Ուղեգրութիւն

[ԻԳ]  ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ԿԱՆԹԵՂՆ

Բայց Հայոց՝ Պարոնտէր կամ դասասաց վարդապետ մի ելանէ ամպիոնն եւ սկսանի քարոզել եւ ծանուցանել վասն բխման լուսոյն, ապա յորդորէ զժողովուրդն երանի տալով նոցա, որ այնմ ժամու հանդիպեցան. վասն որոյ պարտ է ահիւ եւ դողութեամբ, զղջմամբ եւ պաղատանօք եւ խոստովանութեամբ եւ սրբութեամբ արժանանալ տեսլեան լուսոյ եւ մեծաւ պատրաստութեամբ սպասաւորել նմա։ Իսկ դառն աղքատքն որ մնացին ի դուռն, լան եւ ողբան եւ խնդրեն զի մուծցեն զնա։ Իսկ նոքա ասեն թէ Ոչ. իրեք [1] կամ երկու ոսկի տվէք. իբրեւ երդնուն թէ չունիմք եւ ոչինչ, ապա մերկացուցանեն եւ մի մի որոնեն զամենայն տեղիս. իբրեւ ոչ գտանեն, ապա առաքեն եւ կոչեն զթարճիմանն եւ ասեն. Զինչ տայք՝ տուք, զի մի զրկեսցին ի [2] լուսոյն։ Եւ նա գնացեալ ասէ Պարոնտէրին. եւ Պարոնտէրն յորդորէ զխոճայնին, աղաչէ եւ խնդրէ վասն սիրուն Քրիստոսի, թէ Մի թողուք զնոսա ի դուրս մնալ, այլ ըստ կարողութեան [3] ձերոյ տվէք որ նոքա այլ տեսնեն զլոյսն։ Եւ որոց ծագէ սուրբ Հոգին՝ գայ [4] եւ ասէ. Ես մինն բերեմ. միւսն ասէ. Ես երկու. եւ ոմն՝ իրեք կամ չորս, հինգ. եւ այսպէս զբազում մուծանեն ի [5] Յարութիւնն. եւ թէ մնայ Ժ, ԺԵ հոգի, թարճիմանն գնացեալ ասէ. Սոքա կոյրք են, այլքն կաղ, ձեռնատ, անկար, թող Աստուծոյ սիրուն համար եւ խօնթքարին գլուխն համար լինի եւ արեւուն լինի. մէկ մէկ օրդ կտրէ զնոսա։ Նոքա խայիլ կու լինին. Լաւ է, ասեն, որ առնունք շատ թէ քիչ, քան թէ ոչինչ։ Քանզի նալաթլամայ ալ կայ, թէ ոք լուսոյն ժամն չի թողու։ Եւ ասին թէ ժամանակ մի այտպէս ֆախիր ֆուխարայնի մնացել են ի դուրս. չէ թողած պէնկզար դրամով, թէ թամամ տվէք. եւ նոքա այնպէս մնացել են համրում. եւ յորժամ լոյսն ելել է՝ դուրսն է վազել նախ վասն աղքատաց եւ դռան երկու կողմն մարմարէ երկու սեան գլուխքն այրել է. զոր տեսեալ բազմաց՝ փառս տային Աստուծոյ. եւ մինչեւ ցայսօր երեւի տեղին բռնըված [6] հրագոյն. զոր ծանուցին խօնթքարին. եւ նա հիացեալ հրաման եւ պարաթ ղրկեց յԵրուսաղէմ նալաթլամայով, որ աղքատք թէ չունենան եւ երդվին թէ չունին՝ թողցեն զնոսա ի ներս, զի մի զրկեսցին ի [7] լուսոյն. զոր եւ մեք տեսաք զայն սիւնսն աչօք մերովք այրեալ եւ սեւացեալ. եւ զայն էմրն քանդեալ ի վերայ քարեայ տախտակի Յարութեան դուռն ի հրաշափառաց լուսոյն. զի գիրն տաճկերէն գրած է։ Դարձեալ վարդապետն յորդորէ զժողովուրդն ասելով, թէ Վասն սիրուն Աստուծոյ եւ սուրբ լուսոյն խաթերն՝ տվէք ողորմութիւն, զի զայն մնացած աղքատքն ալ մտցեն ի ներս. իսկ ողորմածք եւ գթածքն տան վաղվաղակի ըստ կարեաց եւ վճարեն զնոսա եւ մուծանեն ի ներս. եւ լինի մեծ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն։ Եւ այն զատկի գիշերն Յարութեան [8] դուռն բաց մնայ եւ ցորեկն, զի յոլով Տաճիկք գան եւ նստին հայել զարարողութիւնս քրիստոնէից։

Իսկ աւագ հինգշաբթի իրիկունն գայ շէխ մի եւ ղատին, այլ եւ սուպաշին, եւ զամէն կանթեղսն շիջուցանեն. եւ Քրիստոսի ղուպին դռվին մօհրեն ղատին եւ սուպաշին եւ երկու շէխ. եւ եասախչիք պահնորդ դնեն. զի մի նենկութիւն կամ հիլա լինիցի. եւ մնան մինչ շաբաթ իրիկունն։ Եւ առ հասարակ ամենայն խաչապաշտք աղաղակեն եւ պար առեալ շուրջ զգերեզմանաւ Քրիստոսի երգեն իւրեանց լեզվաւ եւ լալով հայցեն գալ լուսոյն։ Եւ կարգաւորքն ամենայն ազգաց զգեստաւորին առաջնորդօք։ Ապա եւ մեր առաջնորդն ողորմ ձայնիւ եւ ողբով ասէ ժողովրդեանն. Զգաստ կացէք եւ զգոյշ լերուք ի մեղաց, զի մերձեալ է գալուստ լուսոյն. չի լինի թէ ձեր մէնջ խռով մարդ կայ կամ ոխապահ կամ պոռնիկ, կամ թերահաւատ կամ անզեղջ կամ անխոստովանք. հանց իմանայք որ վասն մեղաց մերոց արգելու Քրիստոս զլոյսն. եւ այլ բազում բանս խօսի եւ խրատ. ապա տայ [9] ասել իրեք Տէր ողորմեա [10] ողբաձայն։ Զկնի իրեք անգամ գոչեն արք եւ կանայք երկիցս, ծերք եւ տղայք, թէ Լուսաւորչին փառօք փառք տամք Աստուծոյ. եւ ասեն շարական. Լուսաւորեա Երուսաղէմ [11], զի հասեալ է լոյս Քրիստոս. դարձեալ՝ Ուրախ լեր սուրբ Եկեղեցի. եւ յանկարծակի լինի որոտում եւ գոռացմունք, մինչեւ սառանիլ ոմանց. ապա սկսանին գալ աղաւնիք, երթեւեկ առնել ի գմպէթն. դարձեալ կարդան եւ աղաղակեն՝ Տէր ողորմեա [12] ՝ ժողովուրդն, երկիցս եւ երիցս, եւ թէ Լուսաւորչին փառօքն փառք տամք Աստուծոյ։ Դարձեալ գոռայ եւ թնդայ [13] սուրբ գերեզմանն Քրիստոսի. եւ պատրաստքն եւ զգեստաւորեալք կարգաւորք առնուն ի ձեռս խաչ, աւետարան, բուրվառ, խաչալամ. իսկ սարկաւագք, դպիրք եւ կղերիկոսք քշոց առնուն, ծնծղայ [14]. եւ այլք այլ ինչ։ Եւ հրամայէ Պարոնտէրն հաշտիլ եւ համբուրել զմիմիանս, զի Քրիստոս ոչ գայ առ մեղաւորս եւ ոխապահս, այլ փախչի։ Եւ բարձրաձայն գոչեն իրեք Տէր ողորմեա [15]. զկնի՝ Լուսաւորչին փառօք փառք տամք Աստուծոյ. եւ սաստիկ գոռայ սուրբ գերեզմանն եւ ճայթմունք լինի մեծամեծ. ուստի ճառագայթէ լոյս եւ ելանէ պատուհան ի դուրս. ապա տեսեալ զլոյսն, աւիրեն զմօհրն։ Եւ նախ մտանէ հապաշն. զկնի հայն, ապա հոռոմն։ Եւ մեր Պարոնտէրն Յովհաննէս կաթողիկոսին հրամեցէք արար. եւ զգեցաւ շուրջառ, եմիփորոն, եւ զթագն եդ ի գլուխ որպէս ի ժամ սուրբ պատարագին. եւ տեսին զՀայոց կանթեղն վառած, ուստի եւ Լուսաւորչի կանթեղ կոչի, որ է խորած. անտի լուցանեն զպատրոյգսն. եւ ելեալ ի դուրս կարգաւ ամէն առաջնորդ իւր ազգին տայ [16] լոյս. եւ նոցա առեալ շփեն զերեսս եւ զմօրուս [17] եւ ոչ այրէ, զի դեռ չէ հուր այլ լոյս. իրեք ձեռք անցնի, ապա այրէ. եւ ապա սկսանին մի ըստ միոջէ կարգաւ մտանել ի մատուռն։ Եւ սուրբ Գերեզմանն կարմիր է եւ խզմիշ եղել, ջերմ. եւ քրտունք հոսին ոլոռնաձեւ [18], զոր զպատանքն սրբեն ի վերայ. եւ այն է ի վերայ պատանաց որպէս աղտ քրտինքն, որ երեւին։ Եւ վառեն ԺԲ կանթեղս. եւ կանգնին ի պատարագ որչափ մատուռ կայ։ Եւ զկնի պատարագաց անդ մնան զգիշերն՝ ամենայն ազգ ծոմապահք. իսկ Հայք միայն խթին ի ձուկ, ի ձու եւ ի պանիր, զոր այլ ազգք տեսեալ ծիծաղին եւ նախատեն զմեզ։ Զայս ամենայն տեսեալ Թուրքաց՝ գոչեն. Ալլահ, ալլահ. եւ գնան ի տունս իւրեանց։

Բայց պատմեմ ձեզ սքանչելիս. որ յայսմ ամի եղեւ. զի լոյսն երկու ժամ յամեց եւ ոչ ելաւ. զոր Պարոնտէրն վարդապետօք, եպիսկոպոսօք մեծի տարակուսի լեալ եւ արտասուախառն սգով. այլ հնար չիմացան քան զաղաչելն զԱստուած. եւ անկեալ ի դռան ի վերայ երեսաց իւրեանց աղօթեցին յերկար. էր անդ եւ մեծ վարդապետն Ամթայ [19] տէր Բարսեղ. աղաղակէին՝ Տէր ողորմեա մեզ, զի ի քեզ յուսացաք [20], եւ չիք այլ ոք բայց ի քէն. ծագեա զողորմութիւնս քո, զի եղաք նախատինք դրացեաց մերոց, ծաղր եւ այպն կատականաց. մի երբեք [21] ասասցեն հեթանոսք թէ ո՞ւր է Աստուած նոցա. Օգնեա մեզ Աստուած Փրկիչ մեր, վասն մեծի փառաց անուան քո. Մի մեզ, Տէր, մի մեզ, այլ անուան քում սրբոյ։ Եւ յառաջեաց Գրիգոր պարոնտէրն եւ ի խորոց սրտէ խոստացաւ Աստուծոյ ի ծածուկ ԲՌ ծունր. եւ տէր Բարսեղն Ռ ծունր. եւ ապա ողորմածն Աստուած ողորմեցաւ եւ գթացաւ եւ առաքեաց զլոյսն՝ ուրախացուցանելով զքրիստոնեայս։

Եւ նիրհեալ սակաւ մի մէջ գիշերի՝ նախ հոռոմն եհար ժամհար. իսկ կուրճուն սպետրէ էր ժամհարն եւ յոյժ համեղ եղմն եւ քաղցր ձայն ածէր, մինչ զի թմրեալ զմայլեցաք. ապա եւ Հայոց զարկին, փայտեայ [22], որպէս զանկակ հնչէր մէջ Յարութեանն [23], ահեղագոչ եւ ազնիւ եղանակաւ. եւ սկսան հսկումն եւ գիշերապաշտօն մինչ ի լոյսն։ Եւ առաջնորդն մատոյց պատարագ զատկի օրն վերաբերելով։ Անդ էր տեսանել զբազմութիւն եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, քահանայից, կրօնաւորաց, սարկաւագաց, եւ զգեստուց եւ զարդուց, անօթից եւ սպասուց. եւ ինքն զգեցեալ էր շուրջառ մի սաֆի սիրմայէ, Ստամպօլ բանած. եւ ասին թէ հազար ղուռուշ կու նայի. զի ասին թէ ծանր բան է. եւ այլ զանազան շուրջառնի սէրասէր եւ զէրպապէ քանի հարիւր. եւ այն գիշերն համրեցի կանթեղս եւ ջահս միայն սուրբ Յարութեանն [24] ՝ հինգհարիւր, զատ ի սուրբ Յակոբայ եւ այլ վանօրէից. եւ այս ամէնս Հայոց միայն էր։ Զի էր յայնժամ [25] ազգս Հայոց պերճ եւ փարթամ քան զամենայն ազգս. կարծեմ թէ ի թագաւորաց ժամանակն այսպէս եթէ եղեալ է։

Նոյնպէս ժամակարգութիւնք եւ գրեանք, զորս գրել է տվել եւ զորս նորոգել՝ չկայ այլ տեղ. զի ինչ գիրք կամիս՝ գտանես ի սուրբ Երուսաղէմ։ Զայս ամենայն աչօք իմովք տեսի։

Եւ յայսմ [26] ամի [27] փախաւ հոռմի պատրիարգն [28] վասն պարտուց. զի ասեն թէ ԽՌ ղուռուշ պարտք ունի։ Ապա գոհութիւն ու փառք Աստուծոյ, որ մեք այսպէս շէն եւ հաստատ տեսաք զմեր եկեղեցիքն. զի ժամանակ մի եւ Հայք այսպէս էին, որպէս յառաջ ասացաք։

Եւ զկնի Պատրիարգին երկրպագեալ ամենեքեանքն՝ դարձաք ի սուրբ Յակոբ։ Եւ որչափ մարդ կայր՝ զամէնն նա կերակրեաց այն օրն՝ Պարոնտէրն. զի էին աւելի քան զհազար հոգի. ի վերայ տանեաց նստան եւ սուրբ Յակոբայ էրդիքն. կերաք գառն, հէրիսայ եւ խորու. եւ խմեցաք զանուշ գինին։