Ջամբռ, Գիրք,որ կոչի յիշատակարան

Արդ որպէս մի է միջնորդն Հօր Աստուծոյ եւ ամենայն մարդկան մարդն Յիսուս Քրիստոս (ըստ սրբոյն Պօղոսի. ) որ ետ զանձն փրկանս ընդ ամենեցուն, նոյնպէս եւ երկրորդապէս յետ Քրիստոսի մի է միջնորդն Աստուծոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ յատուկ ազգիս հայոց մարդն Աստուծոյ սուրբն Գրիգորիոս Լուսաւորիչն մեր, որ ետ զանձն փրկանս ընդ ամենայն ազգիս հայոց, որ տնօրինեցմամբն Աստուծոյ, եւ աղօթիւք սրբազանից Առաքելոցն մերոց Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի, յորոց շառաւիղացն պարգեւեցաւ մեզ Փրկիչ եւ առաջնորդ որպէս Մօսէս հնոյն Իսրայէլի: Ուրեմն որպէս Քրիստոս ըստ ամենատեսակ բարերարութեանն իշխանութիւն ի վերայ հասարակ մարդկայինս բնութեան, նոյնպէս եւ երկրորդապէս եւ յետ Քրիստոսի սուրբն Գրիգոր ըստ բազմատեսակ բարերարութեանն իշխանութիւն ունի ի վերայ յատուկ ազգիս հայոց. զորմէ բացասօղն պարտի նախապէս զՀայկազնէութենէն եւ զՔրիստոսական հաւատոյն իւրմէ բացասել: Քանզի որ Հայկածին է եւ հաւատացեալ Քրիստոսի, սովաւ եւ ի ձեռն սորա ունի զհաւատն զայն: Եւ կարճառօտապէս առանց ամենայն հակառակութեան եւ անընդդիմաճառութեան, ըստ հոգւոյ եւ ըստ հաւատոյ, Փրկիչ, լուսաւորիչ, հովիւ, առաջնորդ, վերակացու եւ իշխան, Հայրապետ, եւ ծայրագոյն Պատրիարգ բոլորի ազգիս հայոց՝ յետ Քրիստոսի է սուրբն Գրիգորիոս: Քանզի ըստ իմաստասիրաց՝ իւրաքանչիւր սիրայի մի է սկեզբն. ապա եւ մերումս սիրայի ըստ հաւատոյ՝ է սուրբն Գրիգոր. որ ընձիւղեցաւ ի բուն սկզբէն եւ ի ճշմարիտ արմատոյն Քրիստոսէ, միջնորդութեամբ եւ յօդաւորութեամբ սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն՝ հարազատի եւ մերձաւորի նորին: Իսկ եւ սորին առաջնորդարանն, Հայրապետարանն, պատրիարգարանն, Աթոռ եւ գահն իշխանութեան է սուրբ Էջմիածին: Որ խնդրուածովք եւ միջնորդութեամբ նոյնոյ սրբոյն Գրիգորի իջմամբն Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ յօրինեցաւ լուսաձեւ եւ սքանչելակերտեցաւ Աստուածային փառօք յերկիրս Հայոց ի դաշտս Արարատեան, եւ ի Վաղարշապատ քաղաքոջս: Ապա ուրեմն ձգի եւ տարածի հոգեւոր իշխանութիւն սրբոյ Աթոռոյս ի յամենայն տեղիս եւ ընդ ամենայն ծագս երկրի՝ ո՞ւր կան եւ գտանին Հայկածին եւ Լուսաւորչակրօն ժողովուրդք եւ հոգեւոր ժողովարան: Քանզի ուր եւ գտանին յազգէս հայոց թէ եկեղեցիք եւ թէ՛ եկեղեցականք, կարգաւորք եւ աշխարհականք, ի յինչ կոչման եւ իցեն՝ բովանդակքն պարաւանդեցեալք եւ փակեցեալք են ընդ իշխանութեամբ սրբոյ Աթոռոյս էջմիածնի, եւ ի սմա նստող Հայրապետացն՝ որք են յաջորդք եւ փոխանորդք սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին Հայաստանեայց: Եւ ի սմա նստող Հայրապետին է յատուկ իշխանութիւն զբոլոր եկեղեցիս Հայոց հաստատել, բարեկարգել, եւ ի կանօնի պահել, զաւելորդսն բառնալ եւ զթերին լցուցանել, զեպիսկոպոս ձեռնադրել, զառաջնորդս կարգել, զհեստեալսն ուղղել, զանարժանսն եւ զանուղղելիսն հանել ի յԵկեղեցւոյն եւ լուծանել ի կարգէն, անարգել եւ բացարձակ իշխանութեամբն հրամայել զհոգեւորսն եւ զօգտակարսն, փակել եւ բանալ, կապել եւ արձակել: Եւ ըստ ժամանակին զնուիրակունս առաքել առ յամենեսեան իբր փոխանորդ ինքեան, ի քննել եւ վերահասու լինել զորպիսաբար կացութեանց եկեղեցեաց եւ եկեղեցականաց, զիւղն Աստուածագործ բաշխել եւ յօծումն օծելոց եւ ի սրբազնագործել զսրբագործելիսն: Եւ միանգամայն որք վերաբերին ի յեկեղեցիս եւ ի հաւատս, ի սրբոյ Աթոռոյս եւ ի սմա նստող Հայրապետացն վերառաքին, տրին, եւ կարգին ի յազգս հայոց որպէս ի միոյ մշտաբուղխ աղբերէն: Վասն որոյ եւ ազգս հայոց փոխաբերաբար ի ցուցանել զհնազանդութիւն շնորհակալութեամբ հանդերձ, յիշեն զանուն Հայրապետին յամենայնում յաւուր յեկեղեցիս իւրեանց եւ տան յօժարութեամբ զհասս նուիրակականս, զգանձանակս, զհոգեբաժինս, զյիշատակիս, եւ զայլս արդիւնս ի ձեռս նուիրակացն սորին ըստ պայմանեալ ժամանակին:

Եւ նուիրակն սորին որքան ի յեկեղեցիս իւրեանց կացցէ, հնազանդութեամբ եւ անտրտունջ ընդունին հոգալով զպիտոյսն կերակրոց եւ ըմպելեաց. յիշեն եւ զանունն ի յեկեղեցին նախ քան զանուն առաջնորդին իւրեանց, նախագահ ունելով քան զնա տեղեաւ եւ պատուով: Արդ ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէն մերմէ մինչեւ ի սուրբն Գրիգոր Տղայ կոչեցեալն Հայրապետ (որ էր եղբայր սրբոյն Ներսիսի Շնորհալւոյն) յամս ՊԺԳ մինչեւ ի ՇԿԶ թուականն մեր, այսոքիւք կանօնիւք վարեցաւ եւ տեւեաց անբողջապէս եւ անարատաբար սուրբ Աթոռս: Քանզի յայսքան միջոցս ազգ մեր գոյր. անտար սգիր, անցանեւցիր եւ համաժողով յերկիրս Հայոց, եւ Հայկական իշխանութեամբ վարիւր ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ (թէպէտ երբեմն պայծառ եւ երբեմն նուազ) եւ կաթուղիկոսն ի յերկիրս իւր նստիւր՝ եւ զազգն ընդ ձեռամբ ունէր: Եւ թէպէտ երբեմն արտաքոյ սրբոյ Աթոռոյս յայլուր նստէին կաթուղիկոսքն, ի Դվին, յԱնի, եւ յայլուր, սակայն յանուն սրբոյ Աթոռոյս կոչիւր եւ սովաւ փայլիւր եւ իշխէր, գահակալ եւ փոխանորդ սրբոյն Գրիգորի անուանիւր, որպէս զմիապետական գլուխ բոլորի ազգիս հայոց: Յորում էր ճշմարիտ մի հօտ եւ մի հովիւ: Ո՞հ, աւա՛ղ մեզ, որք յայնպիսւոյ երջանիկ ժամանակէն զրկեցաք: Եւ յայն ժամանակսն թէպէտ գոյր եւ Աղուանից կաթուղիկոսութիւնն ի բնէ անտի ի Լուսաւորչէն հետէ, սակայն չէր ինքնագլուխ եւ անհնազանդ սրբոյ Էջմիածնի եւ սորին կաթուղիկոսացն: Քանզի գիտութեամբ եւ հրամանաւ սորին ընտրիւր եւ նստիւր եւ ի սմանէ օծանիւր, եւ էր հնազանդ յամենայնի. որոյ եւ զանունն յԵկեղեցիս՝ նախ քան զանուն իւր յիշէր, որպէս եւ է մինչեւ ցարդ. յորոց թէ եւ ոմանք երբեմն ընդվզեալ ներհակէին եւ կամ հեստէին ի յուղիղ պողոտայէն, ի յԷջմիածնի նստող կաթուղիկոսէն դատեցեալ բանիւ լինէին եւ յԱթոռոյն եւս ընկեցեալ լինէին՝ որպէս եւ պատմեն պատմիչքն Աղուանից եւ Սիւնեաց: Սոյնպէս է եւ մինչեւ ցայս վայր ի ժամանակս մեր. որ գրեթէ անուամբ եւ օծմամբ միայն էին կաթուղիկոս, եւ ո՛չ բացարձակ եւ ինքնագլուխ իշխանութեամբ: Ապա ի ՇԿԶ թուոջն մերում՝ ի զօրանալ տաճկական իշխանութեանն, եւ ի տկարանակ զօրացն Հայոց, մինչ փոխեաց զԱթոռ Հայրապետութեանն ի Հռոմկլայն վերոյգրեցեալ Գրիգոր կաթուղիկոսն, եւ անշքացոյց զԱթոռս Էջմիածին, Դաւիթ վարդապետ ոմն (որ ի նոյն ժամանակն առաջնորդ էր կղզոյն Ախթամարու, ) ապստամբեցաւ ի Գրիգոր կաթուղիկոսէն եւ նստաւ ինքնագլուխ կաթուղիկոս ի նոյն կղզոջն. որ եւ տեւեաց նոյն ապստամբութեան ընձիւղն մինչեւ ցայսօր: Յորմէ հետէ եղեն երկուք կաթուղիկոսութիւնք Հայոց՝ ի Հռոմկլայն եւ ի յԱխթամար. յորս ոչ սէր գոյր եւ ո՛չ նախագահութիւն: Եւ ոչ միայն կաթուղիկոսութիւնն բաժանեցաւ, այլ եւ գրեթէ բոլոր ազգս հայոց յերկուս բաժանեցան յայնմ հետէ: Զի ըստ վճռոց իմաստասիրաց, որպէս բուռն է ժամանակն՝ որ հարկիւ հետեւեցուցանէ ինքեան զընդ ինքեամբ եղեալսն, նոյնպէս եւ յաղթող է տեղին՝ որ հարկիւ փոփոխէ զառ ինքն յեցեալսն: Քանզի ի փոխիլ կաթուղիկոսութեանն ի յերկրէս Հայոց ի Հռոմկլայն, ընդ նմին եւ ազգս մեր դիմեցին օր ըստ օրէ յայն կոյս, կարգաւորք եւ աշխարհականք, մինչեւ ժամանակ ինչ թագաւորութեամբ եւս փայլեցան: Բայց որովհետեւ երկիրն Յունաստան էր եւ յունաբնակ, եւ մերքն եւս ընդ նոսա յարեցեալք, սկսան եւ նոցայն սովորութեամբ վարել, բարուք, լեզուօք, հանդերձիւք ուտելեօք եւ ըմպելեօք, եւ այլովք՝ որ ըստ աշխարհի, եւ այս այնքան՝ մինչ գրէթէ Հայ անուամբ, եւ լուսաւորչադաւան կրօնիւք (եւ այս եւս ոչ բոլորովին) միայն էին ի մէնջ, իսկ այլովք ամենիւք զատեալք եւ որոշեալք ի մնացորդաց. յերկրոջս Հայոց: Վասն որոյ անկաւ յայնմ հետէ այլայլութիւն եւ մեծ խտրութիւն ի մէջ Յունաստանաբնակաց եւ Հայաստանաբնակացս. թէ՝ վանականաց եւ թէ աշխարհականաց, որ տեւէ իսկ հաստատնապէս մինչեւ ցայսօր: Արդ տեւեաց կաթուղիկոսութիւնն ի տունն Կուլիկեցւոց յամս ՅԻԴ, որքա՛ն եւ տեւեաց մասնաւոր իշխանութիւնն Ռուբենեանց ի նոյն յետ այնորիկ մինչ հասարակեաց բռնութիւնն տաճկական եւ գրաւեաց զբոլոր երկիրս Յունաց, Հայոց, եւ Պարսից, եւ իսպառ վերջացաւ իշխանութիւնն Հայոց եւ Յունաց, եւ աւերեցաւ կաթուղիկոսութիւնն Սսոյ, եւ գերեցաւ կաթուղիկոսն իւրայնովքն ի յԵգիպտոս, (որպէս ասացաւ ի վերն, ) ապա ողորմութեամբն Աստուծոյ վերանորոգեցաւ բնիկ Աթոռս Հայոց սուրբ Էջմիածին եւ վերադարձաւ կաթուղիկոսութիւնն ի Սա ի ՊՂ թուոջն մերում՝ հաւանութեամբ բոլոր երկրիս Հայոց: Բայց որք է Յունաստան մնացին եւ ի տունն Սսայ, որովհետեւ յարեալք էին ընդ Յոյնս եւ ուսեալք զգործս նոցա, ոչ վերադարձան ի Հայս եւ ոչ հնազանդեցան կաթուղիկոսին Էջմիածնի, այլ ի նոյն յամառեալք նստուցին եւ նոքա ինքնագլուխ զկաթուղիկոս ինքեանց. որով եղեւ երեք կաթուղիկոսութիւնք Հայոց բաց ի յԱղուանից կաթուղիկոսութենէն. որք եւ չորեքեանքն եւս սկսան նստել հրամանաւ եւ գրով տաճկական տերանց՝ որպէս եւ է մինչեւ ցայսօր: Արդ եթէ ճշմարտութեան աշակերտք էին եւ իրաւանց հետեւողք վարդապետք: Սսայ եւ Ախթամարու, ի վերանորոգիլ Աթոռոյս Հայոց Էջմիածնի, պարտէին բառնալ զանհիմն, զհետնաբոյս եւ զպատահանիստ կաթուղիկոսութիւնս իւրեանց եւ հետեւիլ եւ հնազանդիլ արմատոյ, հիմնահաստատ եւ բնիկ Աթոռոյս իւրեանց եւ սմա նստող կաթուղիկոսին, որպէս հետեւեցան Էջմիածնայինքս նոցա՝ եւ լռեցին այնքան ժամանակս: Եւ թէպէտ կաթուղիկոսութիւնն Հայոց այսպէս ի բազումս բաժանեցաւ՝ որպէս ասացաք, սակայն Էջմիածնանիստ կաթուղիկոսն յառաջ եւ յետոյ եւ մինչեւ ցարդ՝ շնորհօքն Աստուծոյ է նախապատիւ, գերագահ, հռչակաւոր եւ անուանի քան զայլսն ի յամենայն ազգս եւ է սիրելի եւ ահարկու ե վերայ ամենեցուն. որ եթէ հարկն պահանջիցէ եւ զիրաւունս ունիցի, կարէ եւ բանիւ առնել զմիւս կաթուղիկոսունսն եւ լուծանել ի կարգէն. նմանապէս եւ զեպիսկոպոսունսն եւ զայլս կարգաւորսն նոցին: Բայց նոքա ոչ բնաւ եւ ո՛չ կարեն իսկ ձեռն ածել ի կաթուղիկոսն Էջմիածնի, եւ ո՛չ ի կարգաւորս եւ յաշխարհականս նորին վիճակի, այս ոչ եթէ ըստ բնիկ՝ սեպուհ եւ իսկականի նախագահական եւ հոգեւորական իշխանութեանն միայն, այլ եւ ըստ վճռոց աղաղնեայց եւ մերազնեայց հասարակութեանց եւ ըստ հրամանատրութեանց մարմնաւոր թագաւորաց եւ այլոց իշխողաց. որոց վճիռք եւ հրամանագիրք ահա՛ գոն ի սուրբ Աթոռս արդէն: Զորոց յետոյ ի տեղւոջն տեսցուք: Վասն զանազանից կաթուղիկոսացն Հայոց այսքան:

Իսկ եւ վասն Պատրիարգացն եւ առաջնորդացն ազգիս հայոց այսպէս գիտեա՛. զի ի բաժանել կաթուղիկոսացն իւրեանց մասնաւոր վիճակօքն, մնաց մեծ մասն վիճակ սրբոյ Էջմիածնի, զորս ցուցեալ եմք ի վերն ի գլուխս նուիրակական եւ առաջնորդական տեղեացն: Արդ ի մէջ այնց վիճակացն որքան վանօրայք, եկեղեցիք եւ նոցին առաջնորդք գոն իւրեանց վիճակօքն եւ ժողովրդովքն՝ կարգաւորօք եւ աշխարհականօք՝ էին եւ են հնազանդք սրբոյ Աթոռոյս Էջմիածնի. որոց եւ ամենից առաջնորդքն ի յԷջմիածնանիստ կաթուղիկոսացն լինէին կարգեցեալք եւ լուծեցեալք, որպէս ի վերն ասացաւ:

Եւ ի մէջ սոցին նախապատիւ եւ գերյարգելի զկնի կաթուղիկոսին՝ էին եւ են որպէս Պատրիարգ, չորից սրբոց եւ հռչակաւոր վանից առաջնորդքն, այս ինքն սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ վանիցն որ ի յԱրտազ գաւառի, սրբոյն Ստաթէի վանիցն որ ի Սիւնիս, սրբոյն Աստուածածնի վանիցն որ ի Բջնի, եւ Սրբոյն Նշանի վանիցն որ ի Հաղբաթ. որք են իբր Աթոռակալք եւ տեղապահք կաթուղիկոսին, որոյ եւ ի յընտրութեանն պարտին ներկայ գտանել եւ յօծմանն նախապէս զձեռն դնել ի գագաթ կաթուղիկոսին: Իսկ Երուսաղեմայն ո՛չ է պատրիարգ եւ ոչ առաջնորդ, զի ոչ ունի ինքեան յատուկ Աթոռ, եկեղեցի եւ վիճակեցեալ ժողովուրդ, եւ ոչ ինքն իսկ Երուսաղէմ է երկիր եւ տեղիք Հայոց. զի նախապէս էր երկիր եւ քաղաք Յունաց՝ եւ երբեմն իսկ պատրիարգարան նոցա ի ժամանակս Քրիստոնէից թագաւորաց, իսկ յետոյ ի տիրելն յՕսմանցւոց ազգէն բարձաւ պատրիարգութիւնն Յունաց եւ իշխանութիւնն ամենայն Քրիստոնէից անտի: Այնուհետեւ եղեւ հասարակ տեղի իմն ուխտից բոլոր Քրիստոնէից. յորում եւ ստացան իւրաքանչիւրքն զյատուկ տեղի իմն ինքեանց, զորս եւ արարին վանք եւ եկեղեցի, որոց եւ կացուցին իւրաքանչիւր ազգ զսպասաւոր եւ հոգաբարձու իմն, զի նստելով անդ՝ զտեղիս իւրեանց պաշտպանեսցէ եւ ուխտաւորացն իւրեանց ասպնջական լինիցի. նոյնպէս է եւ մերն, որ է միայն սպասաւոր եւ հոգաբարձու սրբոց տեղեացն՝ որք հայոց ազգիս են բաժին: Որոյ աղագաւ եւ առաքէ զհրաւիրակս ի յազգս հայոց՝ ուր եւ իցեն՝ ի հրաւիրել յուխտ եւ յերկրպագութիւն սրբոց տեղեացն տնօրինականաց, եւ խնդրէ զկամաւոր ողորմութիւնս ի պէտս իւրոցն եւ ի պայծառութիւն սրբոց տեղեացն: Թէպէտ ի յետին ժամանակս ոմանք փառասէրք եւ ախտամոլք սեւագլուխք յանգլխութենէ ազգիս զժամ գտանելով՝ զինքեանս պատրիարգս անուանեցին, եւ զհրաւիրակս իւրեանց նուիրակունս, զորս եւ գռեհիկ հասարակութիւնն ազգիս մերոյ անընտրողաբար սովորութիւն արարեալ կոչեցին եւ կոչեն: Այսպէս է եւ ի Կոստանդնուպօլիս, որ ո՛չ է երկիր եւ քաղաք հայոց, այլ Յունաց. յորում նստիւր Յունաց պատրիարգն՝ որպէս եւ արդէն իսկ նստի: Իսկ ի յետին ժամանակ ի ցան եւ ցիր լինելն ազգիս, եւ ոմանց եւս անդր գնալով ի վաճառականութիւն, եւ ի բազմանալն օր ըստ օրէ, եւ ի տնաւորիլն իսկ, սկսան եւ զեկեղեցիս ստանալ յատուկ հայոց. վասն որոյ եւ հարկ եղեւ զի եւ առաջնորդ մի եւս ունիցին, զոր եւ ունեցան իսկ հրամանաւ կաթուղիկոսին: Յետ այնորիկ ի զօրանալ թագաւորութեանն Օսմանցւոց, եւ ի յաճախել իշխանացն եւ ժողովրդոց մերոց անդ, սկսան ընդվզել եւ ամբարտաւանիլ յանդր նստող առաջնորդքն, եւ թողու զհոգեւորն կանոն, եւ առ յոտն հարկանել զպատիւն Հայրապետին, հրամանագրով այլազգի թագաւորին նստել ինքնագլուխ՝ կանօնելով եւ զհարկս տալ յարքունիս յամէ յամ, յորոց եւ Փաթրիկ անուանել: Ուստի եւ ի հասարակութենէ գռեհկաց սովորութիւն եղեւ Պատրիարգ կոչիլ: Արդ թէպէտ ի Պօլիս նստողն այսպէս ամբարտաւանեցաւ, սակայն այլոց քաղաքաց եւ վիճակաց ժողովրդոցն մերոց՝ որք էին ի կողմանս յայնոսիկ, առաջնորդքն ըստ օրինի ի սրբոյ Էջմիածնէ եւ ի սմա նստող կաթուղիկոսէն կարգէին. սակայն ի Պօլիս նստող Փաթրիկ կոչեցեալքն գնալով ի յամբարտաւանութենէ յամբարտաւանութիւն, մինչ զի եւ զԱբիսողոմայն արկին ի գործ, ի յանկողինս հօր իւրեանց ելանելով եւ զիշխանութիւնն նորին ի յինքեանս գրաւելով, զոր եւ արարին իսկ: Քանզի որովհետեւ ինքեանք հեստեցան ի ճանապարհէն ճշմարտութեան, թողլով զՀայրապետականն պատիւ, հրամանաւ Օսմանցւոց տերութեանն նստան ի Պօլիս առաջնորդ, սկսան ապա եւ յայլ առաջնորդական վիճակս (որք էին ընդ տերութեամբն Օսմանցւոց) ձեռնամխել եւ հանել յիշխանութենէ կաթուղիկոսին: Քանզի կարգեցին ի դրունս յարքունի յամ յամէ զհարկս վասն առաջնորդական վիճակացն (զոր մուխաթայ անուանեն), զորս եւ արկեալ ի ներքոյ հրամանագրի տաճկաց, սկսան ինքեանք կացուցանել զառաջնորդս նոցա թագաւորական նոմոսիւ: Որք եւ գրեթէ զբոլոր առաջնորդական վիճակսն (որք ընդ տէրութեամբն Օսմանցւոց)՝ հանեալ յիշխանութենէ կաթուղիկոսին՝ արկին ի ներքոյ հրամանագրի Օսմանցւոց, բաց ի յոմանց տեղեաց, զորս յետոյ յատկացուցից: Վասն այսորիկ եւ յաճախեցան ի կողմունսն յայնոսիկ թերահաւատութիւնք, ախթարմայութիւնք, եւ պէսպէս ապօրինաւորութիւնք, եւ յաճախեն եւս օր ըստ օրէ: Զի առաջնորդք նոցին տաճկական հրամանաւ նստին եւ ջանան միայն զհարկս արքունեացն տալ եւ զանձինս իւրեանց ճարակել: Իսկ կաթուղիկոսն գոլով ընդ տէրութեամբն պարսից, ոչ այնքան կարէ իշխել ի վերայ նոցա, ի հալածել, ի տուգանել, եւ այլովք մարմնաւորօք պատժել, միայն բանադրել կարէ, այն եւս ոչ ինչ օգտէ զի վտանգաւոր է իշխանութիւնն Օսմանցւոց, յորմէ վնասք յառաջանան քան թէ օգտութիւնք, եւ մանաւանդ ցեցն ի միջոյէ եւ ոչ յարտաքուստ: Ո՛հ, ընտրեցի կարճառօտել զայսպիսեաց քան երկարել: Արդ ո՛չ թողից անմեղադրելի եւ զայնս՝ որք մնացին ի կողմունս մեր ընդ տէրութեամբն Պարսից: Քանզի ի բառնիլ իշխանութեանն Հայկական ըստ մարմնաւորի տէրութեան, զօրացաւ տէրութիւնն պարսկական իշխանութեանն, որոյ գրովն եւ հրամանաւն նստիւր կաթուղիկոսն, եւ անարգելօրէն վարէր զիշխանութիւնն իւր ի յազգս հայոց, եթէ հոգեւոր պատժօք ոչ գային յուղղութիւն հեստեցեալք ոմանք, մարմնաւոր պատժօք նուաճէր: Որում եւ տրիւր բացարձակ իշխանութիւն յարքայիցն Պարսից, որոց հրամանագիրք՝ զորս տուեալ են կաթուղիկոսացն, ահա՛ գոն ի սուրբ Աթոռոջս: Իսկ ի բառնիլ եւ սոցին տէրութեանն իսպառ, որ յԱսպահան նստիւր եւ Շահ անուանիւր, ի ՌՃՂԷ թուոջն մերում, տե՛ս այսուհետեւ եւ զթշուառութիւնն ընդ տէրութեամբ սոցա եղելոցն:

Քանզի բարձաւ միապետական թագաւորութիւնն սոցա, եւ իւրաքանչիւր քաղաքի խանք եղեն ինքնագլուխք եւ աներկիւղք յումեքէ, որք եւս սկսան ի վերայ միմեանց յառնել եւ զերկիր իրերաց քակել եւ աւերել որք եւ գրեթէ ամայացուցին զբոլոր երկիրս Պարսից եւ Հայոց, մինչ զի ի միոյ երկրէ եւ ի նահանգէ՝ որում իշխէր խան մի, յայլ երկիր եւ յայլ նահանգ՝ որում այլ խան իշխէ, ոչ կարէ ոք գնալ, եւ կամ կարի դժուարաւ: Ուստի իւրաքանչիւր խանից (ընդ) իշխանութեամբ եղեալքն ի խանս իւրեանց յեցեալք թէ՛ տաճիկք եւ թէ՛ հայք ի միմեանց օտարացեալք եւ թշնամիք իսկ եղեն իրերաց ըստ ախորժակաց խանին իւրեանց: Այսպէս՝ եւ այլք գլխաւոր աղայք տաճկաց սկսան զոմանս ի հայոց ընդ ձեռամբ ածել, եւ ի գեղջ իւրեանց բնակեցուցանելով՝ իւրեանց ծառայեցուցանել, եւ յանկարգանալն ոմանց հայոց, ի վրէժխնդիր լինելն կաթուղիկոսին, տաճիկք տեարք նոցա տէր կանգնել եւ ոչ թողուլ: Արդ լա՛ց զգլուխ կաթուղիկոսին, որ յայսպիսում ժամանակի պատահի՝ որպէս եւ եսս որ գրեմս ամբոխեցեալ մտօք եւ թշուառական կենօք: Արդ վերջացուցանելով զայսպիսեաց, եկեսցո՛ւք եւ ի մեր յառաջին դիտումն՝ որ էր վասն առաջնորդաց: Որք թէպէտ այսպէս եւ քան զայս առաւել ողորմելի եղեւ ազգս մեր, սակայն որք յերկիրս Պարսից եւ յայլ իշխանութիւնս (բաց յՕսմանցւոց երկրէն) առաջնորդութիւնք գոն, ի յԷջմիածնանիստ կաթուղիկոսէն կարգին ըստ նախնոյ սովորութեանն մինչեւ ցայսօր: