Բազմավէպ», 1931, էջ 529-536, 1932, էջ 12-21. «Վասիլ Հայկազն (մեծագործ կայսր 867-886)», Ն. Ադոնց, «Հայրենիք» ամսագրի մէջ, 1931, թ. 11, էջ 120-126. «Տեսիլ Ս. Սահակայ», Հ. Ներսէս Ակինեան, Վիեննա, 1948, 88 էջ - «Ազգ. Մատենադարան», հտր. ՃԾԷ:

Հ. Գրիգոր Սարգսեան, Ն. Ադոնց եւ Հ. Ներսէս Ակինեան Սահակ հայրապետի Տեսիլքն ու անոր մեկնութիւնը կը համարեն հետագայ ժամանակներու (Ը. դար) միջարկութիւն մը Ղ. Փարպեցիի Պատմութեան մէջ: Ակինեան մինչեւ իսկ Փարպեցիի ամբողջ Ա. դրուագը կեղծիք կը նկատէ եւ զայն կը վերագրէ Ը. դարու մատենագիր Խոսրովիկ Թարգմանչին (նոյն անդ, էջ 10, 86-88):

Գիտական ուսումնասիրութիւններու արդիւնքէն դատելով` հարկ է ընդունիլ որ Փարպեցիի Պատմութեան (Ա. դրուագ) շնորհիւ մեզի հասած Սահակի Տեսիլքն ու անոր մեկնութեան ներկայ խմբագրութիւնը Ը. -Թ. դարու գործ եւ յաւելուած է: Որովհետեւ, նախ, բնագիրն ու ընդմիջարկութիւնը ունին լեզուական ու ոճական տարբերութիւններ (Մկրտիչ Էմին, որուն դիտողութիւնը տե'ս Ակինեանի գործին մէջ, էջ 24. Գրիգոր Խալաթեանց, «Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին», Մոսկուա, 1883, էջ 124). եւ երկրորդ, Տեսիլքին մէջ կան հետագայ դէպքերու եւ դէմքերու մասին ակնարկութիւններ:

Նշուած իրողութիւնը սակայն, արդարեւ երբեք չի կրնար ժխտել Ս. Սահակի Տեսիլքին պատմականութիւնն ու ստուգութիւնը: Փարպեցիի ներքին (էջ 28) եւ արտաքին (Թուղթը, նոյն անդ, էջ 203) Վկայութիւնները, Մ. Խորենացիի («Պատմութիւն Հայոց», Գիրք Գ., Գլխ. ԿԶ. ) փաստը, Շահապիվանի ժողովի կանոններու նախաբանին եւ Յունական Կանոններու թարգմանիչին (Յովսէփ Գաթըրճեան, «Սրբազան Պատարագամատոյցք», Վիեննա, 1897, էջ 306) յիշատակութիւնները` անհերքելիօրէն կ՚ապացուցանեն թէ ա - Ս. Սահակ իրապէս տեսիլք մը տեսեր է, արու զաւակ չունենալուն մտահոգութեան հետեւանքով. բ - Փարպեցիի մօտ եղած է Տեսիլքին համառօտ սկզբնագիրը, որ հետագային փոխանակուեր է ընդարձակ խմբագրութեամբ մը եւ անոր մեկնաբանութեամբ: Բանասիրական քննութիւններն ալ (Գ. Սարգսեանի, Ն. Ադոնցի եւ Հ. Ներսէս Ակինեանի) կը յայտնեն որ Ս. Սահակի սկզբնական տեսիլքը մէկ-երկու անգամ խմբագրուեր է  եւ Ը. -Թ. դարուն ստացած իր վերջնական կերպարանքը, որով զայն այժմ կը գտնենք Ղ. Փարպեցիի Ա. դրուագին մէջ:

24. ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԻ ԾՆՆԴԱՎԱՅՐԸ

Մեսրոպ Մաշտոցի ծննդավայրի մասին կ՚արժէ որոշ տեղեկութիւններ հաղորդել, քաղելով Հրաչեայ Աճառեանի ընդարձակ ուսումնասիրութիւններէն - «Մեսրոպ Մաշտոց», տե՛ս «Էջմիածին» ամսագիր, 1954, թիւ ԺԱ., էջ 22:

Ս. Մեսրոպ ծնած է Տարօն գաւառի Հացիկ կամ Հացեկաց գիւղը, որ մինչեւ այժմ  գոյութիւն ունի: Ասիկա Քիւրտերու մօտ կոչուած է Խասիկ: Հացիկ կամ Խասիկ գիւղը կը գտնուի Մշոյ նշանաւոր դաշտին մէջ, Մեղրագետի աջ կողմը, Մուշ քաղաքէն մօտաւորապէս 40 քիլոմեթր դէպի արեւելք. - հետիոտն ութ ժամուան ճամբայ:

Մեսրոպ Մաշտոցի ծննդավայր Հացիկ կամ Խասիկ գիւղը պէտք չէ շփոթել Խասգիւղի հետ, որ նոյնպէս կը գտնուի Մուշի հարաւ-արեւելեան կողմը, Մեղրագետի ձախ երեսին վրայ:

25. ՄԱՇՏՈՑԻ ԱԶՆՈՒԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄԸ

Օրմանեան Սրբազան` Մեսրոպ Մաշտոցը իրաւամբ կը համարէ Մամիկոնեան տոհմի եւ ազնուական դասակարգի մարդ մը: Ան կը գրէ. «… Մաշթոց, հայրը Վարդան, ծննդավայրը Հացիկ գիւղ, Տարոն գաւառի մէջ, որով կը լինի Մամիկոնեան ազգի կամ ցեղի սերունդ, քանի որ արքունիքի մէջ պաշտօնավարութեամբը, ռամիկ դասակարգէ չլինելն ալ կը վկայուի» (էջ 266):

Պատմաբաններ` Յովսէփ Գաթըրճեան («Պատմութիւն Տիեզերական», Վիեննա, 1849-1852, Բ. հտր., էջ 523), Մ. Էմին («Հայկական Այբուբենք», էջ 44, ծանօթ. ) եւ Գրիգոր Խալաթեան («Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին», Մոսկուա, 1883, էջ 4)` Ս. Մեսրոպը կը նկատեն Մամիկոնեան ցեղէ եւ ազնուական ընտանիքէ մէկը: Նոյնպէս Իսահակ Յարութիւնեան («Հայոց գիրը», Թիֆլիս, 1892, էջ 388-389), Մանուկ Աբեղեան («Սովետական Գրականութիւն» ամսագիր, Երեւան, 1941, Յունուար, էջ 48ա), Հրաչեայ Աճառեան («Էջմիածին» ամսագիր, 1954, թ. ԺԱ. էջ 22-24) եւ ուրիշներ` Մեսրոպ Մաշտոցը կ՚ընդունին որպէս ազնուական գերդաստանի զաւակ: Այս հայագէտներու փաստերն են` Մեսրոպի ազնուականութեան մասին, հետեւեալները.

ա - Մաշտոց ծնած է Տարօն գաւառի մէջ, որ Մամիկոնեաններու սեպհականութիւնն ու տեղն էր (Յ. Գաթըրճեան, Մ. Էմին):

բ - Մեսրոպի հօր անունը` Վարդան, ընդհանրապէս գործածական էր Մամիկոնեաններու մօտ (Յ. Գաթըրճեան, Մ. Էմին):

գ - Մ. Մաշտոց բարձրագոյն կրթութիւն ստացած էր: Այն շրջանին, միայն ազնուականներու զաւակները բարձրագոյն ուսման կրնային տիրանալ (Յարութիւնեան):

դ - Արքունիքի ու բանակի պաշտօնեաները ազնուական դասակարգէ կ՚ըլլային: Եւ Ս. Մեսրոպ արքունի քարտուղար եւ զինուորական էր (Յարութիւնեան, Օրմանեան, Աբեղեան):

ե - Մ. Մաշտոցի ծննդավայր Հացիկ գիւղը «կարճազատ»ներու, այսինքն փոքր կամ երկրորդական ազնուականներու կեդրոն մըն էր (Հր. Աճառեան):

Նշուած տրամաբանական եւ պատմական վկայութիւնները որոշապէս կը հաստատեն թէ Սուրբ Մեսրոպ ժողովուրդի ստորին խաւերուն չէր պատկաներ, այլ ազնուական ընտանիքի զաւակ մըն էր: Բայց հակառակ այս փաստերու առկայութեան, Գ. Նահապետեան («Բազմավէպ», 1914, Յն. -Մրտ. ), Հ. Ներսէս Ակինեան («Հանդ. Ամս. », 1935, էջ 505) եւ Ստեփան Մալխասեան («Էջմիածին», Փտր. -Մրտ., էջ 55-58) Մեսրոպ Մաշտոցի հայր` Վարդանը կը նոյնացնեն Փաւստոս Բիւզանդի մօտ յիշատակուած («Պատմութիւն Հայոց», Գ., ԺԹ. ) Հացիկ գիւղի կարճազատներէն հարճորդի Վրիկի հետ: Ապացո՞յց. չկայ: Միակ փաստը` մօտաւորութիւնն է Վարդան եւ Վրիկ անուններու: Յիրաւի ծիծաղելի տեսութիւն մըն է սա: Հր. Աճառեան (նոյն անդ) կը ծաղրէ Նահապետեանը` ըսելով. «Երանի՜ հաւատացողին»: Իսկ Ստ. Մալխասեան` ինք իր կարծիքը կը գնահատէ այսպէս. «Այս տեսութիւնը, ի հարկէ, ենթադրութիւն է եւ ոչ հաստատուն փաստ» (նոյն անդ): Եւ մենք կը զարմանանք թէ Մալխասեանի նման հմուտ հայկաբան մը ի՛նչպէս ծանրակշիռ եզրակացութիւններու կը յանգի` հիմնուելով ենթադրութեան մը վրայ:

26. ՄԱՇՏՈՑ ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍԻ ԱՇԱԿԵՐՏ ՉԷ ԵՂԱԾ

Օրմանեան Սրբազան, ուրիշ պատմագէտներու նման, Մեսրոպ Մաշտոցը Ներսէս Պարթեւ հայրապետի հաւատարիմ աշակերտներէն մէկը» կ՚ընդունի: Ան կ՚ըսէ. «Ներսէսի օրով [Մեսրոպ] աշակերտած է ժամանակին վարժարաններուն յոյն եւ ասորի դպրութեանց, եւ իր յաջողութեան եւ թերեւս իր ազգատոհմին ալ շնորհիւ, արժանի եղած է Ներսէսի հաւատարիմ աշակերտներէն մէկն ըլլալ, որուն մահուան ականատես եւ մօտը գտնուողներէն եղած է» (էջ 266):

Հրաչեայ Աճառեան, Մեսրոպ Մաշտոցի նուիրուած իր ընդարձակ մենագրութեան մէջ («Էջմիածին» ամսագիր, 1954, թիւ ԺԱ. էջ 24-25, 29-30), մանրամասնօրէն ուսումնասիրած է այս հարցը եւ հետեւեալ փաստերու հիման վրայ եզրակացուցած թէ «Մեսրոպ Ներսէսի աշակերտ չէ եղած»:

ա - Մեր մատենագիրները մեծ մասամբ, յատկապէս անոնք որ Ս. Մեսրոպի կեանքը ընդարձակօրէն կը պատմեն, ինչպէս Մեծ ու Փոքր Կորիւն, Ղազար Փարպեցի, Կարապետ Սասնեցի եւ այլն, չեն յիշեր Մաշտոցի Ներսէս հայրապետին աշակերտ ըլլալու պարագան:

բ - Անկարելի է որ Փաւստոս Բիւզանդ, որ այնքան մանրամասնօրէն կը պատմէ Ներսէս կաթողիկոսի կեանքը, մոռնար յիշատակել անոր մէկ երեւելի աշակերտը, «որ կարող էր Ներսէսի պարծանքը համարուել»: - Այս առիթով նկատի ունենալ կարգ մը հայագէտներու այն կարծիքը, թէ Բիւզանդարանի խմբագրողը` Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտ ու կենսագիր Կորիւն Սքանչելին է:

գ - Մեսրոպ երէցի համաձայն («Սոփերք Հայկականք», Զ., «Պատմութիւն Ս. Ներսէսի», Վենետիկ, 1853, էջ 83) Մ. Մաշտոց Ներսէս հայրապետի մօտ ոչ թէ պարզ աշակերտ մըն էր, այլ կրօնաւոր-ուսանող մը: Եթէ այս տեղեկութիւնը ճիշդ է, ուրեմն Ս. Մեսրոպ Ներսէսի վախճանումէն ետք կարգաթող ըլլալով` նուիրուեցաւ արքունի ծառայութեան, եւ ապա նորէն դարձաւ կրօնաւորական կեանքի: Անշուշտ նման փոփոխամտութիւն մը Մաշտոցի մէջ` չէ կարելի ընդունիլ: Հր. Աճառեան իրաւամբ կ՚ըսէ. «Եւ ահա ա'յս է անկարելին. այսպիսի ուխտագնացութիւն մենք չենք կարող վերագրել Մեսրոպին» (նոյն անդ, էջ 30ա):

դ - Վերջապէս կայ տարիքի անհամապատասխանութիւնը: Ներսէս հայրապետ վախճանած է 373 թուին. իսկ Մ. Մաշտոց` 440-ին: Եթէ ենթադրենք որ Մեսրոպ ապրեր է 80 տարի, ուրեմն ծնած կ՚ըլլայ 359 թուին: Ուստի Ներսէս Պարթեւի մահուան ժամանակ, ան 14 տարեկան էր. եւ եթէ երկու տարի աշակերտած է կամ քարտուղարութեան պաշտօն վարած անոր մօտ (տե'ս «Պատմութիւն Հայոց», Մովսէս Խորենացի, Գ., ԽԷ. ), ուրեմն տասներկու տարեկանին կաթողիկոսի աշակերտ կամ կաթողիկոսական քարտուղար եղած է: Թո'ղ որ Մաշտոցի ծննդեան հաւանական թուականը 364-ն է (Հ. Աճառեան, նոյն անդ, էջ 30բ). հետեւաբար հայերէն գիրերու գտիչը եօթը տարեկանին աշակերտած է Ներսէս հայրապետի մօտ կամ քարտուղարութիւն ըրած: Բնականապէս անհեթեթ մտածում մըն է սա: Հր. Աճառեան կ՚եզրակացնէ. «Մերժելով Ներսէսի մօտ աշակերտութիւնը, մերժում ենք նաեւ բոլոր այն կապակցութիւնները, որ ենթադրւում են երկուսի միջեւ` հիմնուելով նոյն աշակերտութեան վրայ. մերժում ենք Մեսրոպի նախաւոր կրօնաւորութիւնը եւ սրան իբր բնական հետեւանք` Մեսրոպի ուխտագնացութիւնը. վերջապէս մերժում ենք ընդունել, թէ Մեսրոպի քաղաքական պաշտօնը յաջորդութիւն կամ հետեւանք էր Ներսէսի մահուան» (նոյն անդ, էջ 30բ):

27. ՄԱՇՏՈՑԻ ԿՐՕՆԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ՏԱՐԵԹԻՒԸ

Մաշտոցի կրօնաւորութեան սկզբնական տարին` Օրմանեան (էջ 267) կը դնէ 394 թուին: Արդարեւ սոյն թուականը կը համապատասխանէ Մեսրոպի կենսագիրին` Կորիւնի տուեալներուն:

Կորիւն` Մաշտոցի կրօնաւորութեան թուականին եւ տարիներու մասին իր գիրքի վերջաբանին մէջ կը գրէ. «Եւ այդ լինի համար ամաց հաւատոց երանելւոյն ամք քառասուն եւ հինգ fi եւ արդ առնու համար ամաց սրբոց հաւատոց` ի չորրորդում ամէն Կրմանայ արքայի, մինչեւ ցառաջին ամն երկրորդ Յազկերտի որդւոյ Վռամայ» (հրտ. Մ. Աբեղեանի, Երեւան, 1941, էջ 98 եւ 100): Յառաջարկուած վկայութեան որպէս պարզաբանութիւն` Մ. Աբեղեան կու տայ սա ծանօթագրութիւնը. «Յազկերտ Բ. ի առաջին տարին, որ Կորիւնը հաշուի չի առնում, ընկնում է 439/440 թուականներին: Մաշտոցի կրօնաւորութեան տարիների թիւը 45 է, որ հանելով 439-ից` ստանում ենք 394: Այս թուականին է սկսուել Մաշտոցի կրօնաւորութիւնը» (նոյն անդ, էջ 123-124, ծանօթ. 175):

28. ՄԵՍՐՈՊ ԵՒ ՄԱՇՏՈՑ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՍՏՈՒԳԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆԸ
ԱԶԳԱՊԱՏՈՒՄ, էջ 268

Օրմանեան Սրբազան Մեսրոպ անուան ծագման մասին կը գրէ. «Պատերէն իբրեւ Մար Սերոբ կամ Տէր Սերոբ ստուգաբանուած է, եւ այդ ենթադրութեամբ հնար է ըսել, թէ եկեղեցական ձեռնադրութեան մէջ անունի փոփոխութիւն ունեցած է» (էջ 268): Յիրաւի Սահակ հայրապետի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի պատմութեան մէջ («Սոփերք Հայկականք», հտր. Բ., էջ 41) Մեսրոպ անունը ստուգաբանուեր է սերովբէ կամ սրովբէատես բառով. - «Մեսրովբայ սրովբէատեսն անուան»:

ԺԳ. դարու պատմիչ Վարդան Արեւելցի` Մեսրոպ անունը կը բացատրէ իբր յարազուարճ, բերկրեալ. «Մեսրոպայ, որ է կանաչացեալ, այսինքն յարազուարճ եւ բերկրեալ» («Պատմութիւն», Վենետիկ, 1862, էջ 50): Պատմութեան հրատարակիչն ալ իր կողմէ կ՚աւելցնէ հետեւեալը, ստորիջեայ ծանօթագրութեամբ մը. «Ի սեմական լեզուաց ստուգաբանելով, մեսրուր բերկրեալ լսի յարաբացին» (նոյն անդ, էջ 50, ծանօթ. 4):

Մեզի սակայն ճշդագոյն կը թուի Ա. Մ. Գարագաշեանի առաջարկած ստուգաբանութիւնը («Քննական Պատմութիւն Հայոց», Մասն Գ., էջ 22, Թիֆլիս, 1895): Ասոր համաձայն` Մեսրոպ անունը ծագում առած է պարսկերէն միւշրիֆ բառէն, որ կը նշանակէ քարտուղար կամ դպիր:

Արդարեւ Մեսրոպ Մաշտոց արքունի քարտուղար եղած է 384-394 թուականներուն, Հայոց Խոսրով Գ. եւ Վռամշապուհ թագաւորնե ու օրով: Քարտուղարութիւն կատարած ժամանակ, հաւանաբար շրջապատի մարդիկը զինք կը կանչէին մասրուֆ (=միւշրիֆ) կամ մասրուպ անունով, վասնզի արքունիքի մէջ տիրապետող լեզուն, յատկապէս գրաւորը, պարսկերէնն էր: Եկեղեցական երբ դարձաւ ան, երեւի ստացաւ կղերականի նոր անուն մը` Մաշտոց, միաժամանակ պահելով հին կոչումը: Այս կարծիքը կ՚ապացուցուի Կորիւնի գիրքով, ուր հայերէն գիրերու գտիչը յիշատակուած է միմիայն եկեղեցական անունով (Մաշտոց): Տեղին է խօսիլ Մաշտոց անուան ստուգաբանութեան մասին եւս: Նիկողայոս Ադոնց («Հանդէս Ամսօրեայ», 1925, էջ 196) եւ Ներսէս Ակինեան («Հանդ. Ամս. », 1935, էջ 505) կը կարծեն թէ յառաջ եկած է պարսկերէն Մազդ(ակ) կամ Մաժդ(ակ) (=իմաստութիւն) անունէն: Բայց դարձեալ ամենէն հաւանական բացատրութիւնը տուեր է Գարագաշեան: Ըստ այնմ, «Մաշտոց»ը ծագում առած է յունարէն մաստոս բառէն, որ «կը նշանակէ բարձրութիւն, իբրեւ եկեղեցական տիտղոս, ինչպէս եկղեսիաստիկոսն (Խոր. Գ. ԾԷ. ) եւ ակումիտ (Կորիւն), որ այլով առթիւ տրուեցան նմա: Կորիւն կը կոչէ զնա համակ այս եկեղեցական անուամբ` Մաշթոց, Մեսրոպ` ոչ ուրեք. մինչ Խորենացին կը վարէ համակ զանունն Մեսրոպ, միանգամ միայն Մաշտոց, որում կը կցէ վարդապետ բառը (Խոր. Բ. Ժ. )» («Քննական Պատմութիւն Հայոց», Մասն Դ., էջ 22-23):

29. ԳՈՂԹԱՆ ԻՇԽԱՆ ՇԱԲԱԹ

Մեսրոպ Մաշտոց իր քարոզչական գործունէութեան սկիզբը գնաց Գողթն գաւառը եւ տեղւոյն Շաբաթ իշխանի ձեռնադրութեամբ ջնջեց հեթանոսական սովորութիւնները եւ վերահաստատեց քրիստոնէութիւնը: Հայ Մատենագրութեան մէջ Գողթան իշխան անունը կը յիշատակուի քանի մը ձեւերով. Շաբաթ (Կորիւն), Շաբիթ (Խորենացի, Դ., ԽԷ. ), զոր կը գործածէ Օրմանեան, Շաբիթա (Օրբէլեան, ԺԴ. ) եւ Շաբիթ (Փոքր Կորիւն): Հրաչեայ Աճառեան այս չորս ձեւերէն «լաւագոյնը» կը համարէ Շաբաթ կոչումը («Էջմիածին» ամսագիր, 1954, թ. 12, էջ 29):

Շաբաթ անունը Հայեր առած են ասորերէն salbada (=շաբաթ օր) բառէն, որ Ասորիներու մէջ ալ կը գործածուի նաեւ իբր անձնանուն (Հր. Աճառեան, «Էջմիածին», նոյն անդ. «Հայոց Անձնանունների Բառարան», հտր. Դ., էջ 100):

30. Ո՞Վ Է ԵԴԵՍԻՈՅ «ԲԱԲԻԼԱՍ» ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԸ

Օրմանեան Պատրիարք Կորիւն Սքանչելիի հետեւութեամբ կ՚ըսէ թէ Ս. Մեսրոպ հայերէն գիրերու յօրինման համար դիմած է Ամիդի Ակակիոս եւ Եդեսիոյ Բաբելաս եպիսկոպոսներու օժանդակութեան (էջ 274):

Հրաչեայ Աճառեան («Էջմիածին» ամսագիր, 1955, էջ 16) թէ' Ակակիոսը եւ թէ' Բաբելասը կը համարէ եպիսկոպոս Եդեսիոյ. առաջինը` առաջնորդ Եդեսիոյ Յունաց, իսկ երկրորդը` առաջնորդ Եդեսիոյ Ասորիներու: Յամենայն դէպս, Ակակիոս անուն եկեղեցական մը Ամտդի եպիսկոպոս կարգուած է 400 (Մայիսի 9) թուականէն սկսեալ («Հանդէս Ամս. », 1935, էջ 514-515): Բայց Բաբելաս կամ Բաբիլաս կոչուող եպիսկոպոս մը չէ գտնուած Եդեսիոյ աթոռին վրայ: 411/2-435 թուականներուն` Եդեսիոյ առաջնորդ եղած է հռչակաւոր Րաբուլաս եպիսկոպոսը: Արդ, հայագէտներ` Միքայէլ Չամչեան («Պատմութիւն Հայոց», Ա. հտր., էջ 492), Մկրտիչ Աւգերեան («Լիակատար Վարք Սրբոց», Ե., էջ 290), Սէն- Մարտէն, Գարեգին Զարբհանալեան («Պատմութիւն Հայ հին դպրութեան», Դ. -ԺԳ. դար, էջ 35, Դ. տպագրթ. Վենետիկ, 1932), Գալուստ Տ. -Մկրտչեան («Արարատ» ամսագիր, 1912, էջ 508), Նիկողայոս Ադոնց («Հանդ. Ամս. », 1925, էջ 436), Գառնիկ Ֆնտգլեան («Վարք Մաշթոցի», Երուսաղէմ, 1930, էջ 19, 83-84), Մանուկ Աբեղեան («Վարք Մաշտոցի», Երեւան, 1941, էջ 109, ծանօթ. 63), Հրաչեայ Աճառեան («Էջմիածին», նոյն անդ) եւ ուրիշներ` «Բաբիլաս»ը կը նոյնացնեն Եդեսիոյ Րաբիլաս կամ Րաբուլաս եպիսկոպոսին հետ եւ կ՚առաջարկեն ըստ այնմ սրբագրել Կորիւնի բնագիրը:

Սոյն սրբագրութիւնը սակայն սխալ կ՚երեւի, որովհետեւ չի համաձայնիր Կորիւնի ժամանակագրութեան հետ: Կորիւնի տուեալներով, Մեսրոպ Մաշտոց Եդեսիոյ մէջ «Բաբիլաս»ին հանդիպած է 405-406 թուին. մինչդեռ Րաբուլաս Եդեսիոյ գահը բարձրացեր է 412-ին: Հարցին ճիշդ լուծում գտած է գերմանացի հայագէտ Յովսէփ Մարկուարտ: Այս եւ իր հետեւորդները (Հ. Յ. Թորոսեան եւ Հ. Ներսէս Ակինեան) կ՚առաջարկեն «Բաբիլաս»ը սրբագրել Պակիդաս կամ Պեկիդա:

Արդարեւ Պակիդաս անունով եպիսկոպոս մը Եդեսիոյ աթոռին վրայ իշխած է 398 Նոյմբ. 23-էն մինչեւ 409 Օգստ. 1: Հետեւաբար Ս. Մեսրոպի 405-406 թուին Եդեսիոյ մէջ հանդիպումը «Բաբիլաս»-Պակիդասին` կ՚արդարանայ ժամանակագրականօրէն: - Տե'ս «Պատմութիւն հայերէն նշանագրերու եւ Վարուց Ս. Մաշթոցի», Յ. Մարկուարտ, Վիեննա, 1913, էջ 58. «Բազմավէպ», 1932, էջ 259-261. «Հանդէս Ամսօրեայ», 1935, էջ 513-514:

Տեղին է ներկայացնել Նիկողայոս Ադոնցի մէկ վարկածը` հայերէն գիրերու յօրինումի աշխատանքին մէջ Թէոդորոս Մոպսուեստացիի Ս. Մեսրոպին ընձեռած օգնութեան մասին:

Յոյներու Փոտ պատրիարքը իր «Գրադարան» գործին մէջ կը յայտնէ թէ Անքիոյի Թէոդորոս երէցը, Հայոց աշխարհի քորեպիսկոպոս Մաստուբիոսի խնդրանքով` երեք գլուխներէ բաղկացեալ գիրք մը («Յաղագս որ ի Պարսս Մոգութեան») յօրինած է Պարսիկներու դենին եւ ճշմարիտ հաւատքին մասին:

Նիկողայոս Ադոնց այս Թէոդորոս երէցը կը նոյնացնէ նեստորական աղանդի նախաքարոզ Թէոդորոս Մոպսուեստացիին, իսկ Մաստուբիոսն ալ` Մեսրոպ Մաշտոցի հետ: Ան կ՚ըսէ. «Այս Թէոդորը թւում է որ Մոպսուեստացին է, որովհետեւ Նեստորի աղանդի մասին, մանաւանդ երրորդ ճառում հաստատապէս նախաքարոզ է հանդիսանումfi: Անակնունելի չէ բնաւ, որ Թէոդորի ծանօթ հայազն եպիսկոպոս Մաստուբիոսը լինի Մաշթոցը» («Հանդ. Ամս. », 1925, էջ 195-196, 441. ընդգծումները մեզմէ. Մ. Վ.:

Հ. Ներսէս Ակինեան եւս, «Հանդէս Ամսօրեայ» ամսագրի մէջ, 1935 թ., էջ 509, քաղուածաբար կրկնած է Ն. Ադոնցի տեսակէտը): Կարծիք մըն է այս, որ իբր ենթադրութիւն կը մնայ, քանի ուրիշ որեւէ աղբիւրէ չէ հաստատուած: Ն. Ադոնց սակայն չէ սահմանափակուած մէկ ենթադրութեան մէջ: Թէոդորոսի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի կրօնական յարաբերութիւններէն գուշակեր է` որ հայերէն գիրերու յօրինման աշխատանքի մէջ Թէոդորոս օժանդակած է Ս. Մեսրոպի: Եւ որովհետեւ Թէոդորոս Մոպսուեստացի «Յաղագս որ ի Պարսս Մոգութեան» գործը գրած է իր երիցութեան շրջանին (383-392), ուրեմն հայերէն գիրերու գիւտը տեղի է ունեցեր 383-392 թուականներուն: Ադոնց կ՚ըսէ. «Սրանով ընդգծւում է գրերի գիւտի համար որոշ եւ դրական տարեթիւ` 383-392 տարիների տասնամեայ միջոցը» («Հանդ. Ամս. », նոյն անդ, էջ 441, 531-535):

Նիկողայոս Ադոնցի սոյն տեսութեան դէմ կ՚առարկուի, նախ որ կարելի չէ ենթադրութեան մը վրայ ուրիշ ենթադրութիւն մը կառուցանել եւ «որոշ եւ  դրական տարեթիւ» հաստատել, երկրորդ, պայման չէ որ Թէոդորոս Ս. Մեսրոպի օգնած ըլլայ «Յաղագս Մոգութեան» գիրքը յօրինելու  ժամանակ: Եթէ երկու հայերը իրարու հետ յարաբերութիւն ունէին, 405-406 թուականին ալ, երբ յօրինուեցան հայերէն գիրերը, Թէոդորոս կրնայ օժանդակած ըլլալ Մաշտոցի: Յամենայն դէպս, Ադոնցի վարկածը հիմնաւորելու համար` կը կարօտի նոր փաստերու:

32. ՀԱՅԵՐԷՆ ԳԻՐԵՐՈՒ ԳԻՒՏԻՆ ՎԱՅՐԸ

Օրմանեան հայերէն գիրերու գիւտին վայրը կը նշանակէ Սամոսատը (էջ 274 եւ 279): Օրմանեան Սրբազանի նման ուրիշ հայագէտներ եւս, սխալ հասկանալով Կորիւնի պատումը, կարծած են թէ Մեսրոպ հայկական գիրերը յօրինեց Սամոսատի մէջ. - Միքայէլ Չամչեան, «Պատմութիւն Հայոց», հտր. Ա., էջ 492 եւ 761. Ղ. Ինճիճեան, «Հնախօսութիւն աշխարհագրական», հտր. Գ., Վենետիկ, 1835, էջ 83. Գար. Զարբհանալեան, «Հայկական հին դպրութեան Պատմութիւն», Ա. տպ. էջ 15, Բ. տպ. էջ 36. Իսահակ Յարութիւնեան, «Հայոց Գիրը», Թիֆլիս, 1892, էջ 360-367. Յ. Մարկուարտ, «Պատմութիւն հայերէն նշանագրերու եւ Վարուց Ս. Մաշթոցի», Վիեննա, 1913, էջ 26-29. Գ. Ֆնտգլեան, «Վարք Մաշթոցի» (բնագիր), Երուսաղէմ, 1930, էջ 20 եւ 78:

Կարգ մը բանասէրներ ալ (Ֆրետերիկ Միւլլեր, Ղեւոնդ Ալիշան) հայերէն գիրերու գիւտին վայրը կը համարեն Սամոս կղզին, հետեւելով Մ. Խորենացիի (Պատմութիւն, Գ. մաս, Գլխ. ԾԳ. ), որու Պատմութեան մէջ Սամոսատը գրչագրական սխալով դարձեր է Սամոս:

Իւրայատուկ կարծիք մը ունի Հ. Ներսէս Ակինեան («Հանդէս Ամսօրեայ», 1935, էջ 515-516): Ան Կորիւնի Սամուսատական բառը կը սրբագրէ իբր Սամուեստական եւ կ՚եզրակացնէ թէ Կիլիկիոյ Մամեստիա քաղաքին մէջ հնարուած են հայերէն գիրերը: Ակինեանի վարկածը մանրամասն քննութեամբ հերքուեր է Հր. Աճառեանի ձեռամբ («Էջմիածին», 1955, թ. 4, էջ 27-28):

Հայերէն գիրերու գիւտի վայրի մասին հմտալից ուսումնասիրութիւններ կատարածեն Մանուկ Աբեղեան («Հայոց հին գրակն. պտմթ. », հտր. Ա., Երեւան, 1944, էջ 575-582) եւ Հրաչեայ Աճառեան («Էջմիածին», 1955, թ. 2, էջ 18-19, թ. 3, էջ 28-30, թ. 4, էջ 26-28), որոնք Կորիւնի հետեւութեամբ կը հաստատեն թէ Մաշտոց հայկական գիրերը յօրինեց Եդեսիոյ մէջ:

Արդարեւ Կորիւն (հրտրկթ. Մ. Աբեղեանի, Երեւան, 1941, էջ 46 եւ 48) կը պատմէ թէ Մեսրոպ ի խնդիր հայերէն գիրերու գիւտին` ճանապարհորդեց Միջագետք, նախ հանդիպեցաւ Ամիդ, ապա գնաց Եդեսիա եւ իր աշակերտները երկու խումբերու բաժնելով` մէկ մասը ասորական դպրութեան յանձնեց (Եդեսիա) եւ միւս խումբը ուղարկեց Սամոսատ («ի Սամուսատական քաղաքն գումարէր»): Ինքմնաց Եդեսիա. այնտեղ հնարեց հայերղն գիրերը, «եւ ապա հրաժարեալ յեպիսկոպոսէն սրբոյ, հանդերձ օգնականօք իւրովք իջանէր ի քաղաքն Սամոսատացւոցfi» (նոյն անդ, էջ 48): Սամոսատի մէջ, Մաշտոց Հռուփանոս անուն գեղագիրին օգնութեամբ յարդարեց ու զարդարեց հայկական նորաստեղծ գիրերը (Աբեղեան, «Գրականթն. Պատմութիւն», էջ 581-582, Աճառեան, «Էջմիածին», 1955, թ. 3, էջ 19-21):

33. ԵՕԹԸ ԶԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐԸ ՅԵՏՍԱՄՈՒՏ ԵՆ ԽՈՐԵՆԱՑԻԻ ՊԱՏՄԱԳԻՐՔԻՆ ՄԷՋ

Մովսէս Խորենացիի Պատմութեան Վենետիկեան հրատարակութեան մէջ յառաջ բերուած (1865 թ. էջ 247) եօթը գիրերը, որոնք Ս. Մեսրոպի յայտնուեր են տեսիլքի մը շնորհիւ, յիրաւի չկան ձեռագիրներու մէջ:

Ժ. -ԺԱ. դարու մատենագիր Ստեփանոս Ասողիկ կը պատմէ թէ հայերէն լեզուի համար 29 գիր կարգուեցաւ Դանիէլ Ասորի փիլիսոփայէն, իսկ մնացեալ եօթը գիրերը Մեսրոպի տրուեցան Աստուծմէ. «fiԴպրութիւն Հայոց լեզուիս ԻԹ գիր ի Դանիէլէ փիլիսոփայէ Ասորւոց կարգեցաւ, իսկ զեօթն գրոցն պակասութիւն Մեսրովբ երանելի Տարօնեցի խնդրուածովք յԱստուծոյ առնու» (Բ. տպագրթ., Պետերբուրգ, 1885, էջ 139-140): Ասողիկի սոյն տեղեկութեան հիման վրայ` գրիչ մը Մ. Խորենացիի Պատմութեան ձեռագիրներէն մէկուն լուսանցքին մէջ աւելցուցեր է եօթը ձայնաւորներ (Ա. Ե. Է. Ը. Ի. Ո. Ւ. ), զորս Վենետիկի Մխիթարեան հայրերը հրատարակութեան ժամանակ (Մ. Խորենացիի Պատմութեան) ներմուծած են բնագրի մէջ:

Մանուկ Աբեղեան («Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն», Ա. հտր., էջ 580-581), ակնարկելով Ասողիկի վկայութեան` կ՚ըսէ. «Այդ եօթը գիրն, անշուշտ, եօթը ձայնաւորներ են, որոնք շատ ուշ, Մխիթարեանների ձեռով, մի ձեռագրի լուսանցքի ծանօթագրութիւնից առնուելով, ընդմիջարկուել են եւ Մ. Խորենացու «Հայոց Պատմութեան» տպագրութեան մէջ: «Ոսկեփորիկ» կամ «Վարդանագիրք» կոչուած ձեռագրի մէջ (13-րդդար), այլեւս գանձարանների ոտանաւոր գրութիւնների մէջ եւ ուրիշ տեղեր նոյնպէս խօսում են Մաշտոցի յօրինած տառերի մասին, եւ նրան վերագրում են կամ 14 գիր, կամ 12, կամ 11, կամ 19 գիր եւ այլն: Դրանք բոլորն ուշ դարերի լոկ ենթադրութիւններ ենfi»:

Մովսէս Խորենցիի Հայոց Պատմութեան գիտական հրատարակութեան (Թիֆլիս, 1913, էջ 327) ինչպէս եւ Ստ. Մալխասեանի կատարած աշխարհաբար թարգմանութեան մէջ (Երեւան, 1940, էջ 226), արդարեւ եւ իրաւամբ դուրս ձգուած են յետսամուտ այդ եօթը ձայնաւոր գիրերը:

34. Ս. ՄԵՍՐՈՊԻ ՏԵՍԻԼՔԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ ԱՆՎԱՒԵՐ Է

Օրմանեան Սրբազան ուրիշ հայկաբաններու նման (Չամչեան, Ինճիճեան) կ՚ընդունի Խորենացիի պատմագրած տեսիլքին վաւերականութիւնը եւ հայկական այբուբենի երկնային ծագում ունենալը (էջ 274):

Կորիւնի եւ Ղ. Փարպեցիի Պատմութեանց մէջ չկայ Ս. Մեսրոպի տեսիլքը: Կորիւն կը հաղորդէ թէ Մաշտոց Աստուծոյ օգնութեամբ ծնաւ հայերէն լեզուի գիրերը. «Որում (իմա' Մաշտոցի) պարգեւէր իսկ վիճակ յամենաշնորհողէն Աստուծոյ, հայրական չափուն ծնեալ ծնունդս նորոգ եւ սքանչելի` սուրբ աջովն իւրով, նշանագիրս հայերէն լեզուին» (=Մաշտոցի պարգեւուեցաւ բախտը` ամենաշնորհող Աստուծմէ, որպէս հայր իր սուրբ աջով ծնելու նոր եւ սքանչելի ծնունդներ` հայերէն լեզուի նշանագիրներ»): Կորիւնի այս խօսքը, ուր կ՚ըսուի թէ Ս. Մեսրոպ աստուածային նախախնամութեամբ` ինք անձնապէս ստեղծեց հայերէն գիրերը, ընդլայնուեր է Մ. Խորենացիի կողմէ եւ վերածուած տեսիլքի պատմութեան:

Արդարեւ գիտական ուսումնասիրութիւնները կը յայտնեն թէ հայերէն գիրերը ձեւաւորուած են յունական տառերու վրայ (Պետական Ձեռագրատան «Գիտական նիւթերի ժողովածու», Երեւան, 1941, էջ 43-45): Այս իրողութիւնը բացարձակապէս կը հերքէ հրաշքի ու տեսիլքի պատմութիւնը (Խոր. Գ. Գիրք, Գլխ. ԾԳ. ) եւ կը հաստատէ թէ հայերէն գիրերը արդիւնքն են Մաշտոցի անձնական աշխատանքին:

Գիտնականներ` Ա. Գարագաշեան («Քննական Պատմութիւն Հայոց», Մասն Դ., էջ 38-39), Եղիշէ Դուրեան («Ծաղիկ» շաբաթաթերթ, Կ. Պոլիս, 1907, թ. 9, էջ 103), Սահակեան («Բազմավէպ», 1907, էջ 439), Ստ. Մալխասեան (Մ. Խորենացիի «Հայոց Պատմութիւն», աշխարհաբար թրգմնթ., Երեւան, 1940, էջ 327-330, ծանօթ. 314) եւ Հրաչեայ Աճառեան («Էջմիածին», 1955, թ. 3, էջ 30-31) իրաւամբ կը մերժեն խորենացիական հրաշքի կամ տեսիլքի պատմութիւնը: Ռեթ. Պերպերեան (տե'սՍահակեանի յօդուածը) դիտել կու տայ թէ «Աստուած հրաշք ընելու համար յոյն գիրերու չի կարօտիր»: Ստ. Մալխասեան` «Խորենացու նկարագրած տեսիլքը լոկ մի տեսաբանական ռեֆլեքս է» կ՚ըսէ (նոյն անդ, էջ 327): Գարագաշեան ալ, ազգասիրական նախանձախնդրութեամբ մը կը գոչէ. «Մենք չենք կրնար որեւիցէ կերպ յայտնութեան ընծայելով մեր գրոյն գիւտն` առնել ծաղրելի մեր պատմութիւնը լուսաւորեալ աշխարհի: Ուստի թողլով մեր սիրելի ծերունին (Մովսէս Խորենացին) իւր բարեպաշտ միամտութեան մէջ` բնականէ դուրս բան չենք տեսներ մեր այբուբենի գիւտին մէջ» (նոյն անդ, էջ 38):

35. ՀՌՈՒՓԱՆՈՍԻ ԴԵՐԸ ՀԱՅԵՐԷՆ ԳԻՐԵՐՈՒ ՅՕՐԻՆՄԱՆ ՄԷՋ

Օրմանեան Սրբազան, այլ հայկաբաններու պէս, հայերէն գիրերու յօրինման մէջ կարեւոր դեր մը կ՚ընծայէ Հռուփանոսի, զայն ցոյց տալով որպէս Մաշտոցի անմիջական օգնողը (էջ 275):

Մանուկ Աբեղեանի («Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն», Ա. հտր., էջ 581-588) եւ Հրաչեայ Աճառեանի («Էջմիածին», 1955, թիւ 2, էջ 19-21) ուսումնասիրութիւնները փաստեցին թէ ա - Մեսրոպ Եդեսիոյ մէջ առանձնապէս հնարեց հայերէն գիրերը. բ - Հռուփանոս պարզ գեղագիր մըն է. գ - Սամոսատի մէջ, Մաշտոց Հռուփանոսի օգնութեամբ գեղագիտական ճաշակով կերպաւորեց հայերէն գիրերը:

Չամչեան («Պատմութիւն Հայոց», հտր. Ա., էջ 761-762), Peeters («Revue des ռtudes armռniennes», No. 9, էջ 210), Զարբհանալեան («Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն», Բ. տպ., էջ 36) եւ Ակինեան («Հանդէս ամսօրեայ», 1935, էջ 518) կ՚ըսեն թէ գեղագիր Հռուփանոսը հետագային Սամոսատի (440 թ. ) առաջնորդ եպիսկոպոսը եղած է: Արտաքին աղբիւրներու մէջ կը յիշատակուի Ռուփինոս (Rufinus) անուամբ: Համաձայն Ն. Ակինեանի, ան մասնակցեր է Եփեսոսի 449 թուի աւագաժողովին: Իսկ Նիկողայոս Ադոնց Հռուփանոսը կը նոյնացնէ Թէոդորոս Մոպսուեստացիի աշակերտներէն մէկուն հետ, որ պելագիական վարդապետութեան հիմնադիրը եղած է. «Թէոդորի աշակերտն էր Ռուփին(ոս) անունով քահանայ, որ 399-ին Հռոմ մեկնեց եւ այդտեղ ծանօթանալով Պելագիոս քահանային` նորա միջոցով պելագիական կոչուած վարդապետութեան իսկական հիմնադիրն եղաւ: Պելագիականները շեշտում էին իրենց հոգեւոր կապը Թէոդորի հետ: Մեզ թւում է, որ այս Ռուփինը ուրիշ անձն չէ, եթէ ոչ այն գրիչ Հռուփանոսը, որը յիշւում է գրերի գիւտի պատմութեան մէջ: Եթէ Թէոդորի աշակերտը իբրեւ սոսկ գրիչ մասնակցում է գիւտին, հարկաւ, նրա ուսուցիչն աւելի շօշափելի նպաստ բերած պիտի լինէր նոյն խնդրին» («Հանդէս Ամսօրեայ», 1925, էջ 441): Ն. Ադոնց իր վարկածի հիմնաւորման համար չունի որեւէ փաստ:

Ս. Մեսրոպի եւ Հռուփանոսի ընկերովի աշխատանքի մասին Կորիւն կը գրէ. «Եւ անդէն ի նմին քաղաքի (Սամոսատ) գրիչ ոմն հելլենական դպրութեան Հռուփանոս անուն գտեալ, որով զամենայն ընտրութիւնս նշանագրացն` զնրբագոյնն եւ զլայնագոյնն, զկարճն եւ զերկայնն, զառանձինն եւ զկրկնաւորն, միանգամայն յօրինեալ եւ յանկուցեալfi» (հրտրկթ. Մ. Աբեղեանի, Երեւան, 1941, էջ 48, 50):

Շարք մը հայագէտներ (Ստ. Նազարեան, «Հիւսիսափայլ», 1860, էջ 241. Յ. Մարկուարտ, «Պատմութիւն հայերէն նշանագրերու», էջ 31. Սարգսեան, «Բազմավէպ», 1897, Ապրիլ, յաւելուած, էջ 7. Վարդան Հացունի, «Ուղղագրութիւն եւ առոգանութիւն հայերէնի», Վենետիկ, 1933, էջ 67-69. Օրմանեան, էջ 275) ձայնաբանական աշխատանք մը կամ «առոգանութեան շեշտերու ճշդում» (Օրմանեան) հասկցան Կորիւնի նշուած խօսքը: Աճառեան եւ Աբեղեան իրաւամբ պարզեցին եւ հաստատեցին թէ

ա - Հռուփանոս որպէս պարզ գեղագիր մը, Կորիւնի բառերով` «գրիչ ոմն հելլենական դպրութեան», չէր կրնար Մեսրոպի հետ մասնակցիլ հայերէն գիրերու ձայնաբանական ճշդումին:

բ - Ե. դարուն եւ անկէ առաջ, հայերէն լեզուն կարճ ու երկար ձայնաւորներ չունէր:

գ - Օտար մը, որուն լեզուին մէջ չկան այս կամ այն հնչիւնները, չի կրնար զանազանել եւ հնչել իր չունեցած գիրերը: Հետեւաբար օտարազգի Հռուփանոսն ալ, որուն համար դժուար էր զանազանել հայերէնի նմանաձայն տառերը, չէր կրնար մասնակցիլ անոնց ձայնաբանական արժեւորման գործին:

դ - Կորիւնի «նրբագոյն» եւ «լայնագոյն» բառերը կը նշանակեն գիրերուն հաստ եւ բարակ գիծերը:

ե - «Կարճ»ն ու «երկար»ը կ՚ակնարկեն տառերու կարճ եւ երկար սիւներուն:

զ - «Կրկնաւոր» (կամ «կրկնայար») բառով պէտք է հասկնալ կլոր փաթոյթներ ունեցող գիրերը, ինչպէս Ժ, Թ, Ծ, Ձ, Ջ եւ այլն (Հ. Աճառեան): Մ. Աբեղեան ՈՒ երկտառ ձայնաւորի համար ըսուած կ՚իմանայ «կրկնաւոր»ը:

է - Իսկ «առանձին» բացատրութիւնը կը վերաբերի ուղիղ, անջատ ու մինակ կանգնած տառերու, ինչպէս Ո, Ս, Լ, Ր եւ այլն (Հ. Աճառեան): Մ. Աբեղեան «առանձին»ով կ՚իմանայ հայ լեզուի 36 տառերը («ՈՒ»էն զատ), որոնք «առանձին են, այսինքն ջոկ, մենակ, զատ-զատ են, իրենց յատուկ մէկ առանձին հնչիւնով, մէկ տառ մէկ հնչիւնի արտասանութիւն կամ մէկ առանձին հնչիւն մէկ առանձին տառով արտայայտուած» (էջ 587):

36. ՀԱՅԵՐԷՆ ԳԻՐԵՐԸ ՅՈՒՆԱԿԱՆ ՏԱՌԵՐՈՒ ՀԵՏԵՒՈՂՈՒԹԵԱՄԲ ԿԱԶՄՈՒԱԾ ԵՆ

Օրմանեան` «դանիէլեան նշանագիրները ասորական կամ սեմական աղբիւրէ բխած» կ՚ընդունի (էջ 275 եւ 276) եւ հայերէն գիրերը Մաշտոցի ձեռքով անոնց կատարելագործումը կը նկատէ` «յունական ալփաբետին հետեւողութեամբ» (էջ 275-276): Նոյն կարծիքը կը յայտնէ Եղիշէ Դուրեան, իր «Պատմութիւն հայ մատենագրութեան» գիրքին մէջ (տպ. Երուսաղէմ, 1933, էջ 10-14):

Գիտնականներ` Ք. Պատկանեան, Հիւբշման, Պետերման, Բրոսսէ (ասոնց վարկածը տե'ս Աշոտ Աբրահամեանի «նախամեսրոպեան հայկական գրականութեան հարցը» յօդուածին մէջ, Պետական Ձեռագրատան «Գիտական նիւթերի ժողովածու», թիւ 1, Երեւան, 1941, էջ 42) եւ Ս. Ջանաշիա (տե'ս «Հայոց հին գրականութեան պատմթ. », Մ. Աբեղեան, Ա. հտր., Երեւան, 1944, էջ 580) դանիէլեան տառերը կը համարեն հայկական հին գիրեր, զորս դասաւորեր եւ կատարելագործած է Մեսրոպ Մաշտոց: Վարդան Հացունի («Ուղղագրութիւն եւ առոգանութիւն հայերէնի», Վենետիկ, 1933, էջ 56-63, 63-73 եւ շրնկթ. ) կը կարծէ թէ դանիէլեան նշանագիրները յունական հին տառեր էին, թուով 21, որոնք հայերէնի համար փորձարկուած եւ «ի բաց թողուեր» էին. Մաշտոց անոնց վրայ աւելցուց ինքնաստեղծ 15 գիրեր, եւ ահա այդպիսով յառաջացաւ հայկական այբուբենը:

Բանասիրական հետազօտութիւններ կը հաւաստեն թէ դանիէլեան գիրերը «արամէական հնացած տառեր» էին (Հր. Աճառեան, «Էջմիածին», 1955, թիւ 9, էջ 34-40), որոնք երկու տարի (կամ երկու ամիս) փորձուեցան, բայց յետոյ իբր անկատար մէկդի թողլքուեցան, համաձայն Կորիւնի վկայութեան (Հ. Աճառեան, «Էջմիածին», 1955, թ. 2, էջ 14-15):

Հր. Աճառեան (նոյն անդ) եւ Մանուկ Աբեղեան («Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն», Ա. հտր., էջ 580-581) բացարձակապէս կը մերժեն ու կը հերքեն այն տեսութիւնը, ըստ որում հայկական այբուբենը կազմուած է դանիելեան գիրերու լրացմամբ: Անոնք կը հաստատեն թէ Մաշտոց Հայոց լեզուի տառերը ստեղծեց անկախաբար դանիելեան նշանագիրներէն: Աբեղեան կ՚ըսէ. «Գրերի գիւտի պատմութեան հիմքը հնագոյն գրողի ժամանակակից եւ հնագոյն աշակերտ Կորիւնի գիրքն է, որի մէջ ոչ մի խօսք չկայ դանիելեան ալփաբետի լրացման մասին: Խնդիրն այստեղ, հարկաւ, այն մասին չէ, որ Մաշտոցը, ինչպէս եւ ամէն ուրիշ ոք, անգիր լեզուի համար այբբեն յօրինելիս` նկատի կ՚ունենար իր ծանօթ լեզուների` ասորերէնի, պարսկերէնի, այլեւ դանիելեան նշանագիրերը, եւ կ՚օգտուէր նրանից: Խնդիրն այն մասին է, որ հնագոյն հայկական աղբիւրները դանիելեան նշանագրերի «բարեփոխութեան» եւ կամ «առաջուց գոյութիւն ունեցող հայկական ալփաբետի» «լրացման» մասին չեն խօսում»:

Մաշտոց ի'նչպէս ինքնաբերաբար հնարեց հայերէն գիրերը: Հնագրական ուսումնասիրութիւնները կը յայտնաբերեն այն իրողութիւնը թէ Ս. Մեսրոպ հայկական այբուբենը յօրինած է` իբր ատաղձ գործածելով յունական տառերը (տե'ս Աշ. Աբրահամեանի վերոյիշեալ յօդուածը, էջ 43-45, ուր եւ կայ հայերէն ու յունարէն գիրերու համեմատական աղիւսակը): Աշոտ Աբրահամեան կ՚ըսէ. «Համեմատութիւնից պարզ երեւում է, որ հայերէն այբուբենը ձեւուած է յունարէնի վրայ: Ըստ որում, յունարէնի վրայ հայերէն տառերը ձեւող հեղինակն ամուր սկզբունք է ունեցել ոչ մի տառ չվերցնել նոյնութեամբ: Չի խախտել նա յունարէնի այբուբենական կարգը: Միայն այն նոր տառերը, որոնք մտցւում են հայերէն լեզուի առանձնահատկութեան հիման վրայ` դրել է ընդօրինակած տառի մօտ» (նոյն անդ, էջ 45ա):

37. ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉԻ ՀԱՅԵՐԷՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՂԲԻՒՐԸ

Ս. Գիրքի հայերէն թարգմանութիւնը ի'նչ բնագրի հետեւողութեամբ կատարուեր է: Կարեւոր հարց մը արդարեւ, որու մասին արտայայտուած են տարբեր կարծիքներ:

Շարք մը հայագէտներ կ՚ընդունին թէ հայերէն Աստուածաշունչը առաջին անգամ թարգմանուած է ասորերէնէ (407-415-420 թ. ), իսկ երկրորդ անգամ` յունարէն Ս. Գիրքի «հաստատուն» օրինակի մը հիման վրայ (432-438 թ. ): Այդ բանասէրներն են` Գարեգին Զարբհանալեան («Մատենադարան հայկ. թարգմանութեանց (դար Դ. -ԺԳ. )», Վենետիկ, 1889, էջ 82-113), Հր. Աճառեան («Շողակաթ», Ս. Էջմիածնի հայագիտական ժողովածու, Վաղարշապատ, 1913, էջ 1), Վարդան Հացունի («Բազմավէպ», 1935, էջ 316, կամ «Յուշարձան Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութեան հազարհինգհարիւրամեակի», Երուսաղէմ, 1938, էջ 378-380), Յ. Թորոսեան («Բազմավէպ», 1935, էջ 293, կամ «Յուշարձան», էջ 360-363), Մանուկ Աբեղեան («Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն», Ա. հտր., էջ 88-89), Երուան Տէր-Մինասեան («Ոսկեդարի հայ գրականութիւնը», Երեւան, 1946, էջ 11) եւ Օրմանեան (էջ 279-280):

Ուրիշ գիտնականներ ալ, Եղիշէ Դուրեան («Պատմութիւն հայ մատենագրութեան», էջ 12, 19, 20), Թորգոմ Գուշակեան («Յուշարձան», էջ 250-255), Աբր. Զամինեան («Պատ. Հայոց հին գրականութեան», Բ. տպ., էջ 37) եւ Հ. Ներսէս Ակինեան («Հանդէս Ամսօրեայ, 1935, էջ 550-563) կը փաստարկեն թէ Աստուածաշունչի թէ' առաջին («փութանակի») եւ թէ' երկրորդ («հաստատուն» օրինակի մը հետեւողութեամբ վերատեսութիւն) հայկական թարգմանութիւնները կատարուած են յունարէնէ:

Հայ հին մատենագիրներու վկայութիւններուն եւ նոր պատմաբաններու ուսումնասիրութիւններու համաձայն, իրողութիւնը այն պէտք է ըլլայ` որ սկիզբը Մաշտոց Աստուածաշունչի կարգ մը գիրքերը թարգմանած է ասորերէնէ, բայց յետոյ, Պեշիթոն (Ս. Գիրքի ասորական պարզ թարգմանութիւն) իբր գեղարուեստական գործ անբաւարար նկատելով` յունարէնէ այս անգամ «փութանակի» թարմանութիւն մը կատարած է, աշխատակցութեամբ Սահակ հայրապետի եւ թարգմանիչ վարդապետներու: Հետագային երբ մեսրոպեան աշակերտները Բիւզանդիոնէ յունական Ս. Գիրքի ստոյգ օրինակներ բերած են, Սահակ ու Մեսրոպ եւ թարգմանիչներ «փութանակի» թարգմանութիւնը վերատեսութեան ենթարկեր են ու վերջնականապէս խմբագրած` հայերէն Աստուածաշունչը, 433-438 թուականներուն:

Տեղին է յիշատակել Ս. Գիրքի հայերէն երրորդ «նորաբեր» թարգմանութիւնը, որու մասին մեր հին գրականութենէն վկայութիւններ յայտնաբերեցին Գալուստ Տէր-Մկրտիչեան («Արարատ», 1908, էջ 580-586) եւ Հր. Աճառեան («Շողակաթ», էջ 1-22, յատկապէս` 1-3, 21-22):

Արդարեւ Է. դարու եկեղեցական մատենագիր Թէոդորոս Քռթենաւոր «Ընդդէմ Մայրագոմեցւոցն» ճառին մէջ (տե'ս «Յովհաննու իմաստասիրի Օձնեցւոյ Մատենագրութիւնք» հատորը, էջ 154-155, Վենետիկ, 1833) կ՚ըսէ թէ մայրագոմեցի աղանդաւորները կը մերժեն Աստուածաշունչի «հին թարգմանութիւնը» եւ կը գործածեն նոր` «Նորաբեր թարգմանութիւնը»: Հր. Աճառեան` Քռթենաւորի ճառին նշուած պարբերութեան առնչութեամբ կը յայտնէ. «Այս բոլորէն շատ պարզ կերպով կ՚երեւայ որ Նորաբեր կոչուած երրորդ թարգմանութիւն մը իրօք եղած է, բայց այս թարգմանութիւնը ընդհանուր ազգին կողմէ հաւանութիւն գտած եւ եկեղեցւոյն մէջ ընդունուած գործ մը համարելու չէ բնաւ, այլ Մայրագոմեցւոց աղանդին միայն յատուկ եւ մասնաւոր գործ մը, որմէ կը զգուշանային ուղղափառները» («Շողակաթ», էջ 3):

Գալուստ Տէր-Մկրտչեան «Նորաբեր»ի թարգմանութեան որպէս ժամանակաշրջան կը նշանակէ Ե. դարը: Հր. Աճառեան, նկատի ունենալով որ խնդրոյ առարկայ առաջին փաստը Թէոդորոս Քռթենաւորի (Է. դար) մօտ կը գտնուի, կը պնդէ թէ «Նորաբեր թարգմանութիւնը» կատարուած է Է. դարուն («Շողակաթ», էջ 21-22):

38. ԵՒՍԵԲԻՈՍԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ

Գալուստ Տէր-Մկրտչեան («Շողակաթ», 1913, Վաղարշապատ, էջ 159-163) Եւսեբիոսի Եկեղեցական Պատմութեան մէջ գտած է Անատոլիոսի զատկական կանոնէն հատուած մը, ուր կայ ամսաթիւերու հետեւեալ զուգորդութիւնը. - Պամենոց 26 = Ադար 22 = [Մարտ 22] = Արեգ 11: Այս փաստի հիման վրայ, Տէր-Մկրտչեան` տոմարական մանրազնին հաշուարկութեամբ կը հաստատէ թէ Եւսեբիոսի Եկեղեցական Պատմութիւնը հայերէնի թարգմանուած է 29 Փետր. 416-428 Փետր. 420 թուին, եւ «ուստի մեր թարգմանական գործերից ամենահներից մէկն է, եւ միակը որի թուականը այսպիսով յաջողւում է հաստատ որոշել» (նոյն անդ, էջ 162):

39. ՎՌԱՄՇԱՊՈՒՀԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՄԻՋՈՑԸ

Հայոց Վռամշապուհ թագաւորի գահակալութեան ժամանակաշրջանի մասին տրուած են շարք մը թուականներ. -

389-414 (Օրմանեան, էջ 286).

387/8-413/4 (Յակոբ Մանանդեան, «Քննկ. Տեսութիւն Հայ ժողովրդի պատմութեան», հտր. Բ., Մասն Ա., Երեւան, 1957, էջ 244-245).

392-420 (Կ. Յ. Պասմաճեան).

392-414 (Րընէ Կրուսէ, «Histoire de l'Arménie des origines à 1071» Փարիզ, 1947, էջ 171).

398-418 (Յովսէփ Մարկուարտ, «Պատմութիւն հայերէն նշանագրերու», Վիեննա, 1913, էջ 58).

400-409 (Ներսէս Ակինեան, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1935, էջ 465-466):

Յիշեալ թուականներու մէջ ամենէն հաւանականը` Վռամշապուհի թագաւորութեան ժամանակի մասին, Հ. Ներսէս Ակինեանի առաջարկած թուականն է, որ կը հիմնուի Սեբիոսի Արքայացանկի ցուցմունքներուն վրայ: Ակինեան կ՚ըսէ. «Արքայացանկի համաձայն, Վռամշապուհ գահ բարձրացած է Ա. Յազկերտի Բ. տարւոյն, այն է 400/401-ին եւ ութ տարի գահակալելէն ետք վախճանած է Թէոդոս Բ. ի Բ. տարւոյն, այն է 409-ին (նոյն անդ, էջ 466):

40. ՍԱՀԱԿ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ ԱՆՎԱՒԵՐ ԵՆ

Հրաչեայ Աճառեան բանասիրական քննութեամբ մը կը յայտնէ թէ Մովսէս Խորենացիի Պատմութեան մէջ յառաջ բերուած Սահակ կաթողիկոսի երեք նամակները, ուղղուած` Թէոդոս կայսեր, Ատտիկոս պատրիարքի եւ Անատոլիոս զօրավարի` անվաւեր են: Որովհետեւ ա - Կորիւն զանոնք չի յիշատակեր. բ - այդ թուղթերը հակապատմական բովանդակութիւն ունին: Աճառեան կ՚ըսէ. «… Արդեօք ստո՞յգ են Սահակին վերագրուած այն երեք նամակները: Կորիւն այնպիսի թղթեր չի յիշում. անկարելի է նաեւ, որ Խորենացու մէջբերած թղթերը լինեն իսկական օրինակները, քանի որ անհաւանական է կարծել, թէ Խորենացին կարողանար ձեռք բերել դրանք. ուստի պէտք է ընդունիլ, որ պատմագիրը իրանից է շարադրել ենթադրաբար: Նամակների պարունակութիւնը, այն է Հայաստանի ճգնաժամը, Սահակի նեղութիւնը եւ Յունահայոց մէջ ապաւէն փնտռելը` արդէն անստոյգ դէպքեր են, ուստի բնականաբար նամակների գոյութիւնն էլ դառնում է անստոյգ: Կարող էր Սահակ յանձնարարական թղթեր տալ Մեսրոպին` Անատոլիոսի, գլխաւոր եպիսկոպոսի եւ այլ անձերի հասցէով, բայց այս թղթերը անշուշտ մէջբերուածներից բաւական տարբեր պիտի լինէին» («Էջմիածին», 1956, թիւ 8-9, էջ 52):

 

41. ԹԷՈԴՈՍԻ ԵՒ ԱՏՏԻԿՈՍԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ ԱՆՎԱՒԵՐ ԵՆ

Ինչպէս Սահակի նամակները` ուղղուած Թէոդոսի եւ Ատտիկոսի, նոյնպէս Թէոդոսի եւ Ատտիկոսի փոխադարձ նամակները` Հրաչեայ Աճառեան անվաւեր կը գտնէ: Որովհետեւ ա - Կորիւն զանոնք չի յիշեր. բ - Կորիւն եթէ չէ կրցած ունենալ այդ նամակները (վասնզի գոյութիւն չունէին), Խորենացի, որ ժամանակով ուշ է` իբր յետնորդ սերունդի կամ կրտսեր թարգմանիչներու խումբի դէմքերէն մին, երբեք չէր կրնար ձեռք ձգել զանոնք: գ - Նամակներու բովանդակութիւնը հակապատմական ու անճիշդ է: Աճառեան կ՚ըսէ. «Խորենացու մէջբերած յիշեալ երկու նամակները իրականութեան մէջ ամենեւին չէին կարող գոյութիւն ունենալ եւ են միմիայն արդիւնք երեւակայութեան: Այս ո'չթէ միայն այն պատճառով, որ Կորիւն չի յիշում դրանք, կամ թէ Խորենացին չէր կարող դրանք ձեռք բերել, այլ մանաւանդ այն պատճառով, որ նրանց պարունակութիւնը հակառակ է պատմութեան» («Էջմիածին», 1956, թիւ 11-12, էջ 42-44):

Ստեփան Մալխասեանն ալ Սահակ կաթողիկոսի նամակները եւ Թէոդոս կայսեր ու Ատտիկոս պատրիարքի պատասխանները անիրական կ՚ընդունի: Ան կ՚ըսէ. «Սահակ կաթողիկոսի նամակները եւ Թէոդոս կայսրի եւ պատրիարքի պատասխաններն իրական չեն, այլ յօրինուած են Խորենացուց այնպէս, ինչպէս որ նրա կարծիքով այդ անձերը կը գրէին, եթէ գրելու լինէին: Այսպիսի նամակներ յօրինելը հին ժամանակ ընդունուած սովորութիւն էր ոչ միայն մեր, այլեւ օտարազգի հեղինակների մօտ եւ դատապարտելի չէր համարւում» (Մ. Խորենացիի աշխարհաբար «Հայոց Պատմութիւն», Երեւան, 1940, էջ 331, ծանօթ. 322):

 

42. ՎԱՐԴԱՆԻ ԹԷՈԴՈՍ ԿԱՅՍՐԷՆ ՍՏՐԱՏԵԼԱՏՈՒԹԵԱՆ ՊԱՇՏՕՆ ՍՏԱՆԱԼԸ ՃԻՇԴ ՉԷ

Հրաչեայ Աճառեան` Վարդան Մամիկոնեանի Բիւզանդիոնի մէջ Թէոդոս կայսրէն ստրատելատութեան պաշտօն ստանալը անստոյգ կը նկատէ, որովհետեւ Կորիւն այդ մասին տեղեկութիւն չի հաղորդեր: Աճառեան կը գրէ. «fiՎարդան Մամիկոնեանի ուղեկցութիւնը եւ այս առթիւ կայսրից ստացած ստրատելատութեան պաշտօնը բոլորովին ենթադրական է: Խորենացին արել է այս բանը` բարձրացնելու համար Մամիկոնեանի աստիճանը. բայց Կորիւնի պատմութիւնը ցոյց է տալիս, որ Վարդան դեռ մինչեւ Սահակի մահը (438/9 թ. ) չունէր այնպիսի նշանաւոր աստիճան, ինչպէս է ստրատելատութիւնը կամ ընդհանուր զօրավարութիւնը, որ Սահակի մահից յետոյ ստացաւ» («Էջմիածին», 1956, թիւ 11-12, էջ 43-44):

 

43. ՄԾՂՆԵԱՆԵՐՈՒ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆԸ

Մաղաքիա Օրմանեան կը նոյնացնէ բորբորիտեան եւ մծղնէական աղանդները. - «fiԲարբորիտոն անունով աղանդաւորները պէտք է միեւնոյն համարել տարիներ ետքը Շահապիվանի ժողովին ԺԹ. կանոնին մէջ յիշուած Մծղնէից աղանդին հետ» (էջ 296-7): Ապա Մծղնեաներու գաղափարախօսութեան եւ գործերու մասին կը գրէ. «Աղազնդին ծագումը Ասորիքէն կը կարծուի, իսկ վարդապետութիւննին էր ամէն օրէնք եւ ամէն անկարգուիւն եւ ամբարշտութիւն եւ պղծութիւն համարձակ գործել, պարզ աղօթք բաւական համարելով ամէն մեղքէ սրբուելու: Այդ աղանդաւորները իրենց վարդապետութեան մոլեռանդ բորբոքում տալով, ամէն արտաքին բռնութիւն եւ յափշտակութիւն եւ անիրաւութիւն ալ համարձակ կը գործէին, եւ հասարակ եղեռնագործի կերպարանը կ՚առնէին» (էջ 297):

Խորհրդահայ գիտնականներէն Ստեփան Մելիք-Բախշեան («Պաւղիկեան Շարժումը Հայաստանում», Երեւան, 1953, էջ 63) կը ժխտէ բորբորիտեան եւ մծղնէական աղանդները նոյնացնող տեսութիւնը: Բայց արդարօրէն պէտք է յայտնել որ եթէ երկու աղանդները նոյնը չեն, աննման ու անկապակից ալ չեն: Պատմական վկայութիւններու, աւելի ճիշդ ակնարկութիւններու համեմատական քննութիւնը կը հաստատէ թէ  Մծղնէութիւնը բորբորիտեան աղանդի զարգացած շարունակութիւնն է, տարբեր անունի ներքեւ:

Մծղնեայ կամ Մեսսալեան կամ Մցլլին (ասորերէն) անունը, որ ծագած է ասորենէն սելիւթա արմատ-բառէն (=աղօթք), կը նշանակէ աղօթող, աղօթական («Մծղնէից աղանդը», «Արարատ», Կարապետ Վ. Տ. - Մկրտչեան, 1895, էջ 7. «Հայերէն արմատական բառարան», Հր. Աճառեան, Դ. հտր. Երեւան, 1930, էջ 1065. «Փոքր Հայքի Սոցիալական Շարժումների Պատմութիւնից (Դ. դար)», Լեւոն Խաչիկեան, Երեւան, 1951, էջ 79. Ստ. Մելիք-Բախշեան, նոյն անդ, էջ 65):

Պատմաբաններ` Կարապետ Տ. - Մկրտչեան («Հայոց Եկեղեցւոյ Պատմութիւն», Մասն Ա., Վաղարշապատ, 1908, էջ 133-5) եւ Մանուկ Աբեղեան («Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն», հտր. Ա., Երեւան, 1944, էջ 624-5), Հայաստանի Մշղնեաները կը նոյնացնեն Ասորիքի Մեսալեաններուն հետ: Թէպէտ Ստ. Մելիք-Բախչեան (նոյն անդ, էջ 74, 78) կը մերժէ այս տեսութիւնը, բայց երկու աղանդներուն հանգունութիւնը անժխտելի իրողութիւն մըն է:

Մծղնէութեան գաղափարախօսութեան մասին յատուկ եւ բաւարար ծանօթութիւններ չունինք: Կարգ մը աղբիւրներու տեղեկութեանց համադրումով կ՚ունենանք հետեւեալ պատկերը:

  Մծղնէականներ, ինչպէս իրեց անուան ստուգաբանութիւնը կը յայտնէ, բացառիկ հաւատք կ՚ընծայէին աղօթքի, եւ զայն կ՚ընդունէին որպէս միակ միջոց փրկութեան: Աստուծոյ զահ մատուցման գաղափարին ու ծէսին դէմ էին: Միս չէին ուտեր. առհասարակ բանջարեղէն կը գործածէին. այդ պատճառաւ կոչուած են նաեւ բանջարակեր («Գիրք Հերձուածոց», հրտրկթ. Գալուստ Տ. - մկրտչեանի, Վաղարշապատ, 1892, էջ 19): Եզնիկ Կողբացիի համաձայն («Եղծ Աղանդոց», Թիֆլիս, 1914, էջ 199: Կանոնք Շահապիվանի ժողովի` «Հայոց Եկեղեցական Իրաւունքը», Ա. գիրք, Ներսէս Մելիք-Թանգեան, Շուշի, 1903, էջ 341-56, յատկապէս տե'ս էջ 350` 14-րդկանոնը), անոնք պղծութիւն կը համարէին ամուսնութիւնը եւ ազատ կեանք կ՚ապրէին: Հաւանաբար չէին հաւատար մարմնաւոր յարութեան (Լ. Խաչիկեան, նոյն անդ, էջ 76, ծանօթ. 1):

Մծղնէութեան բորբորիտեան աղանդի հետ ունեցած կապակցութենէն կարելի է հետեւցնել որ Մծղնէականներ հակառակ էին հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանութեան (Ստ. Մելիք-Բախշեան, նոյն անդ, էջ 56-7):

  «Հերձուածոց Գիրք»ը շարք մը նուններ կը յիշէ Մծղնէութեան առնչութեամբ: Այս աղանդին հետեւորդները կոչուած են Գունգուշեան, Սզլեան, Բանջարակեր եւ Արեգակնող (նոյն անդ, էջ 19): Վերջին անունէն կրնանք ենթադրել թէ Մծղնէականեր` Պարսիներու եւ հետագայ ժամանակներու պաւղիկեան-թոնդրակեան աղանդաւորներուն նման, արեգակին` եթէ ոչ պաշտամունք, գոնէ յատուկ յարգ ու պատիւ կը մատուցանէին: Այս առիթով Լէոյ իրաւամբ դիտել կու տայ թէ մծղնէութիւնը Պարսիկներու կողմէ հովանաւորուող կրօնական-քաղաքական ընդդիմադիր հոսանք մըն էր: Ան կը գրէ. «Հալածելով մշղնէութիւնը, Հայոց Եկեղեցին իսկապէս հալածանք էր սկսում Հայաստանի պարսկասիրութեան դէմ, նոյնիսկ չսպասելով, որ Յազկերտի կառավարութիւնն սկսէ իրագործել իր հաւատափոխական ծրագիրը Հայերի վերաբերմամբ: Իր զրադաշտական պաշտամունքներով (արեւն ու կրակը աստուածացւում էին) մծղնէութիւնը մօտ էր կանգնած Պարսիկնորին, եւ հէնց այս աղանդաւորների մէջ էր, որ մոգութիւնը կարող էր իր համար խարիսխներ որոնել: Այսպիսով, աղանդաւորների դէմ յարուցած էր Պարսից կառավարութեան դէմ» («Հայոց Պատմութիւն», Բ. հատոր, Երեւան, 1947, էջ 61):

 

44. ՎՐԱՑԵՐԷՆ ԳԻՐԵՐՈՒ ՅՕՐԻՆՈՒՄԸ

Օրմանեան Մովսէս Խորենացիի Պատմութեան հետեւողութեամբ, - թէպէտ ինք Կորիւն կը յիշատակէ, - կ՚ըսէ որ Մաշտոց Վրաց գիրերը հնարած է Վրաստանի   մէջ, Ջաղա անուն դպիրին օժանդակութեամբ (էջ 300):

Հրաչեայ Աճառեան, որ Վրաց գիրերու գիւտին պատմութիւնը յստակ ու մանրամասն քննութեան նիւթ է ըրած («Էջմիածին», 1956, թիւ 2, էջ 32-5, թիւ 4-5, էջ 53-8), Կորիւնի վկայութիւններուն հիմամբ կը փաստարկէ թէ Վրական բոլոր գիրերը սուրբ Մեսրոպ յօրինեց առանձնապէս, Վարազ-Բակուր թագաւորի ժամանակ, Սիւնիքի մէջ, իբր նախանիւթ գործածելով յունարէն ու հայերէն տառերը: Ջաղա դպիրը սոսկ թարգմանիչ մըն էր, որ «վարեց թրգմանչութեան պաշտօնը Մեսրոպի եւ  վրացի աշակերտների միջեւ…: Հայ լեզուի հմտութիւնը անուրանալի է, քանի որ Մեսրոպի եւ Վրաց միջեւ թարգման է. բայց ստոյգ է նաեւ յունարէն լեզուի գիտութիւնը, ըստ որում Կորիւն կոչում է նրան այր գրագէտ» (Աժռ., էջ 33, թ. 2):

Շարք մը վրացի հին ու նոր մատենագիրներ կ՚ուզեն մերժել այն իրողութիւնը  թէ Մաշտոց յօրինած է վրացերէն գիրերը: Գիտնականներ` Հր. Աճառեան, Brosset («Deux historiens arméniens», p. 15, «Histoire de la Georgie», St. Petershbourg, 1849-58, Tome I, p. 43, 141, Tome III, p. 40-41), Muller («Uber den Ursprung des Gruzinischen Schrift», Wien, 1898, p. 1-12. «Uber den Urspung der  arm. Schrift», p. 434-5),  Gudschmidt («Agathangelos», ZDMG 31, 25), Peeters («Revue des études arméniennes», 9, p. 227), Նիկ. Մառ («Հանդէս Ամսօրեայ», 1899, էջ 222-3) եւ Ներսէս Ակինեան  («Հանդ. Ամս. », 1938, էջ 319-333) կը հաստատեն թէ իրապէս սուրբ Մեսրոպ ստեղծած է վրական նշանագիրները: Անոնց  ապացոյցներն են.

1- Կորիւնի համպատասխան վկայութիւնը (հրտ. Մ. Աբեղեանի, էջ 62)՚: Վրաց պատմական գրականութիւնը կը սկսի ԺԱ. դարուն: Հետեւաբար 11-րդդարէն ետք եկող վրացի պատմագիրներու ժխտական արտայայտութիւնները ամենեւին արժէք ու կշիռ չունին այս հարցի ստուգման մէջ: Աճառեան կ՚ըսէ. «Նկատելով, թէ Կորիւն լինելով Վրաց աշխարհի եպիսկոպոս,  երկար ժամանակ ապրած եւ թերեւս վախճանուած Վրաստանում, ոմանց կողմից մինչեւ իսկ վրացի կամ վրահայ համարուած, անշուշտ շատ լաւ ծանօթ պիտի լինէր գրերի գիւտի հանգամանքներին եւ ամենեւին պատճառ չկայ իր ասածները իբրեւ անվաւեր մերժելու» (թիւ 4-5, էջ 53):

2- Վրացական երկու տեսակ գիրեր կան. - Խուցուրի (եկեղեցական այբուբեն) եւ Մխեդրուլի (զինուորական այբուբեն): Ըստ Միւլլէրի` մխեդուլի տառերը ծագած են խուցուրիի բոլորագիրէն: Եւ խուցուրի  գիրերը, - զորս անպայմանօրէն յօրիած է Մաշտոց, - շատ կը նմանին հայերէն երկաթագիրներուն: Աճառեան` խուցուրի տառերու համար կ՚ըսէ. «fiձեւով չափազանց  նման Հայոց երկաթագիր այբուբենին: Այդ  այբուբենը առաջին անգամ տեսնողը փորձում է մինչեւ անգամ հայերէն կարդալ:  Այս գրերով են գրուած հին ձեռագրերը,  պատմական արձանագրութիւնները, եւ այժմ էլ գործ են ածւում եկեղեցական գրքերում» (թ. 4-5, էջ53-4):

3- Վրական նշանագիրներէն ոմանք հայերէն տառերու միեւնոյն անունը ունին (բ, ի, կ, մ, ր, ւ, փ, հ):

4- Վրացերէնի ձայնական գրութիւնը ճիշդ նոյնն է, ինչ որ հայկականը:

 

45. ԱՂՈՒԱՆ (=ԳՈԹԱԿԱՆ) ԳԻՐԵՐՈՒ ՀԱՐՑԸ

Օրմանեան (էջ 300), Հրաչեայ Աճառեան («Էջմիածին», 1956, էիւ 11-12, էջ 46) եւ առհասարակ բոլոր հայագէտներ կը խորհին թէ Մեսրոպ Մաշտոց Բենիամին (աղուան) քահանայի օգնութեամբ հնարած է աղուաներէն գիրերը:

Հ. Ներսէս Ակինեան ընդարձակ գրութեամբ մը («Հանդէս Ամսօրեայ», 1948, էջ 321-41, 449-96) ուսումնասիրած է աղուաներէն գիրերու հարցը եւ յայտնած` իւրայատուկ կարխիք մը, ամփոփ կերպով կը ներկայացնենք անոր տեսութեան գլխաւոր կէտերը:

1- Մաշտոց Աղուաններու համար մասնաւոր գիր չէ ստեղծած:

2- Աղուաններ մեծ մասամբ հայախօս էին: Ս. Մեսրոպ հայ գիրով կրթութիւն եւ հայկական Աստուածաշունչ տարածեց այդ հայերէնախօս Աղուաններու մէջ:

3- Բենիամին քահանան  ծագմամբ ո'չթէ աղուան  էր, այլ աղան (=ալան):

4- Ալաններ կարեւոր մասամբ խառնուած էին Գոթերու հետ: Ե. դարուն Կ. Պոլսոյ մէջ կային բազմաթիւ Ալան-Գոթեր,  զինուորական ու եկեղեցական եւ այլ բարձր դիրքերու վրայ: Բենիամին Պոլսոյ այդ Ալան-Գոթերէն էր, որ իմանալով Մաշտոցի մտաւորական ու ստեղծագործական կարողութիւններու մասին` անկէ գիր խնդրեց գոթերէն լեզուի համար: Ս. Մեսրոպ կատարեց Բենիամինի խնդրանքը: Այս սռթիւ Ն. Ակինեան կ՚ըսէ. «Աստուածաշունչի գոթերէն թարգմանութիւնը կատարուած է գոթական այբուբենի գիւտէն ետքը, ուստի ոչ յառաջ քան 420 տարին: Ըստ այսմ Բենիամին երց, որ խնդրողն եղաւ գոթական նշանագիրներուն, պէտք է նկատուի Աստուածաշունչի թարգմանիչին ու գոթական գրականութեան հիմնադիրը: Ան հմուտ էր անշուշտ գոթերէնի իբրեւ մայրենի լեզուի` ի մանկութենէ եւ յունարէնի, իբրեւ տեղական եւ դպրոցական լեզուի: Իր բանակցութիւնը Մաշտոց վարդապետի հետ եղած էր հարկաւ յունարէն, վասնզի չկայ կռուան ենթադրելու թէ ան հայերէնագէտ եղած ըլլայ:

Բենիամին երէց ցանկացաւ ունենալ գոթերէն լեզուի համար նշանագիրներ, որպէսզի քրիստոնեայ Գոթերուն համար թարգմանէ Աստուածաշունչը գոթերէնի: Ուստի կրնանք ենթադրել, թէ Մաշտոց երբ ընձեռեց Բենիամինի գոթական աղփաբետը, միաժամանակ ըրաւ անոր թելադրանքներ թէ' նորագիւտ նշանագիրները մանկտւոյ ուսուցանելու կերպին եւ թէ Աստուածաշունչը թարգմանելու եղանակի մասին, յեցած այն փորձառութեան, վրայ, զոր ձեռք բերած էր առթիւ հայերէն եւ վրացերէն գրերու ուսուցման եւ այդ լեզուներով կատարուած թարգմանութիւններու»  (նոյն անդ):

5 - Գոթերէն գիրերը վերապրած են ռուն (հին գերմանական) նշանագիրներու մէջ («Հանդ. Ամս. », 1948, էջ 497-508), որոնք կը կազմեն գերմանական ալփաբետի հիմքը:

 

46. Մ. ԽՈՐԵՆԱՑԻ ԵՆ ԻՐ ԸՆԿԵՐՆԵՐԸ Ի՛ՆՉ ՍՈՐՎԵՑԱՆ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԻՈՅ ՄԷՋ

Օրմանեան կ՚ըսէ թէ Մովսէս Խորենացի եւ իր ընկերները Աղեքսանդրիա գացին «քրիստոնէական վարդապետութեան եւ եկեղեցական աւանդութեան զուտ եւ կատարելապէս ուղղափառ ուսումը ստանալու համար» (էջ 315):

Արդարեւ Ե. դարուն, յատկապէս 430-40 թուականներուն, Աղեքսանդրիոյ մէջ դարբնուեցաւ քրիստոնէական ուղղափառ վարդապետութիւնը, շնորհիւ քարոզութեան, պայքարներուն եւ գրութիւններուն` Կիւրեղ եւ Դիոսկորոս հայրապետներու եւ Տիմոթէոս Կուզի (հետագային այս եւս եպիսկոպոսապետ): Հետեւապէս բնական է որ Խորենացի եւ ընկերակիցները իրենց ճանապարհորդութեան ընթացքին, Աղեքսանդրիա, խորահմուտ աստուածաբաններու շունչին ներքեւ` «կատարելապէս ուղղափառ ուսումը» ստացան:

Ստեփան Մալխասեան (Մովսէս Խորենացի, աշխարհաբար «Հայոց Պատմութիւն», Երեւան, 1940, Ներածութիւն, էջ 12 կը կարծէ թէ Խորենացի Աղեքսանդրիոյ մէջ սորվեցաւ յատկապէս «յունարէն լեզուն եւ քերթողական արուեստը»: Ան կ՚ըսէ. «Նկատի ունենալով նրա գալու գլխաւոր նպատակը` պէտք է հետեւացնենք, որ նրա ուսման հիմնական առարկաներն էին յունարէն լեզուն եւ քերթողական արուեստը, այսինքն լեզուի եւ խօսքի թէորիան, քերականութիւն, ճարտասանութիւն: Երկրորդաբար նա սովորում էր Ս. Գրքի մեկնութիւնները, պատմութիւն, Յունաց դիցաբանութիւն»:

Հայկաբան Գարեգին Զարբհանալեան  եւս դիտել կու տայ թէ Մ. Խորենացի եւ իր ընկերները Աղեքսանդրիոյ մէջ հետեւեցան  Ս. Գիրքի բնագրական ուսումնասիրութեան եւ ստուգաբանութեան, որպէս նիւթ ունենալով, Աղեքսանդրեան` եւ Որոգինէսի  Քառիջեան, Վեցիջեան եւ Ութիջեան Աստուածաշունչները: Զարհպանալեան կ՚աւելցնէ. «Որոգինեան  (աստեղանիշ, բրգաձեւ)» նշանագրաց` որ օրինակ կամ թարգմանութեանց իրարմէ ունեցած տարբերութիւնն ցուցընելու համար` մեր ձեռագրաց մէջ ընդունուած եւ յաճախ գործածուած է` յայտնի նշանակ մը կրնայ համարուիլ թէ  այս բաղդատութիւնն ու համեմատութիւնն  եղած է մեր թարգմանութեան վրայ: Եւ Որոգինեայ այդ պանծալի աշխատութեան  հմտանալու եւ անով օգտուելու համար`  ղրկուած սուրբ գրոց ընտրութեան համար եղած ճեմարանի մը կամ դպրոցի հաստատելոյ եւ բարգաւաճելոյ ի քաղաքին» (Մատենադարան հայկ. թարգմանութեանց  նախնեաց (դար Դ. - ԺԳ. ) », Վենետիկ, 1889, էջ 231) :

Օրմանեանի, Մալխասեանի եւ Զարբհանալեանի կարծիքները յիրաւի ո'չ թ զիրար ժխտող, այլ զիրար լրացնող տեսութիւներ են, որոնց հետեւողութեամբ կը հաստատենք թէ Մովսէս Խորենացի եւ իր ընկրները Աղեքսարնդրիոյ մէջ ուսան թէ' քրիստոնէական ուղղափառ վարդապետութիւն, թէ'  յունարէն լեզուն եւ քերթողական արուեստը եւ թ Ս. Գիրքի բաղդատական քննութիւնն ու սրբագրութիւնը:

 

47. ՍԱՀԱԿ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԵՒ ՄԱՇՏՈՑԻ  ՎԱԽՃԱՆՄԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐԸ

Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեան` Սահակ Պարթեւ հայրապետի վախճանման թուական կ՚ընդունի 436 Սեպտեմբերի եօթը: Իսկ Մեսրոպ Մաշտոցի վախճանումը կը նշանակէ Ս. Սահակի մահէն վեց ամիս ետք, 437 թուի Փետրուարի 17-ին (էջ 321, 323):

  Հմուտ տոմարագէտներու ձեռամբ կատարուած բանասիրական քննութիւններ` երեք տարիներու փոփոխութիւն մը մտցուցին սոյն թուականներու մէջ: Եդուարդ Դիւլօրիէ (Edouard Dulaurier, «Recherches  sur la chronologie arménienne», հտր. Ա.,  Փարիզ, 1859, էջ 135-6) եւ Գալուստ Տէր-Մկրտչեան («Արարատ» ամսագիր, 1912, էջ 502-3, 513) հիմնուելով Կորիւն (հրտրկթ. Մանուկ Աբեղեանի, Երեւան, 1941, էջ 86), Լազար Փարպեցիի («Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1904, էջ 37) եւ Մովսէս Կաղանկատուացիի («Պատմութիւն Աղուանից», Մոսկուա, 1860, էջ 91) վկայութիւններուն վրայ, Ս. Սահակի մահը չշդութեամբ տեղաւորեցին 439 թուի Սեպտեմբերի 7-ին, եւ վեց ամիս երեք, 440 թուի Փետրուարի 17-ին նշանակեցին Ս. Մեսրոպի վախճանումը (տե'ս «Շիրակ» ամսագիր, Պէյրութ, թիւ 4, Յուլիս 1956, էջ 140): Գ. Տ. - Մկրտչեան («Արարատ», նոյն անդ, էջ 502) կ՚ըսէ.  «Այս ճիշդ թուերը խախտելու ոչ մի հնարաւորութիւն չկայ: Այս թուերն են գործածում բոլոր տոմարագէտ գրողները, Ալիշան եւ ուրիշներ» եւայն:

Արդարեւ Սահակ կաթողիկոսի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի վախճանման ստոյգ թուականները (439 Սեպտ. 7 եւ 44  Փետր. 17) ընդհանրացեր են ընդունուած կարեւոր պատմաբաններու կողմէ. - տե'ս Յակոբ Մանանդեան, «Քննական Տեսութիւն Հայ ժողովրդի պատմութեան», հրտ. Բ., Մասն Ա., Երեւան, 1957, էջ 224 եւ 260. Մանուկ Աբեղեան, «Կորիւն- Վարք Մաշտոցի», նոյն անդ, էջ 120, 123. Rene Grousset, «Histoire de l'Arménie, des origines à 1071», Փարիզ, 1947, էջ 187-8:

 

48. ԱՒԱՐԱՅՐ ԴԱՇՏԻ ԵՒ ՏՂՄՈՒՏ ԳԵՏԻ ՏԵՂԵՐԸ

Աւարայր դաշտի եւ Տղմուտ գետի տեղերը, շնարհիւ նորագոյն քննութիւններուն` լուսաբանուած եւ որոշուած են: Յիշատակութեան արժանի են Յակոբ Մանանդեանի  («Հայաստանի գլխ. ճանապարհները», Երեւան, 1936, էջ 152-56) եւ Արշակ Սաֆրաստեանի («Հասկ» ամսագիր, Անթիլիաս-Լիբանան, 1949, էջ 72-76) ուսումնասիրութիւնները:

  Օգտակար կը նկատեմ այստեղ յառաջ բերել կարեւոր հատուածներ` Ա. Սաֆրաստեանի յօդուածէն: -

«Ճուլֆայէն մօտ 40 քիլոմեթր ուղղակի հարաւ, Եւողլու մի փոքրիկ եւ թշուառ պարսկական գիւղ է` զետեղեալ Աք-չայ կոչեցեալ վտակի ափին` առաջին կայանն Երասխ-Ուրմիա պողոտային: Սամսոն Խան, Պարսկահայքի մի նմիկ… դէպի արեւելք բարձրացող լերկ եւ աւազուտ բլուրն մատնանշեց որպէս Սուրբ Շուշանկայ սարն եւ կրկին անգամ պնդեց որ մեր ոտքին հոսող Աք-չայն էր Տղմուտ գետն, ուր պատերազմեց Քաջն Վարդան 451-ին: … Աւարարյր  =Եւարայր=Եւողլու գաղափարն րոպէապէս ծագեց մտիս, երբ Սամսոն Խան յիշեց գետն Տղմուտ: … Ասորեստանի թագաւորն Շարուկին Բ. (722-705 ն. Ք. ) եւս յիշէ մի շարք տեղանքն, յորս Աւարայն ներկայանայ որպէս Ուբաբարա: … Ուբաբարա= Աւարայր տեղանունն մեզ եկել է մեր Խալդ, ամենայն հաւանականութեամբ` Խոռեան նախահարց: Իսկ Աք-չայ=Տղմուտ գետն զանազան ակամբ բխի Մարանդ քաղաքէն առ հիւսիս ծաւալով լեռնաշղթայէն եւ ընդունելէ յետոյ բազմաթիւ առուակք աջէն ու ձախէն, հոսի դէպի հիւսիս-արեւմուտք եւ Դարաշամբի Ս. Ստեփանոսի վանուց շրջակայքն` թափի ի Երասխն» եւն.:

 

49 ԵՂԻՇԷ ՊԱՏՄԻՉ

Եղիշէ պատմիչ մասին հմտալից եւ սպառիչ ուսումնասիրութիւններ գրեցին` Մանուկ Աբեղեան («Հայոց հին գրկնթն. պատ. », Ա. հտր., Երեւան, 1944, էջ 291-311) եւ Երուսանդ Տ. - Մինասեան (Յառաջաբան աշխարհաբար հրտրկթն. Եղիշէի, Երեւան): Այս նոր քննութիւնները կը լուսաբանեն Եղիշէի առընչակից բոլոր հարցերը եւ անհերքելիօրէն կ՚ապացուցանեն թէ անիսկապէս Վարդանանց դիւցազնամարտին ժամանակակից հեղինակ մըն է:

 

50 ՄՈՎՍԷՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ

 

Մովսէս Խորենացի հսկայածաւալ (մօտաւորապէս 500 յօդուած եւ գիրք) գրականութեան մը նիւթ է եղած: Այստեղ կը յիշատակեմ կարեւորագոյն նոր ուսումնասիրութիւնները, որոնք կը լուսաբանեն Պատմահօր առնչակից բոլոր հարցերը եւ կը հաստատեն թէ ան Ե. դարու հեղինակ է: -

1- Կոնիբիր, «Մովսէս Խորենացիի ժամանակի խնդիրը», «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902-3:

2- Ստեփան Մալխասեան, «Խորենացու առեղծուածի շուրջը», Երեւան, 1940:

3- Աշոտ Գ. Աբրահամեան, «Խորենացուն վերագրուող Աշխարհացոյցի հարցի շուրջը», Երեւան, 1940:

4- Մանուկ Աբեղեան, «Հայոց հին գրկնթն. պատ. », Ա. հտր., Երեւան, 1944, էջ 249-291, 618-623:

5- Հրաչեայ Աճառեան, «Հայոց անձն. բառարան», Գ. հտր., Երեւան, 1946, էջ 421-434:

 

51. ՄՈՎՍԷՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ ՔԱՂԿԵԴՈՆԱԿԱՆ ՉԷ

Ստ. Մալխասեան Մովսէս Խորենացին կը նկատէ քաղկեդոնական («Խորենացու առեղծուածի շուրջը», տպ. Երեւան, 1940 թ., էջ 130-144, Մովսէս Խորենացիի «Հայոց Պատմութեան» աշխարհաբար թարգմանութիւն, Ներածութիւն, տպ. Երեւան, 1940 թ., էջ 12-23, Տեղեկագիր, ՀՍՍՌ Գիտութիւններու Ակադեմիայի, 1944 թ., թիւ  3-4, էջ 27-54) :

Ստ. Մալխասեանի փաստերն են.

1- Դ. - Ե. դարերուն Հայաստանի մէջ կային երկու խոշոր հոսանքներ` յունական եւ ասորական, որոնք մրցութեան մէջ էին  մշակութային եւ կրօնական հողի վրայ: Մ. Խորենացի, որ յունական մշակոյթով սնած էր, կը պատկանէր յունական հոսանքին եւ հետեւաբար քաղկեդոնական էր:

2- Ասորական հոսանքի հետեւողները,  որոնք հակաքաղկեդոնական էին, հալածեցին Մ. Խորենացին, հաւանաբար անոր  քաղկեդոնական ըլլալուն համար:

3- Հայեր, ըստ Մալխասեանի, մինչեւ 508 թուականը չեն մերժած քաղկեդոնականութիւնը:

4- Խորենացի իր Ողբին մէջ կը գործածէ բառեր («վրդովեցաւ խաղաղութիւն», «ուղղափառութիւն», «չարափառութիւն», «հերձուածողք», «առողջ վարդապետութիւն»), որոնք ըստ Մալխասեանի, գործածուած են քաղկեդոնականութեան եւ հակաքաղկեդոնականութեան համար:

5- 508 թուին իսկ, Դուինի ժողովին, Հայեր դեռ ամբողջովին հակաքաղկեդոնական չէին եւ դեռ երկու կողմերու բաժնուած էին:

6- Ըստ Վրաց Արսէն կաթողիկոսի,  Կոմիտաս կաթողիկոս եւ Յովհան Մայրագոմեցի կեղծ գրութիւնները յօրինած են եւ զանոնք վերագրած «ուղղափառ»  (=քաղկեդոնիկ) վարդապետներու, ի չարս այլոց Մովսէս Խորենացիի:

Երուանդ Տէր-Մինասեան («Մովսէս Խորենացու քաղկեդոնական լինելու առասպելի շուրջը»), Տեղեկագիր, 1943, թ. 2, էջ 55-80, Հ. Աճառեան («Հայոց Անձն. Բառարան, Գ. հտր. տպ. Երեւան, 1946 թ., էջ 433, ) Մանուկ Աբեղեան («Հայոց Հին Գրականութեան Պատմութիւն, Ա. հտր.,  տպ. Երեւան, 1944 թ., էջ 618-637) Հենրի Գաբրիելեան («Հայ Փիլիսոփայական Մտքի Պատմութիւն, տպ. Երեւան, 1956 թ., էջ 242-8) զօրաւոր փաստերով (յատկապէս Ե. Տ. - Մինասեան) հերքեցին Ստ. Մալխասեանի կարծիքը:

Իրենց գլխաւոր փաստերն են.

1- Յունական եւ ասորական հոսանքները կը մրցէին ոչ թէ մշակութային եւ կրօնական հողի վրայ, այլ` մշակութային եւ մանաւանդ ազգային-քաղաքական գետնի վրայ:

2- Յունական հոսանքի հետեւորդները պէտք չունէին անպայման քաղկեդոնական  ըլլալու:

3- Յոյներ իրենք եւս Ե. -Զ. դարերուն վարանումի մէջ էին Քաղկեդոնի ժողովին հանդէպ եւ չարք մը կայսերներ անոր դէմ ելան:

4- Խորենացի իր ուսումը առած էր ոչ թէ Բիւզանդիոնի, այլ Աղեքսանդրիոյ , էջ, ուր կ՚իշխէր միաբնակ դաւանութիւնը:

5- Խորենացի հալածուեցաւ տգէտ, անհանդուրժող եւ նախանձոտ անձերու կողմէ եւ ոչ թէ հակաքաղկեդոնակամններու:

6- Հայ Եկեղեցին 508 թուականէն առաջ Քաղկեդոնի ժողովին դէմ ելած էր:

7- Խորենացի Ողբը գրուած է քաղկեդոնական վէճերէն, այսինքն 480-էն առաջ: Ուստի Ողբի կրօնական ակնարկութիւնները այլ աղանդներու համար են (բորբորիտոն, մծղնէական ու նեստորական):

Ուրեմն Մովսէս Խորենացի քաղկեդոնական չէր:

 

52. «ԱՇԽԱՐՀԱՑՈՅՑ» Ի ՀԵՂԻՆԱԿԸ ԱՆ ՇԻՐԱԿԱՑԻՆ Է

Օրմանեան Սրբազան Մովսէս Խորենացիի վերագրուած գործերու շարքին կը յիշատակէ «ԱՇԽԱՐՀԱՑՈՅՑ»ը (էջ 440):

Քննական յաջող ուսումնասիրութիւն մը, «Խորենացուն վերագրուող Աշխարհացոյցի հեղինակի հարցի շուրջը» (Երեւան, 1940), կատարուած Աշոտ Գ. Աբրահամեանի ջանքերով, հաստատապէս փաստեց թէ «Աշխարհացոյց»ը աշխատութիւնն է եօթներորդ դարու հայ մեծ գիտնական Անանիա Շիրակացիի:

Աշոտ Աբրահամեա Երեւանի Պետական Մատենադարանին (Ձեռագրատուն) մէջ, յատուկ պրպտումով մը գտած է «Աշխարհացոյց»ի 36 ձեռագիրներ: Անոնց ութը հատը գրուած են ԺԲ. -ԺԶ. (մինչեւ 1600) դարերուն. իսկ մնացեալ ձեռագիրները կը պատկանին ԺԷ. -ԺԸ դարերուն (1600-1724 թ. ):

Հետեւեալ ապացոյցներու հիման վրայ Աշոտ Աբրահամեան ճշդեց թէ «Աշխարհացոյց»ի հեղինակը Անանիա Շիրակացին է:

1- Հնագոյն ութ ձեռագիրները (ԺԲ. -ԺԶ դդ. ) չունին Մովսէս Խորենացիի անունը: Առաջին անգամ 1600 թուի ձեռագրի մը մէջ է որ կը յիշուի Մովսէս Խորենացին` գրիչներու սխալ վերագրումով:

2- «Աշխարհացոյց»ի հեղինակը օգտագործած է Կոստանդինոս Անտիոքացիի «Քրիստոնէական Տեղագրութիւն»ը, որ վեցերորդ դարու գործ է:

3- «Աշխարհացոյց»ի հեղինակը այնպէս կը ներկայացնէ Արաբները` որ տակաւին անոնք միութիւն մը չեն կազմած, կ՚ապրին երեք տարբեր Արաբիաներու մէջ (Ապառաժ Արաբիա, Անապատ Արաբիա, Երջանիկ Արաբիա) եւ աշխարհակալութեան գործով հանդէս չեն եկած: Արաբները այս կացութիւնը կը ներկայացնէին Է. դարուն:

4- Արդ. ո՞վ է եօթներորդ դարուն ապրած այն գիտնականը, որ գրեր է «Աշխարհացոյց»ը. - Անանիա Շիրակացի: Աշոտ Աբրահամեան քննելով «Աշխարհացոյց»ը եւ Անանիա Շիրակացիի միւս գործերուն լեզուն, ոճը եւ գիտական գաղափարները` բոլորին մէջ գտած է ընդհանուր հանգունութիւն մը:

5- ԺԱ. դարու մատենագիր Գրիգոր Մագիստրոս իր թուղթերուն մէջ («Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը»), հրտ. Կարապետ Կոստանեանց, Աղեքսանդրապոլ (այժմ` Լենինական, 1910, էջ 8) կը յիշէ Անանիա Շիրակացիի գործերը եւ այդ առիթով «Երկրաչափութիւն» անուան ներքեւ կ՚ակնարկէ  «Աշխարհացոյց»ին: - «Աշխարհացոյց»ի նախնական անունն է եղած «Երկրաչափ» կամ «Երկրաչափութիւն», որուն հետքերը կ՚երեւան հնագոյն ձեռագիրներու մէջ:

 

53. ՄԱՆԴԱԿՈՒՆԻԻ ԱՆՈՒՆՈՎ ՃՆՉՑՈՒԱԾ ՃԱՌԵՐԸ

  Շնորհիվ Կարապետ Եպս. Մկրտչեան բանասիրական հետախուզութիւններուն, յայտնեցաւ թէ Յովհան Մանդակունիի անունով ցարդ ճանցուած ճառերը (տպ. Վենետիկ), իրականութեան մէջ մեծ մասամբ կը պատկանին Յովհան Մայրագոմեցի վարդապետին (Է. դար): - Տե'ս «Շողակաթ» հայագիտական տարեգիրքը, Էջմիածին, 1913, էջ 84-113:

 

54. ՀԱՅԵՐ ՔԱՂԿԵԴՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹԵԱՄԲ ՍԿՍԱԾ ԵՆ ԶԲԱՂԻԼ 480-ԱԿԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐՈՒՆ

Օրմանեան Արքեպիսկոպոս կ՚ըսէ թէ Հայեր Քաղկեդոնի ժողովով սկսան զբաղիլ 506-8 թուին:

Նորագոյն քննութիւնները սակայն, կը հաստատեն թէ Հայերը Քաղկեդոնի ժողովով սկսած են զբաղիլ 480-ական թուականներւն եւ թէ «Թղթոց Գիրք»ի յիշեալ գրութիւնները իսկապէս հեղինակութիւնն են Մովսէս Խորենացիի եւ Յովհան Մանդակունիի:

1- Յովհան Մանդակունի կաթողիկոսի Թուղթը. - «Գիրք Թղթոց» հաւաքածոյին մէջ (էջ 29-40) 1901 թուին հրատարակուեցաւ Յովհան Մանդակունի եպիսկոպոսապետի հակաքաղկեդոնական գրութիւնը` հետեւեալ վերնագրով. - «Երանելոյն Յովհան[ն]ու Հայոց եպիսկոպոսապետի, Ապացոյց յերկուց բնութեանց ասել զՓրկիչն եւ կամ մի բնութիւն»: Ասոր մասին ակնարկութիւն մը կա նոյն հատորին մէջ (էջ 126). ուր Վրաց Մովսէս ուղղափառ եպիսկոպոսը կը գրէ. - «Եւ որ յանդիմանեն եւ նզովեն վժողովն եւ զտումարն` Թուղթն Զենոնի ուղղափառ թագաւորի, որ կոչի Հենետիկոնի եւ Թուղթն երանելոյ Անաստասայ թագաւորի, եւ գիրք Տիմոթէոսի Աղեքսանդրացոյ. եւ Թուղթ Յովհաննու եպիսկոպոսախետի. եւ Թուղթն Պետրոսի Անտիոքացւոց. եւ պատճառն իսկ. եւ այլ բազում թուղթք ուղղափառաց (տե'սնաեւ «Շողակաթ», Ս. Էջմիածնի հայագիտական ժողովածու, Վաղարշապատ, 1913, էջ 158): Կարգ մը պատմաբաններ իրաւամբ եւ ճշդութեամբ կռահեցին որ միաբնակ ուղղափառ դաւանութեան պաշտպանութեան նւիրուած այս թուղթը գործն է «Հայոց եպիսկոպոսապետ» Յովհան Մանդակունիի: Ուրիշ հայկաբաններ ալ, ինչպէս Մաղաքիա Օրմանեան, կասկածեցան այդ մասին:

«Կնիք Հաւատոյ» գիրքին հրատարակութիւնը (Էջմիածին, 1914) անվիճելօրէն հաստատեց որ նշուած Թուղթը կը պատկանի Յովհան Մանդակունի կաթողիկոսի: Այդ հաւաքածոյին մէջ (էջ 130-3) երկար  հատուած մը յառաջադրուած է «Թղթոց Գիրք»ի խնդրոյ առարկայ հակաճառութենէն` սա վերնագրի ներքեւ. - «Երանելւոյն Յովհաննու Մանդակունւոյ Հայոց կաթուղիկոսի` ի հակաճառութենէն Քաղկեդոնի ժողովոյն, որ ասի Ապացոյց» (տե'ս եւ հմմտ. «Գիրք Թղթոց», էջ 33-5, «Շողակաթ», էջ 158): Ասով վերջնապէս ճշդուեցաւ որ «Ապացոյց»ի հեղինակը Յովհան Մանդակունի կաթողիկոսն է եւ ոչ թէ Գաբեղեան կան Օձնեցի Յովհաննէսներէն մէկը:

2- «Ապացոյց»ի հեղինակին որոշուիլը վճռականօրէն փաստեց թէ Հայոց առաջին հակաքաղկեդոնական գրութիւնը իրապէս կը պատկանի քերթողահայր Մովսէս Խորենացիի: Այսպէս. բանասէր Գալուստ Տէր-Մկրտչեանի ձեռքով կատարուած ճարտար բաղդատութիւնը երկու Թուղթերուն («Գիրք Թղթոց», էջ 22-8, 29-40), յայտնաբերեց թէ`

ա- Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս իր հակաճառութեան շարահիւսման մէջ օգտագործած է, տեղ-տեղ բառ առ բառ կրկնած` քերթողահայր Մովսէս Խորենացիի անունով մեզի հասած Թուղթը.

բ- Խորենացիի գրութիւնը ուղղուած է Յովհան Մանդակունի կաթողիկոսի («Շողակաթ», նոյն անդ, էջ 159):

  Արդ, քանի որ Յովհան Մանդակունի (Ե. դար) օգտագործեր է «Քերթողահօր» Թուղթը, ուրեմն վերջինս անկասկած գրուած էր հինգերորդ դարուն եւ բազմահմուտ աստուածաբան մատենագրի մը կողմէ, ինչպիսին է Մովսէս Խերոնցի, որուն անունով ալ արդէն հասած է մեզի:

3- Առաջին հայերէն հակաքաղկեդոնական գրուած ըլլալը, իր կարգին ապացոյց մը հանդիսացաւ այն մասին որ Տիմոթէոս Կուզի «Հակաճառութիւն»ը թարգմանուեր է հինգերորդ դարուն:

1908 թուին, Կարապետ եւ Երուանդ վարդապետներու աշխատութեամբ` Էջմիածինի մէջ հրատարակուեցաւ Աղեքսանդրիոյ եպիսկոպոսապետ Տիմոթէոս Կուզի հակաքաղկեդոնական գիրքը, «Հակաճառութիւն առ սահմանեալս ի ժողովոյն Քաղկեդոնի» (=Հակաճառութիւն Քաղկեդոնի ժողովին մէջ սահմանուած որոշումներուն դէմ): Հրատարակողները ենթադրեցին թէ սոյն գիրքը յունարէնէ հայերէնի թարգամնուեր է վեցերորդ դարուն (տե'սգիրքին Յառաջաբանը): Սակայն գիտնական Գալուստ Տ. Մկրտչեան հիմնուելով ներքին թուականին վրայ(«Հակաճառութիւն», էջ 277 եւ 335), որ կը ներկայացնէ Թովթ 5 = Սեպտեմբեր 2= Հոռի 9 զուգաւորութիւնը, տոմարական մանրազնին հաշուարկութեամբ յայտնեց թէ Տիմոթէոսի «Հակաճառութիւն»ը  յունարէնէ հայերէնի թարգմանուած է 480 Փետրուար 29-484 Փետր. 29 քառամեակի մէջ («Արարատ» ամսագիր, 1908, էջ 564-589. «Շողակաթ», նոյն անդ, էջ 154-159): Թովթ 5 = Սեպտ. 2= Հոռի 9 թուականի զուգաւորութեան ճշդութիւնը, որուն դէմ կ՚առարկէին Ներսէս Ակինեան եւ Յակոբ  Մանանդեան, հաստատուեցաւ «Կնիք Հաւատոյ» գիրքի համապատասխան ընթերցուածներով (նոյն անդ, էջ 112 եւ 357):

Գալուստ Տ. - Մկրտչեանի տեսութիւնը այլուստ եւս փաստեցաւ: Համեմատական քննութիւններ ցուցաբերեցին որ Մովսէս Խորենացի քերթողահայրը իր հակաքաղկեդոնական գրութեան յօրինման ատեն օգտագործած է Տիմոթէոս Կուզի «Հակաճառութեան» հայերէն թարգմանութիւնը (տե'ս «Տիմոթէոս Կուզ Հայ Մատենագրութեան մէջ», Հ. Ներսէս Ակինեան, Վիեննա, 1909, «Ազգ. Մատենադարան», ԾԸ., էջ 22-8. «Շողակաթ», նոյն անդ, էջ 158-9): Այս  պարագան զօրացուցիչ փաստ մը հանդիսացաւ Տ. - Մկրտչեանի տեսակէտին համար. - քանի որ Մ. Խորենացի (Ե. դար) օգտագործած է «Հակաճառութիւն» հայկական թարգմանութիւնը, ուրեմն վերջինս անպայմանօրէն Ե. դարուն (480-4 թ. ) յունարէնէ փոխադրուած էր հայերէնի:

Հուսկ ուրեմն, Տիմոթէոս Կուզի «Հակաճառութեան», Մովսէս Խորենացիի եւ Յովհան Մանդակունիի Թուղթերուն հիման վրայ, վստահաբար եւ իրաւամբ կրնանք եզրակացնել թէ Հայերը Քաղկեդոնի ժողովով սկսած են զբաղիլ ո'չթէ 506 թուին, այլ 480-ական թուականներուն, եւ վճռականօրէն բռնած են հակառակ դիրք մը:

- Այս առնչութեամբ տե'ս Մանուկ Աբեղեանի «Հայոց հին գրականութեան պատմութիւն»ը, էջ 613-637. «Կնիք Հաւատոյ», Յառաջաբանը, էջ 37. «Հայ Փիլիսոփայական Մտքի Պատմութիւն» (Ա. հտր) Հենրի Գաբրիէլեանի, Երեւան, 1956, էջ 242-8:

 

55. ՍԱՄՈՒԷԼ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՀԱՒԱՏՈՅ ԹՈՒՂԹԸ

Վենետիկ ձեռագիրներէն միոյն մէջ («Ձեռ. Վենետ. », Բ. 862. հմմտ. Հ. Աճառեան, «Հայոց Անձ. Բառ. », Դ., էջ 381) Սամուէլի անունով կը յիշատակուի հաւատոյ թուղթ մը, որու մասին անտեղեակ է Օրմանեան: Արդեօք սա կը պատկանի Սամուէլ Արծկեցի կաթողիկոսի՞ն թէ ոչ Սամուէլ Կամրջացորեցիին, որուն դաւանութեան գիրը յայտնի է «Թղթոց Գիրք»ին մէջ (էջ 302-322):

 

56. ՆԵՐՍԷՍ Բ. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ «ՀԱՒԱՏՈՅ ԹՈՒՂԹ»Ը

Ներսէս Բ. Բագրեւանդցիի գրական արգասիքը կը համարուի «Հաւատոյ Թուղթ»ը, զոր գրած է Մուշեղ Բագրատունիի խնդրանքով (REA, հտ. 2, 1922, էջ 248):

Նշուած թուղթը կը պատկանի «միջնոյ Ներսիսի Հայոց կաթողիկոս»ի, որ է Ներսէս Շնորհալին` ըստ Մաքլէրի: Սակայն Հրաչեայ Աճառեան «Ներսէս միջինը Աշտարակեցին (=Բագրեւանդացին) է» կ՚ըսէ, հիմք ունենալով թուղթին մէջ յիշատակուած Ներշապուհ Մամիկոնեան եւ Գրիգոր Արծրունեաց եպիսկոպոսները, որոնք ժամանակակից են Բագրեւանդացիին: - Տե'ս «Հայոց Անձնանունների Բառարան», հտր. Գ., էջ 39:

 

57. Կ. ՊՈԼՍՈՅ ԺՈՂՈՎԸ (573/4)

Ներսէս Վրդ. Ակինեան (տե'ս «Կիւրիոն կաթողիկոս Վրաց», Վիեննա, 1910, էջ 111 եւ 115), Կայսերաց գրոց եւ De Rebus Armeniae գիրքի տեղեկութիւններէն քաղելով կը յայտնէ` թէ Կ. Պոլսոյ մէջ Յովհաննէս Բ. Գաբեղեան կաթողիկոս ո'չմիայն Յոյներու թագաւորին հետ առանց խտրութեան հաղորդուած է, այլեւ մասնակցեր է ժողովի մը (573/4 թ. ) եւ ընդունած` քաղկեդոնիկ դաւանութիւնը: Բայց Հայաստանի եպիսկոպոսներուն եւ ժողովուրդին գանգատներն ու սպառնալիքները իմանալով` ան հրաժարեր է իր մտածումէն եւ վախճանած` «ուղղափառ խոստովանութեամբ» («Միխայէլ Ասորի», էջ 265):

58. ԿՈՄԻՏԱՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԳՐԱԿԱՆ ՎԱՍՏԱԿԸ

Կոմիտաս կաթողիկոսի անունով ծանօթ են հետեւեալ գրական աշխատութիւնները.

  ա. «Հաւատոյ գիր», Պարսից ժողովին ներկայացուած դաւանական գրութիւնը:

  բ. «Պատասխանի թղթոյն Մոդեստոսի»:

  գ. Հռիփսիմեան կոյսերու ձօնուած «Անձինք նուիրեալք» երգը: Այս շարականի մասին տե'ս Մանուկ Աբեղեանի վերլուծութիւններն ու գնահատականքը («Հայ հին գրականութեան պատմութիւն», Ա. հտր., երկրորդ տպգ. ` Պէյրութ, 1955, էջ 386-390):

Նոր հետազօտութիւններ հայ ձեռագիրներու աշխարհէն ներս` երեւան բերին հայ եւ օտար եկեղեցական հայրերու դաւանաբանական գրութիւններու ժողովածու մը, «Կնիք Հաւատոյ», որ կազմուած է Կոմիտաս կաթողիկոսի օրով: - Տե'սՅառաջաբանը այս գործին, որ տպուած է Ս. Էջմիածին, 1914 թուին:

  59. ՄԱՅՐԱԳՈՄԵՑԻԻ ՃԱՌԵՐԸ

  Կարապետ եպս. Մկրտչեան` մատենագրական ընդարձակ ուսումնասիրութեամբ մը («Շողակաթ» հայագիտական տարեգիրք, Էջմիածին, 1913, էջ 84-113) յայտնեց թէ ցարդ Մանդակունիի անունով ճանչցուած ճառերը մեծ մասամբ կը պատկանին Յովհան Մայրագոմեցի վարդապետին (Է. դար):

Կարապետ եպս. ապացոյց թէ 1. Էջմիածնի հինգ-վեց ձեռագիրներուն մէջ, Յովհան Մանդակունի կաթողիկոսին վերագրուած ճառերը` շարքով եւ ամբողջութեամբ յառաջ բերուած են Յովհան Մայրավանեցի կամ Մայրագոմեցի վարդապետին անունով, 2. Մանդակունիի վերագրուած ճառերը կը ներկայացնեն Յովհան Մայրագոմեցիի «Խրատ Վարուց» գիրքը, զոր իրենց պատմագիրքերուն մէջ յիշատակած են` Ստեփանոս Ասողիկ (էջ 87) եւ Վարդան Արեւելցի (էջ 62):

  60. ԱՒԱՆԻ ԾԱԾԿԱԳԻՐ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆԸ

Շնորհիւ ճարտարապետ-պատմաբան Կարոյ Ղաֆադարեանի գիտա-հետազօտական աշխատանքներուն` յուշարձաններու մարզին մէջ, յայտնուեցաւ թէ Եզր կաթողիկոս ունեցած է իրեն համախոհ եկեղեցականներ, որոնք պաշտպաներ են զինք եւ Յովհաննէս Բագարանցի հակաթոռի կառուցած Աւանի եկեղեցւոյ պատերուն վրայ փորագրեր են (շուրջ 633 թուին) երկլեզուեան (հայերէն եւ յունարէն) ծածկագիր արձանագրութիւն մը. - «Տէր Եզր Հայոց կաթուղիկոս ճշմարիտ ծառայ Աստուծոյ: Սամէղ ծառայ Քրիստոսի»: Սամէղը` արձանագրութեան կազմողն ու փորագրել տուողն է: - Տե՛ս Կ. Ղաֆադարեան, «Աւանի երկլեզուեան ծածկագիր արձանագրութիւնը», Երեւան, 1945:

Աւանի տաճարին արձանագրութեան ծածկագիր ըլլալը յատկանշական պարագայ մըն է, որ կ՚ապացուցանէ թէ Եզրիտները համարձակութիւն չունէին բացորոշ կերպով արտայայտելու իրենց տեսակէտը: Անպայմանօրէն անոնք կը վախնային Մայրագոմեցիներէն եւ ժողովուրդին դատաստանէն:

61. ՆԵՐՍԷՍ ԻՇԽԱՆՑԻԻ ՇԻՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Ներսէս Գ. Իշխանցի հայրապետը (641-661/2) կատարած է շարք մը եկեղեցիներու նորոգութիւններ եւ շինութիւններ: Օրմանեան անոնցմէ կը յիշատակէ Դուինի Ս. Սարգիսը, Արտաշատի Ս. Գրիգորը (Խոր Վիրապի բերնին վրայ) եւ Վաղարշապատի Զուարթնոցը: Բայց Օրմանեան դիտել կու տայ թէ Ներսէս հայրապետ ուրիշ աւերուած եկեղեցիներու նորոգութիւններ ալ իրագործած պէտք է ըլլայ, «վասնզի մէկ-երկու շինութեամբ չէր կրնար Շինող մականունը ստանալ»:

Արդարեւ Մատթէոս Ուռհայեցի իր Ժամանակագրութեան մէջ (տպ. Վաղարշապատ, 1989, էջ 75, հմմտ. «Հայոց անձն. բառարան», Դ. հտր., էջ 41) կը յիշատակէ թէ Ներսէս հայրապետ շինած էր Ձորոյ վանքը: Հրաչեայ Աճառեանն ալ կը յիշէ Վաղարշապատի Ս. Աստուածածինը (նոյն անդ): Անշուշտ սա Մայր Տաճար Ս. Էջմիածինն է, որ Ժ. դարէն առաջ կը կոչուէր Ս. Աստուածածին (կամ Կաթուղիկէ) Վաղարշապատի, եւ զոր կ՚երեւի նորոգած է Ներսէս Շինող: Բայց թէ Աճառեան ուրտեղէ՞ն քաղած է իր տեղեկութիւնը, այդ կէտը չկրցայ ստուգել:

62. ԶՈՒԱՐԹՆՈՑ ՏԱՃԱՐԸ

Զուարթնոց տաճարի գեղեցկութեան առընչութեամբ, հին մատենագիրներու հիացական եւ գովաբանական խօսքերուն վրայ կ՚արժէ աւելցնել մեծ ճարտարապետ Թորոս Թորամանեանի գնահատութիւնը. - «[Զուարթնոց եկեղեցիին] ճարտարապետը հայկական նուիրագործուած խաչաձեւը յունական բոլորակին հետ ներդաշնակօրէն պատշաճեցնելու համար արտակարգ յանդգնութեան հետ եզական հանճար ի գործ դրեր է, ի մեծ զարմացումն այսօրուան մեր գիտական աշխարհին fi: [Անոր վրայ] կայ ճարտարապետական այնպիսի մեծութիւն մը եւ արուեստագիտական այնպիսի հմտութիւն, որ համաշխարհային ճարտարապետութեան մէջ հազուագիւտ օրինակ եւ պսակ է Հայու ստեղծագործական տաղանդին» («Հայկական Ճարտարապետութիւն», Ա. հտր., էջ 172-5):

63. ՆԵՐՍԷՍ Գ. ԻՇԽԱՆՑԻԻ ՎԱԽՃԱՆՄԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆԸ

Օրմանեան Սրբազան Ներսէս Գ. կաթողիկոսի վախճանումը կը նշանակէ 661 թուին: Նոր պատմագէտներէն Բ. Առաքելեան` հայրապետիս մահը կը դնէ 662-ին: - Տե'ս «Տեղեկագիր Արմֆանի», Երեւան, 1941, թիւ 1, էջ 65:

64. ԻՍՐԱՅԷԼ Ա. ՈԹՄՍԵՑԻԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆԸ

Օրմանեան Իսրայէլ Ա. կաթողիկոսի գահակալութիւնը կը դնէ 667-677 տարիներու միջոցին: Բ. Առաքելեան տարուան մը սրբագրութիւն կ՚առաջարկէ եւ կը յայտնէ թէ Իսրայէլ կաթողիկոսական պաշտօն վարած է 668-678 թուականներուն: - Տե'ս «Տեղեկագիր Արմֆանի», Երեւան, 1941, թիւ 1, էջ 65:

  65. ՍԱՀԱԿ Գ. ՁՈՐԱՓՈՐԵՑԻԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹԵԱՆ ՏԱՐԵԹԻՒԸ

  Սահակ Գ. Ձորափորեցիի գահակալութեան սկիզբը, 677-ի փոխան` Բ. Առաքելեան կը դնէ 678-ին: - Տե'ս «Տեղեկագիր Արմֆանի», Երեւան, 1941, թիւ 1, էջ 65: