Ուղեգրութիւն

[ԻԴ]  ՉՈՒ ՓԱՓԻՆ Ի Ս. ՊԵՏՐՈՍ ՅԱՒՈՒՐ Ս. ԾՆՆԴԵԱՆ

Եւ դեկտեմբերի ԻԵ, որ նոցա Յայտնութիւն է, բերին Վարդապետին [1] երկու ձիով արապայ. եւ մեծարեցին ժամն սուրբ Պետրոսի. ուր Փափն պատարագ պիտի առնէր. եւ տեսաք զի այն օրն զբուն եկեղեցին զարդարած էր գուն [2] զգուն լիպասօք եւ զանազան ծաղկօք եւ կանաչ տերեւովք [3] եւ ոստովք ձիթենօք եւ արմաւենօք [4] ։ Եւ այնպէս բազում եւ անթիւ էր ամբոխն, զի ոչ կարացաք մտանել ի եկեղեցին, մինչեւ սպասաւորք Փափին մերժելով զժողովուրդն հազիւ կարացին մուծանել զմեզ մերձ առ [5] Փափն. եւ տեղին ուր Փափն եւ գարտնալքն էին, մեծ եւ լայնանիստ ի յաւագ խորանն, որպէս եկեղեցի մի, եւ բոլորն պատ էր քաշած մուշապախ ժողովուրդին դիհաց, զի ամբոխն [6] չի-նեղէ զՓափն։ Բացին զդուռն եւ մեք մտաք ի ներս. եւ զուգած էր Փափին տեղն ինն աստիճան բարձր քան զայլոց. եւ ի վերայ գլուխն գմպէթ ազնիւ եւ զարմանաշէն։ Եւ էր նստեալ մեծագին ոսկիակազմ աթոռ։ Եւ կայր մատուռն այն վեց սիւն, սուրբ յԵրուսաղէմայ բերած. որն սուրբ Յակոբայ, զորն Սողոմոնի տաճարէն։ Եւ այն սներուն վերայ [7] գմպէթ էր եւ մէջն սեղան. եւ սեղնին առջեւն ապըրշէմէ մեծ տիվան խալի մի սփռած էր մեծագին։ Եւ այն տեղն շինած էր երեքտակ, բոլորն ամէն նստատեղ. ներքին քորեպիսկոպոսաց, որ կոչին պօնսինօրք. միջինն վասն արքեպիսկոպոսաց եւ վերինն վասն գարտինալաց։ Եւ իբրեւ անցաւ ժամ մի՝ բերին Փափին չորս թագ զարմանալի. երկուսն փափուկ որպէս մերս. եւ երկուսն՝ բոլորաձեւ, երեքյարկեան [8] որպէս սաղաւարտ, եւ այնպէս խոշոր եւ մեծ ակունք կային շարած ի նմա, լալ, ալմաս, զըմրութ, եաղութ։ Եւ ասին թէ մէկ թագն հարիւր հազար ֆլորի կ՚աժէ։ Եւ կայր ի վերայ սեղանին երկոտասան առաքեալք. արծաթէ թափած մարդաչափ. եւ բազում շամատանք արծթէ մեծամեծք, ոսկի սըկիք ակամբք եւ մարգրտովք ընդելուզեալ. եւ այլ անթիւ սպասք եւ անօթք. մինչ զի կայծառք, լականք, ջրամանք, կրակամանքն արծաթի էին, յորոց վ[ե]րայ մինչդեռ պշուցեալ հայէաք, եբեր եպիսկոպոսն խաչ մի մեծ ի վերայ երկայն ձողոյ, բուն պատւանդանն [9] եւ ոստն արծթէ. եւ կանգնեցուցին առաջի սեղանին. եւ ասին թէ ահա Փափն կու գայ. զի ամէն տեղ Խաչն է Փափին կարապետ։ Եւ զինուորքն զամբոխն [10] ցրվէին շաւիղ առնելով։ Ապա սկսան նախ իշխանքն գալ եւ զկնի քահանայք եւ կարգաւորք. ապա եպիսկոպոսք, զկնի պօնսինօրք. եւ ապա գարտինալք. եւ յետ ամենայնի Փափն։ Եւ էր նստեալ ի մաֆան վեց եպիսկոպոսաց բարձեալ. որպէս Հայք ի մեծի աւագ հինգշաբաթին յոտնլուայն բառնան զեպիսկոպոսն կամ զքահանայապետն. զի այսպէս է սովորութիւն, յորժամ յեկեղեցիս երթայ, մարդիք բառնան. իսկ այլ տեղ ջորովք։ Եւ ուր մերձէր՝ անկանէին ի ծունկս եւ զգլուխսն խոնարհեցուցեալ աղաղակէին ասելով. Օրհնեա՛ [11] սուրբ Հայր։ Եւ նա ի վերուստ խաչակնքէր եւ օրհնէր։ Եւ եկեալ առաջի սեղանոյն էջ յաթոռոյն եւ ծունր եդեալ աղօթեաց եւ երկրպագեալ դարձաւ ի ժողովուրդն, խաչ եհան. եւ ողջոյն ետ գարտինալաց։ Եւ ամենեքին երկիր պագին նմա. եւ տարեալ հանգուցին [12] զնա ի սահմանեալ տեղին։ Եւ իբրեւ բազմեցաւ՝ նախ ներքին եպիսկոպոսքն ելեալ գնացին եւ համբուրեցին զոտն Փափին. եւ ընդ կրունկս յետս եկեալ նստան. ապա ելին պօնսինօրք եւ զծունկն համբուրեցին. ապա զարտնալքն զաջն համբուրեցին։ Եւ իբրեւ կատարեցաւ ողջոյն, ագուցին Փափին շուրջառ մի որպէս փիլոն, յոյժ մեծագին գնոջ. զոր իւրեանց լեզուաւ «ալթէմպաս» կոչեն. կանգունն երեքհարիւր ղուռուշ. սպիտակ իբրեւ զձիւն, զոր փայլէր որպէս հայելի. եւ ունէր խաչաձեւ կոճակ մի եւ մէջն ակն մի զմրուխտ անգին. եւ գլուխն եդին թագ մի կամարաձեւ երեքյարկեան, ազնիւ եւ անգիւտք. եւ ունէր մատն ոսկի մատանի ալմաս ակնով, որ վառէր իբրեւ զճրագ։ Ապա սկսան գարտնալք, զկնի եպիսկոպոսք, ապա պօնսինօրք շուրջառվորիլ. եւ կանգնեալ յոտին եդին զթագս ի գլուխս Փափին բոլորով։ Եւ մերձ Փափին յաջ դիհն Սպանիու թագաւորին էլչին էր եւ ձախն Կայսեր. ապա զկնի այլքն. զի ամենայն թագաւորք վէքիլ ունին մօտ [13] Փափին, սիրոյ եւ հնազանդութեան [14] սակի. եւ ամէն իրեք տարի փոխին, որպէս Ստամպօլ եւ ի Հալապ. եւ լուցեալ ջահս եւ լապտերս եւ սպիտակ մոմս եւ կերոն։

Եւ յորժամ աղօթէր Փափն կամ աւետարան կարդայր, ամենեքին երկիր պագանէին։ Եւ էր պօնսինօրաց թագն թաճն միափերթ եւ տափակ մին խաչիւ. եւ արքեպիսկոպոսացն բաց եւ տափակ երկու խաչիւ. իսկ գարտնալաց երկճղի եւ այլ պատվական։ Եւ յորժամ կացին աղօթս ընդ Փափին եւ բոլորեալ պար առնէին՝ բազմութիւն թագից պաղպաջուն ահացուցանէր զտեսողս, զի նման էր ահագին ատենին։ Եւ յորժամ սկսաւ Փափն պատարագել, եւ դպիրքն եղանակէին։ Այլ եւ ունէր Փափն վարպետ մի եւ ժամասաց, ղատըմ մի որ խիստ անուշ ձայն ունէր, նման հրեշտակաց կամ թէ Մամասայ. եւ յորժամ նա երգէր՝ այլքն լռէին. եւ ասին թէ սա յիսուն դեկան ոսկի ունի օլօֆայ ի Փափէն ամէն շաբաթ։ Եւ այսպէս ամէն եկեղեցի կայ վարպետ մի քաղցրանուագ, բայց սորա նման չտեսաք. ով ոք լսէ՝ զմայլի եւ թըմրի։ Իսկ հնչմունք զանկակաց եւ ձայն երգէհոնաց, փողոց, թմպկաց եւ այլ նուագարանաց լսելի լինէր ի քաղաքն ամենայն. եւ խլացուցանէր զունկն լսողաց եւ զուարճացեալ խայտային հոգ[ւ]ով եւ մարմնով մարդիք։

Եւ իբրեւ կատարեաց զսուրբ պատարագն՝ հաղորդեցոյց զիշխանս եւ զորս ինքն կամեցաւ ի ձեռաց իւրոց։ Զոր աղաչեմ Տեառն Աստուծոյ օգնական լինել ամենայն հաւատացելոց, մանաւանդ մեզ Հայոց։ Եւ զկնի պատարագին բերին մաֆան եւ նստաւ ի վ[ե]րայ [15]. եւ իբրեւ մտաւ ի սարան, սկսան թօփեր նետել, թուֆաքնի եւ փողս հարկանել, շատլխ եւ ուրախութիւն առնելով. եւ զինվորքն եւ ազատքն զգեցեալ էին զրեհ եւ սաղաւարտս ի գլուխս, ոմանք մերկ սուր երկսայրի ի ձեռս ունելով, այլք գեղարդք, վախանք եւ նիզակք, որ փայլզփայլի [16] տային եւ ի ճառագայթից արեգական պշնուին աչք հայողաց։ Այսպիսի էր պատիւ եւ փառք Փափին. որպէս ի հինն Իսրայէլ զտապանակ ուխտին։ Եւ եղեւ մեծ ուրախութիւն ի քաղքին օրն այն. եւ մեք գնացաք ի տուն։

Եւ կայր ի Հռոմ եօթն խուլայ նման Ստամպօլայ. բայց սոքա զատ եւ հեռու միմիանց եւ այլ բարձր. եւ այնպէս թէսնիֆած էր, որ ջուր ելանէր մինչեւ ի գագաթն արճըճով առաջին ժամանակն. բայց այժմ աւիրած է. ապա խողովակքն դեռ եւս կ՚երեւին. փառք Աստուծոյ ամէն։

Յայսմ ամի փոխեցաւ առ Քրիստոս Կայսրն քրիստոնէից՝ ալաման, բարի մահվամբ, Մաթէոս անուն [17] ։

Եւ կայր մերձ Սան Փէտրու փոքր եկեղեցի մի, որ լի էր ոսկերօք մեռելօք. եւ մտեալ ի ներս տեսաք դի մի ի դրան վերեւն, պատն ի վեր կանգնեցուցած, մազն եւ մորուքն ի վայր [18] ։ Եւ տեսեալ զայն հարցաք. եւ ասին մեզ թէ եկեղեցիս այս գերեզմանատուն է հիւրոց եւ օտարաց, այլ եւ պանտխտոց. զի զնոսա աստ թաղեմք. եւ մինչ ԻԴ ժամն հալի եւ հաշի միսն եւ մորթն, միայն ոսկրն մնայ. իսկ սա տեղացի գոլով՝ խաբեց թէ յետոյ եմ եւ օտար. եւ ընկալան զնա. եւ յորժամ մեռաւ՝ թաղեցին անդր. իսկ նա չի փըտաւ, այլ այնպէս մնաց որպէս տեսանէքդ ի հրաշ տեսողաց եւ ի հիացում։ Եւ հարցաք թէ վասն է՞ր է հրաշս այս. եւ ասին թէ ջառներուն հող է բերած աստ որ Քրիստոսի գնոջ արծաթով գնեցաւ. եւ այլք ասին թէ այն հողուն է բերած, որ հեղաւ պատվական արիւնն Քրիստոսի ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ, վասն որոյ սքանչելիք եղեն։

Այլ եւ ցուցին մեզ զՔրիստոսի դաստառակն, զոր աղօթեցաք եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցաք [19] ։ Եւ ինչ տնօրինականք կան եւ չարչարանաց տեղիք, թէ անօթք եթէ բեւեռք, թէ գեղարդ, սուրբ խաչափայտ եւ այլն, այլ եւ սրբոց ոսկերք, նշխարք եւ մասունք բազմահոյլք աստ է հաւաքած, զորս գնելով, զորս գողանալով. զի ամենայն եկեղեցիք լի են ոսկերօք եւ նշխարօք սուրբ վկայիցն։