Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԾԵ.
Յաղագս օծման Ներսիսի կաթողիկոսի, եւ գործոց նորա, եւ Շահնազարեան Կարապետ   վարդապետի:

  (1846) Ի հետեւեալ ամին ՚ի մայիսի ել Ներսէս կաթողիկոս ՚ի Պետերբուրգայ հրամանաւ կայսեր ընկերակցութեամբ երեւելի պաշտօնատեարց կայսրութեանն, եւ եհաս ՚ի Տփխիս, ուր ընդ առաջ  գնացին  նմա  միով   աւուրբ  ճանապարհաւ  պայծառափայլ փոխարքայն Վօրօնցօֆ, որ էր վաղածանօթ սիրելի կաթողիկոսին, եւ ժէնէրալք, եւ զօրականք, ասպետք, եւ վաճառականք, եւ բազմութիւն բնակչաց քաղաքին յամենայն ազգաց, եւ մեծահանդէս շքով ածին զնա մեծ եկեղեցին Էջմիածնի որ ՚ի Տփխիս: Ուր համառօտիւ օրհնեալ զկայսրն եւ զորդիս նորա եւ զազգատոհմ նորա եւ  զքոխարքայն եւ  զամենայն ժողովեալսն,  ել ՚ի վեհարան իւր եւ հանգստացաւ, եւ զաւուրս հնգետասան ընդունէր զեկեալսն առ ինքն յայցելութիւն եւ յաջահամբոյր, եւ ինքն փոխադարձ գնաց յայցելութիւն փոխարքային եւ արքեպիսկոպոսին Վրաց:

Կացեալ ամիսս ինչ ՚ի Տփխիս եւ մխիթարեալ զամենեսին՝ ել ՚ի  Տփխիսէ  ընկերակցութեամբ  եպիսկոպոսաց  եւ  միաբանից  սրբոյ Էջմիածնի՝ որք ընդ առաջ եկեալք էին մինչեւ ՚ի Տփխիս, եւ հասեալ յԷջմիածին եւ հանգստացեալ, յետ աւուրց ինչ ընկալաւ զօծումն սուրբ ՚ի գագաթ իւր փառաւոր հանդիսիւ, եւ նստաւ յաթոռ հայրապետութեան Հայոց ՚ի յունիսի 9, 1846: Ի հանդիսի օծմանն գտաւ ներկայ կուսակալն Երեւանու հարիւր զօրականօք, եւ ՚ի գիշերի եղեն հրախաղութիւնք եւ լուսավառութիւն յամենայն կողմանս վանորէիցն, եւ կերակուր պատուական եւ առատ, եւ ուրախութիւն մեծ:

Յետ երից աւուրց մեկնեցաւ կուսակալն եւ զօրականք իւր, որոց բաշխեաց պարգեւս սրբազան հայրապետն ըստ արժանաւորութեան իւրաքանչիւրոցն, եւ ընկալաւ զմիաբանութիւն սուրբ աթռոյն, զիւրաքանչիւրոցն հարցուփորձ արարեալ զանուանս եւ զհայրենիս եւ զպաշտամունսն, զանպիտանսն եւ զանկարգսն առաքեաց ՚ի Սեւան կղզի, եւ զբարեկիրթսն կարգաւորեաց առ մէն մի պաշտօն. ՚ի կարգի եդ զխոհանոցսն եւ զգոմս խաշանց եւ կովուց, եւ զսեղանատունն եւ զկերակուրս միաբանիցն, բարեկարգեաց զդպրոցն աթոռոյն եւ զվարժարանն եւ զեկեղեցին Վաղարշապատու, եդեալ ՚ի նոսին վարժապետս բարեկրօնս ՚ի միաբանից աթոռոյն:  Զհետ  եղեւ  պայծառութեան  եւ  բարեկարգութեան,  եւ ետ շինել զլիճ մի մեծ ՚ի հանդիպոյ վանուցն յերկայնութիւն հարիւր կանգուն եւ ՚ի լայնութիւն յիսուն, եւ զյատակ նորա եւ զշըջապատն ՚ի սրբատաշ քարանց. եւ զջուրն՝ որ հոսէր յաւազանէն Ղազարապատու, հոսեցոյց ՚ի լիճն ընդերկրեայ ճանապարհաւ, եւ բազմացոյց անդ ձկունս բազմատեսակս եւ ախորժահամս: Կանգնեաց մօտ լճին եւ անտառ մի գեղեցիկ, տնկեալ ՚ի նմա վաթսուն հազար թթենիս եւ քառասուն հազար ծիրանս, եւ շուրջ զնոքօք հաստարմատ ծառս կաղմախու եւ բարտի, զորս ոռոգանէր լիճն երկուստեք ճանապարհաւ: Յօրինեաց եւ զգործարանս մետաքսի իբրեւ եկամուտ ինչ աթոռոյն, եւ զօր ամենայն մտածէր պէս պէս բարեկարգութեամբ շքեղացուցանել եւ վայելչացուցանել զաթոռն սուրբ, եւ անհետ առնել զամենայն խանգարմունսն եւ զաղտեղութիւնսն: Սիրէր եւ պատուէր անաչառութեամբ, զորս համակամ էին ջանից իւրոց եւ տրամադրութեանց, եւ ատէր աքսորէր ՚ի վանորայս զխառնագնացս եւ զբամբասեալս, եւ այսպէս օր յօրէ ջանահնար լինէր զաթոռն սուրբ պայծառացուցանել, եւ զարդարել ամենայն բարեկարգութեամբ:

Բայց եւ խոչնդոտք չէին նմա պակաս. յորոց մին եւ մեծագոյնն էր կանոնադրութիւն Ռուսաց տէրութեան որոշեալ ՚ի հարիւրաւոր յօդուածս եւ աւելի եւս, Պալաժէնիա անուն, զոր միամտութեամբ սրտի (չասացից թէ անխոհեմութեամբ եւ փառասիրութեամբ) ընկալեալ էր նախորդ կաթողիկոսն Յովհաննէս Կարբեցի, իբրեւ անվնաս ինչ անկախութեան եւ հնաւանդ բարեկարգութեան Հայաստանեաց եկեղեցւոյ, թերեւս օգտակար նմին եւ պիտանի:

Իսկ Ներսէս՝ որ ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ լուեալ էր զնդունելն կաթողիկոսին  զկանոնադրութիւնսն զայնոսիկ,  եւ ՚ի ձեռն մտերիմ  բարեկամաց  իւրոց  զգուշացուցեալ  էր  զնա  յետս  կոչել զստորագրութիւն իւր՝ համոզելով եւ յորդորելով, թէ այն կանոնադրութիւնք վնասակար են անկախութեան եկեղեցւոյ մերոյ, ջնջեն բոլորովին զհնաւանդ առանձնաշնորհութիւնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ՝ տուեալս ՚ի սուրբ ժողովոց յաւուրց անտի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի եւ Ներսիսի մեծի. բայց նա ոչ անսաց նմա, եւ ամօթ համարեցաւ ինքեան զյետս կոչումն ստորագրութեան իւրոյ:

Ուստի այժմ ՚ի նստիլ իւր յաթոռ Հայրապետութեան Հայոց՝ մերժեաց եւ հերքեաց զամենայն իբրեւ վնասակար եւ անընդունելի Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, եւ հրատարակեաց ՚ի լուր կայսրութեանն Ռուսաց: Վասնորոյ եւ ոչ իսկ արժանի վարկաք մեք տալ ՚ի կարգի պատմութեանս ծանօթութիւն ինչ զյօդուածոց վնասակար կանոնադրութեանն, զոր մերժեաց Ներսէս այրն Աստուծոյ, եւ նոյնպէս յաջորդ նորա Մատթէոս կաթողիկոս մերժեաց, իսկ ազգն համօրէն ոչ երբէք ծանեաւ զայն. ուստի լաւ է թաղել եւ զայն եւ չյանձնել ապագայ զաւակաց մերոց: Խորհեցաւ եւ զբազում ժամանակս տարւոյն կամ զամիսս ինն անցուցանել ՚ի Տփխիս, զի դիւրասցի նմա անդ զամենայն օր տեսանել զփոխարքայն եւ խորհրդակցիլ ընդ նմա. վասն որոյ զերիս ամիսս միայն յայց ելանէր սրբոյ աթոռոյն, ընդունէր զեկեալսն յուխտ եւ յերկրպագութիւն, օրհնէր զմիւռոնն սուրբ, եւ ձեռնադրէր եպիսկոպոսունս. յետ կարգադրութեանցս այսոցիկ ետ պատրաստել զկառս իւր, եւ կեցեալ օր մի յԵրեւան քաղաք, ել անտի բազմութեամբ ժողովրդոց, եւ եկեալ ՚ի Տփխիս մեծաւ հանդիսիւ, հանգեաւ ՚ի վեհարանի իւրում:

Յետ աւուրց ինչ գնաց յայցելութիւն վարժարանին իւրոյ՝ զոր ինքն հիմնադրեալն էր եւ եկամուտս պատրաստեալ, եւ կոչեալ Ներսիսեան վարժարան, բայց ապա յաւուրս Կարապետ արքեպիսկոպոսի վիճակաւորի տեղւոյն խոպանացեալ եւ ՚ի վարձու տուեալ այլոց, վասն ցաւ մեծ զգաց կաթողիկոսն ՆԵրսէս, եւ իսկ եւ իսկ վտարեաց անտի, զորս նստէին անդ իբրեւ ՚ի տան, եւ պահանջեաց ՚ի Կարապետ եպիսկոպոսէն զհաշիւ վարժարանին իւրոյ եւ վիճակին՝ կարգելով յանձնաժողովս քանի ինչ անգամ, որոյ անդամք էին Շահնազարեան Կարապետ վարդապետ եւ Յովհաննէս վարդապետ Արշարունեան, եւ յետ նոցա Գէորգ վարդապետ Կոստանդնուպօլսեցի առաջնորդն Պրուսայու, եւ Դաւիթ վարդապետ սուրբ Երուսաղէմի, որք գնացեա՝ք էին ձեռնադրիլ եպիսկոպոս, եւ զամ մի եւ աւելի տքնեցան յայս պաշտօն հաշուընկալութեան, եւ այս վէճ եւ խնդիր հաշուին տեւեաց զամս բազումս, որ բազմօք տառապեցոյց զԿարապետ եպիսկոպոսն եւ ընդ պատրեօք էարկ, եւ մերկացուցեալ յամենայն հարստութեանցն առաքեաց զնա յԱխլխա իբրեւ առաջնորդական փոխանորդ, ուր եւ մեռաւ նա  անդ:

Պատմի թէ Կարապետ եպիսկոպոս տայ կաշառս երից հազար մանէթաց  Շահնազարեան  Կարապետ  վարդապետին՝  որ  նախագահն էր յանձնաժողովոյն իւրոյ, զի զհաշիւն տեսցէ յօգուտ անձին իւրոյ. եւ նա այլընդ այլոց տեսանէ հաշիւ: Իմացեալ զայս կաթողիկոսին  Ներսիսի  խնդրէ  զՇահնազարեանն  պատուհասել զնա ըստ արժանաւոյն. բայց նորա զգացեալ՝ գիշերայն խոյս տայ ՚ի  Տփխիսէ եւ անցանէ ընդ սահման Օսմանեան տէրութեան, եւ գնաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս յաւուրս Յակոբոս պատրիարքի: Եւ Ներսէս կաթողիկոս առաքէ զկոնդակս առ Յակոբս պատրիարք եւ առ իշխանաւորս ազգիս, առ Կարապետ արքունի ճարտարապետ, եւ առ Յովհաննէս եւ Պօղոս արքունի վառօդապետս, զի չընդունիցին զՇահնազարեանն իբրեւ Հայոց վարդապետ, եւ Յակոբոս պատրիարք ակնածեալ ՚ի կոնդակէ կաթողիկոսին՝ ոչ ցուցանէ նմա երես զուարթ, եւ արգելաւ զնա ՚ի քարոզչութենէն Ղալաթիոյ եկեղեցւոյն, ուր յղեալն էր յառաջ:

Իսկ նորա տեսեալ, զի չիք տեղի ապաստանի յերեսաց կաթողիկոսին, անցանէ ՚ի Փարիզ, ուր պարապեցաւ ժամանակս ինչ ՚ի թարբմանութիւնս նախնի պատմագրաց մերոց ՚ի Հայէ ՚ի Գաղղիացի բարբառ, զորս եւ սկսաւ տպագրութեամբ ՚ի լոյս մեծ գտեալ ՚ի Հայազգի վաճառականաց պանդխտելոց անդ՝ սկսաւ հրատարակել օրագիր. բայց ախտ ինչ դժնդակ եւ անբուժելի ՚ի վերայ հասեալ՝ արգել զնա ՚ի վաստակոցն, յոյր վասն վերադառնայ ՚ի Փարիզ, եւ չգտեալ անդ դարման անձին՝ գայ յԵգիպտոս, ուր  տեսեալ զՆուպար  փաշա խօսակցի  ընդ նմա, եւ  յայտնէ զիղձս իւր զամենայն ինչս եւ զգրեանս իւր յանձնել նմա առնելով կտակս վասն հաստատութեան ազգային դպրոցի միոյ ՚ի կողմանս Կիլիկիոյ յիւրոց իսկ արդեանց, եւ զՆուպար փաշա կարգել կտակակատար, եւ ապա եկեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, յետ սակաւ ժամանակաց մեռանի անդ, եւ թաղի ՚ի Խասգիւղ:

Դէպ եղեւ յաւուրսն յայնոսիկ Ներսէս եպիսկոպոսի Վարժապետեան երթալ յԵգիպտոս հրամանաւ Պօղոսի պատրիարքին Կոստանդնուպօլսոյ, գնացեալ սորա անդ, տեսանէ զՆուպար փաշա, եւ միանգամ եւ երկիցս խօսակցի ընդ նմա վասն կտակին Շահնազարեան   վարդապետին:

Բայց վասն զի այնչափ գոյք հանգուցելոյն չէին բաւական ՚ի հասոյթ դպրոցին, եւ բազմաց ծախուց պէտք էին վասն շինութեան դպրոցին եւ կարեւոր պիտոյից նորին, ինքն իսկ փաշայն խոստացաւ հոգալ զամենայն յիւրոց իսկ արդեանց, յաւելլով ՚ի վերայ հազար Օսմանեան ոսկւոյ գոյից Շահնազարեանի՝ երեք հազար ոսկիս եւս. եւ առ դիւրելոյ առ ժամանակ ինչ զպիտոյս վարժարանիս, խորհրդով Նուպար փաշայի հաստատեցաւ վարժարանս ՚ի Խասգիւղ, ընդունելով ՚ի նմա տասն աշակերտս ձրիավարժս ՚ի զանազան կողմանց Կիլիկիոյ, ըստ բաղձանաց Շահնազարեան վարդապետին. որպէս զի յետ ժամանակաց դիւրեսցի հաստատութիւն վարժարանին ՚ի Կիլիկիա, ՚ի ձեռն բնիկ աշակերտացն վարժելոց ՚ի վարժարանին Խասգիւղի:

Մեծապէս փայլի յազգօգուտ հաստատութեանս յայսմիկ աշխատութիւն եւ տքնութիւն Գերապատիւ Ներսէս սրբազան եպիսկոպոսի Վարժապետեան, որ յաջողեցաւ ըստ ամենայնի շահիլ եւ զսիրտ Նուպար փաշայի, եւ եղեւ պատճառ հաստատութեան վարժարանիս, յորում բաց ՚ի ձրիավարժ տասն աշակերտաց՝ ամսականաւոր աշակերտք պարապին յուսումն՝ առաւել քան զհարիւր: