Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԿԶ.
Յաղագս  պատրիարքութեան  Գէորգայ,   եւ  ճանապարհորդութեան  Մատթէոսի ՚ի սուրբ Էջմիածին:

(1858) Յակոբ պատրիարք պատճառելով զծերութիւն իւր եւ զտկարութիւն անձինն, կամովին հրաժարեցաւ ՚ի պատրիարքութենէն, եւ ընտրեցաւ ՚ի տեղի նորա Գէորգ արքեպիսկոպոս առաջնորդն Պրուսայու յազգային ժողովի ընդ նախագահութեամբ սրբազան կաթողիկոսին, զոր ծանուցեալ արքունի Դրան, ածին ՚ի Պրուսայէ եւ առաքեցին ՚ի Բ. Դուռն, որ ընկալեալ զնշան պատրիարքական իշխանութեան, մեծահանդէս շքով վերադարձաւ ՚ի պատրիարքարանն: Իսկ Յակոբ պատրիարք առանձնացաւ ՚ի տան սուրբ Խաչ եկեղեցւոյն յԻւսքիւտար, եւ արար ՚ի նմա նորոգութիւնս բազումս:

Յետ քանի ինչ ամաց նորոգեաց եւ զդպրոց թաղին քարուկիր յօրինուածով եւ հոյակապ շինուածով, որ հրկէզ եղեալն էր. եւ ՚ի պարտիզի  նորին  պատրաստեաց զգերեզման  գնացեալն  էր  յուխտ եւ յերկրպագութիւն ՚ի կատարումն ուխտին, զոր ուխտեալն էր ՚ի մանկութենէ  իւրմէ:

Յետ երկուց ամսոց եկին ՚ի կողմանէ սուրբ Էջմիածնի հրաւիրակք առ սրբազան կաթողիկոսն՝ Մակար արքեպիսկոպոսն եւ Մկրտիչ եւ Գալուստ վարդապետք եւ երկու սուրհանդակք. եւ նստան ՚ի Բերա ՚ի տան միում, զոր պատրաստեաց նոցա Պօղոս պէյ Տատեան կահիւք եւ կարասւովք եւ ամենայն կարեւորօքն հանդերձ:

Ի նոյն աւուրսն հրաւիրեցաւ սրբազան կաթողիկոսն ՚ի պալատն արքայի, որ առեալ ընդ իւր զՊօղոս պէյ Տատեան, եւ զՄակար եպիսկոպոս, եւ զՄկրտիչ եւ զԳալուստ եւ զԱնդրէաս վարդապետսն, գնաց առ արքայ. եւ ընկալեալ զառաջին կարգի Մէճիտիյէ շքանշանն՝ վերադարձաւ մեծահանդէս շքով. իսկ Մակար եպիսկոպոսի եւ երից վարդապետաց շնորհեցան երրորդ կարգի Մէճիտիյէ նշանք, որք յետ աւուրց ինչ խնդրեցին հրաման ՚ի սրբազան  կաթողիկոսէն  երթալ  յուխտ  յԵրուսաղէմ,  եւեւ  վերադառնալ զկնի Զատկին:

Եւ ՚ի քսաներորդ աւուր ապրիլի Լօրիս Մելիքով Հայազգի ժէնէռալն եկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս ուղեկցութեամբ իւր բանակի օգնական Հայազգի Միքայէլ Միանսարով հարիւրապետին տանել զսրբազան կաթողիկոսն յԷջմիածին. եւ իջեալ յապարանս դեսպանին Ռուսաց յերկուշաբթի աւուր, ծանոյց ՚ի պատրիարքարանն. եւ ՚ի յաջորդ աւուրն գնացեալ ընդ Տատեան Պօղոս պէյին ՚ի պատրիարքարանն, տեսաւորեցան ընդ Գէորգայ պատրիարքին, եւ որոշեցին ՚ի հինգշաբթի աւուր գնալ առ սրբազան կաթողիկոսն յՕրթագիւղ, եւ զորոշումնս զայս ծանուցին սրբազան կաթողիկոսին:

Եւ ՚ի հինգշաբթի աւուր Գէորգ պատրիարք չորս վարդապետօք, եւ Պօղոս պէյ եւ Յովհաննէս պէյ Տատեան եւ Գէորգ պէյ Երամեան բազմութեամբ իշխանաւոր անձանց ելեալք ՚ի Բերայէ ընդ վսեմափայլ զօրապետին, եկին յՕրթագիւղ առ սրբազան կաթողիկոսն, որ սպասէր գալստեան նոցին ընդ ութից վարդապետաց եւ Սարգսի եպիսկոպոսի եւ նախկին պատրիարք Յակոբ սրբազանին յընդարձակ եւ գեղեցիկ տան գերդաստանին Եուսուֆեանց:

Վսեմափայլ  զօրապետն  ներկայացեալ  առաջի  նորին  վեհափառութեանն՝ համբուրեաց զաջ նորա եւ ասէ. «Վեհափայլ Տէր, փոխարքայն Կովկասու բարեհաճութեամբ թագաւոր կայսեր իմոյ եդ ՚ի վերայ իմ զքաղցր պարտաւորութիւն գալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ՚ի դիմաց ամենայն Հայոց Ռուսաստանի շնորհաւորել սրբազանութեան ձերում զհաստատութիւն ձեր յօգոստափառ Կայսերէ ՚ի կաթողիկոսութիւն ամենայն Հայոց, հրաւիրել զձեզ ՚ի սուրբ աթոռն Էջմիածնի, եւ ուղեկից լինել Սրբազանութեանդ յամենայն սահմանս Ռուսիոյ: Երջանիկ համարիմ զանձն իմ, որ այսօր՝ առ ՚ի կատարել զեդեալն իմ պարտաւորութիւն, շնորհ ունիմ ներկայանալ վեհափայլութեան ձերում, եւ եռանդեամբ հոգւոյ համբուրել ըզ սուրբ աջն ձեր»:

Եւ սրբազան կաթողիկոսին համառօտ եւ գեղեցիկ ատենաբանութեամբ ետ նմա զհայրապետական օրհնութիւն իւր: Յայնժամ Եուսուֆեանց Տիգրան աղա երիտասարդ ազնաուկանն ՚ի  դիմաց ազգային երեսփոխանաց եւ ամիրայից արար համառօտ ատենաբանութիւն իմն առ վեհափայլ կաթողիկոսն եւ ասէ. ”Վեհափառ Հայրապետ, աներկբայ լինելով, թէ հայրախնամ սիրտ ձերդ վեհափայլութեան անպատում բերկրութեամբ լցեալ է այսօր, տեսանելով առաջի վեհափառութեան ձեր զյարգելի պատգամաւորս երեւելի  իշխանաւորաց  ազգիս  եւ  բոլոր  հասարակութեան՝  որք գտանին ՚ի մայրաքաղաքիս, խնդրեմք հրաման ՚ի հրաման ՚ի Սրբազանութեան ձերմէ յայտնել վսեմափայլ զօրապետիս զհաւաստիս անպատում բերկրութեանց, զոր զգամք եւ վայելեմք շնորհիւ գալստեան նորին:

Եւ դարձուցեալ զերեսս իւր առ զօրապետն, ասէ, տէր զօրապետ, այո ներկայութիւն ձեր զկրկնակի ուրախութեանց զառիթս մատակարարէ մեզ, տեսանելով նախ զձերդ մեծանձնութիւն արժանաւորապէս վարձատրեալ յօգոստափառ ինքնակալէն ամենայն Ռուսաց, եւ նոյնպիսի մեծարանօք պատուեալ յօգոստափառ սուլթանէ մերմէ, որ ամենամեծ պատիւ եւ միանգամայն պարծանք է ազգի մերում, որով կարեմք պարծիլ այսօր եւ մեծարիլ յօտար ազգաց: Եւ երկրորդ՝ մեծ է ուրախութիւն մեր տեսանելով զհաւաստիս բերկրութեանց Ռուսիաբանկ մերազնեայց, զոր զգան յանձինս՝ տեսանելով զընտրութիւն նորին  վեհափառութեան Մատթէոսի սրբազան կաթողիկոս, բարձրացեալ ՚ի գահ հայրապետութեան Հայաստանեայց  եկեղեցւոյ  յառաքելական  աթոռ սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի լուսաւորչի, եւ համաձայնութիւն նոցին յայս աստուածապարգեւ շնորհ՝ հաւաստիք իմն են ազգի համաշխարհական քաղաքակրթութեան սիրաբորբոք միաբանութեան, որ անհրաժեշտ կերպիւ կարեւոր է ո եւ իցէ ընկերութեան, որ ցանկայ մտանել ընդ լուսաւոր նորին պողոտայ:

«Ուրեմն իրաւունս ունիմք յուսալ մխիթարութիւն եւ ըզգալ ուրախութիւն տէր զօրապետ, տեսանելով զօգոստափառ ինքնակալացն ամենայն Ռուսաց եւ Տաճկաստանի զչնաշխարհիկ համարումնն, զոր ունին առ ազգ մեր, եւ զոր յայսմ առթի փառաւորագոյն կերպիւ յայտնեցին մեզ. որոց եւ բարեկամական յարաբերութիւնքն միջոց իմն են յառաջադիմութեան ազգի մերում:

«Ազգ մեր ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ առատապէս վայելեալ է զհայրագորով խնամս օգոստափառ ինքնակալացս այսոցիկ փոխարէն իւրոց հաւատարիմ ծառայութեանցն. եւ որովհետեւ վեհափառութիւնք նոցին պատուիրեն մեզ մտանել ՚ի շաւիղ լուսաւորութեան  այժմեան  դարուս,  յոր  զառաջին  կարեւոր  քայլափոխն արարեալ է ազգ մեր, եւ խոստանայ կատարել զքաղցր պարտաւորութիւնսն զայնոսիկ, խնդրեմք ՚ի ձէնջ տէր զջրապետ, զի լինիջիք թարգման յուսալից զգացմանցս այսոցիկ առ օգոստափառ ինքնակալսն, որոց կայսերական անգին կենաց եւ յարատեւ բարեկամութեանն եմք ցանկացողք եւ աղօթարարք|:

Պատասխանի ետ Մելիքով զօրապետն եւ ասէ «Ամիրայք, յորմէ հետէ ազգս Հայոց վայելէ զպաշտպանութիւն Օսմանեան եւ Ռուսիոյ մեծազօր տէրութեանց, գովելի հաւատարմութեամբ իւրով արժանի եղեալ է վստահութեան եւ համակրութեան նոցա, ջանասցուք ուրեմն պահել միշտ եւ առաւելուլ զայս պարծանք ազգիս, հաւատարիմ կալով իսպառ՝ դուք ձերում թագաւորի եւ մեք մերումն. եւ այսպէս կատարելով զպարտաւորութիւն մեր՝ յառաջադիմեսցուք ընդ շաւիղ քաղաքակրթութեան դարուս»:

Յետ ցնծալից այցելութեանս եւ բազմապատիկ մեծարանաց՝ զոր արար ազգասէր գերդաստանն Եուսուֆեանց ՚ի շնորհս սրբազան կաթողիկոսին եւ ՚ի պարծանս ազգիս, վերադարձաւ զօրապետն մեծաւ գոհանակութեամբ ՚ի Բերա ընդ որոց եկեալն էր:

Եւ ՚ի յաջորդ աւուրն հրաւիրանօք Բ. Դրան գնաց զօրապետն ընդ դեսպանին Ռուսաց ՚ի պալատն արքայի, եւ գտեալ սիրալիր ընդունելութիւն եւ մեծամեծ յարգանս, գնաց անտի ՚ի Բ. Դուռն, եւ արար այցելութիւն մեծի եպարգոսին՝ եւ արտաքին գործոց տեսուչ Ֆուատ փաշային՝ եւ այլոց երեւելի պաշտօնակալաց:

Բազմապատիկ եղեն կոչունք եւ խնճոյք եւ հրաւէրք վսեմափայլ զօրապետին ՚ի Բերա, յՕրթագիւղ, եւ ՚ի Պէշիկթաշ, բայց գերազանցեաց քան զամենեսին հրաւէրն ՚ի Բերա յօթեւանին՝ որ կոչէր Օթէլ տը պիզանս, զոր արարին ուսումնականք ազգիս ՚ի պատիւ նորին վսեմութեանն, ուր բազում ճառք խօսեցան համառօտ ձեւովք, եւ եղեն փոխադարձ բարեմաղթութիւնք:

Մեծահանդէս էր եւ շուք փառաւորութեան Սրբազան կաթողիկոսին ՚ի հրաւէրսն յեկեղեցիս ՚ի մատուցումն սրբոյ Պատարագի եւ ՚ի լուր սքանչելի ատենաբանութեանցն:

Առաքեաց եւ  պատրիարքն Յունաց զփոխանորդ իւր  հանդերձ երկու եպիսկոպոսօք ՚ի շնորհաւորութիւն առ Սրբազան կաթողիկոս, բերեալ շնորհաւորութիւն ՚ի պատրիարքէն, որք ընկալեալ սիրալիր ընդունելութիւն, վերադարձան ՚ի տեղիս իւրեանց:

Իսկ դեսպանն Անգլիացւոց արար ՚ի պալատի իւրում ըզփառաւոր հացկերոյթ ՚ի պատիւ սրբազան կաթողիկոսին եւ Մելիքով զօրապետին, ընդ որս սեղանակից էին եւ դեսպանքն Ռուսաց եւ Պէլճիքայի՝ եւ Պօղոս պէյ Տատեան:

Յաւուրսն յայնոսիկ բարձրապատիւ Դուքսն Կոստանդիանոս եղբայր կայսերն Ռուսաց ընտանեօք իւրովք գնացեալ յուխտ ՚ի սուրբ  Երուսաղէմ,  արար այցելութիւն  սրբոց  Յակոբեանց գերահռչակ ուխտին Հայոց. եւ սիրալիր ընդունելութիւն գտեալ ՚ի Յովհաննէս պատրիարքէն հանդերձ ոսկի Խաչիւ ընծայիւք սուրբ Կենաց փայտին եւ սրբոց մասանց, վերադարձաւ մեծաւ շնորհակալութեամբ ՚ի նաւ իւր. եւ յետ հնգետասան աւուրց եկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որում պատրաստեալ էր արքայ զապարանսն Էմիրկիւնի:

Գնացին անդր յայցելութիւն նախարարք տէրութեան, դեսպանք Եւրոպացւոց, եւ պատրիարքունք Յունաց եւ Հայոց: Իսկ սրբազան կաթողիկոսն պատրաստեալ զփոքր Խաչ մի համակ ոսկի մարգարտազարդ, ագուցեալ ՚ի նմա զմասն սրբոյ Կենաց փայտին եւ սրբոյն Ստեփանոսի նախավկային, գնաց առ բարձրապատիւ Դուքսն ընկերութեամբ Գէորգայ պատրիարքին եւ Պօղոսի Տատեան. զորս ներկայացոյց Մելիքով զօրապետն առաջի նորին վսեմութեան, որ բացաւ գլխով ընդ առաջ ելեալ  համբուրեաց զաջ սրբազան կաթողիկոսին. եւ նա օրհնեաց զնա, համբուրեաց զճակատ նորա, եւ ետ նմա զսրբազան նուէրն տանիլ եւ կախել զպարանոցէ որդեկին իւրոյ: Եւ բարձրապատիւ Դուքսն  մեծարեալ յոյժ զսրբազան կաթողիկոսն, խօսեցաւ ընդ նմա սպասել աւուրս ինչ, եւ ընդ իւր մեկնիլ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի միում աւուր:

Եւ ՚ի նմին աւուր հեռագրով հրաման առաքեաց ՚ի Նիքօլայէվ նաւատեղին յերկիրն Ղրիմու, առաքեալ զշոգենաւ մի մեծ պատրաստեալ ամենայն զարդուք ՚ի Կոստանդնուպօլիս առ ՚ի տանել զսրբազան կաթողիկոսն ՚ի Բօթի:

Եւ ըստ հրամանին յետ երից աւուրց եկն պատուական եւ գեղեցիկ շոգենաւ մի ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ըստ ազդարարութեան  դեսպանատանն Ռուսաց  եկն  եւ  խարսխեաց  առաջի  Օրթագիւղի:

Լուեալ արքայ, եթէ բարձրապատիւ Դուքսն ունի մեկնիլ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ յերկիր իւր, հրաւիրեաց զնա ՚ի Կէօքսու յամարանոցն ՚ի հացկերոյթ, յոր զվերջի հրաժարական ողջոյնն ետ արքայի Դուքսն մեծ, ծանուցանելով միանգամայն, եթէ եւ կաթողիկոսն Հայոց ունի ՚ի վաղիւն մտանել ՚ի շոգենաւ երթալ ՚ի սուրբ Էջմիածին:

Եւ ՚ի յաջորդ աւուր առաւօտեան հրաւիրեաց արքայ ըզՍրբազան կաթողիկոսն ՚ի պալատտ իւր տալ զվերջին հրաժարական ողջոյնն, եւ սիրալիր ընդունելութիւն եւ բազում մեծարանս ցուցեալ նմա, դարձոյց շքեղ փառօք եւ պատուով յՕրթագիւղ. ուր եղեւ հանդէս մեծ ՚ի ծովեզերայ յարկի Ճանիկ ամիրայի, յորում ժողովեալք էին պատրիարք, եպիսկոպոսք, վարդապետք, եւ քահանայք, իշխանք մեծամեծք, եւ բազմաթիւ հասարակութիւն Հայոց ընդ ծով եւ ընդ ցամաք. որոց ամենեցուն տուեալ սրբազան հայրապետն զսիրալիր ողջոյն իւր եւ զօրհնութիւն, եմուտ ՚ի շոգենաւ ընդ Մելիքով զօրապետին յիններորդ ժամու երկուշաբթի աւուր ՚ի յունիսի 2, 1859:

Ի նմին պատու եւ բարձրապատիւ դուքսն եմուտ ՚ի շոգենաւ իւր, եւ ՚ի միասին ելաք ՚ի ճանապարհ ընդ նեղուցն Վոսբորի: Ուղեկից եղեն ընդ սրբազան հայրապետին եւ Սարգիս եպիսկոպոս Անդրիանուպօլսոյ, Սարգիս վարդապետ Թէոդորեան, Աբրահամ վարդապետ Պիւլպիւլեան, եւ այլք: Ընդ նոսին էի եւ ես, որ գոլով ատենադպիր Նորուն վեհափառութեան եւ դասատու նորին ՚ի քառասուն եւ հինգ ամաց հետէ, ականատես եմ այս ամենայն անցից, զորս հաւատարմաբար ՚ի գիր անցուցի մեկին եւ պարզ ոճիւ առ դիւրմաց ինելոյ ամենեցուն: