Արտազի հայկական իշխանութիւնը…

2. Հայոց եկեղեցին XIII դ. կէսերին

Կիլիկեան հայկական թագաւորութիւնը ամենասերտ տնտեսական ու քաղաքական կապերի մէջ էր եւրոպական երկրների եւ Մերձաւոր Արեւելքում ստեղծուած խաչակիր իշխանութիւնների հետ։ Այդ երկրի տնտեսական բարգաւաճ վիճակն իսկ առաջին հերթին պայմանաւորուած էր միջազգային տարանցիկ առեւտրով, որի կարեւոր հանգուցակէտերը մեզ հետաքրքրող ժամանակաշրջանում կիլիկեան նաւահանգիստներն էին։ Կիլիկիայի հայ աւատատէրերն ու մեծահարուստ վաճառականները, տնտեսական սերտ համագործակցութեան մէջ լինելով «ֆռանկների» հետ, իրենց նիստուկացով եւ կենցաղով զգալապէս հեռացել էին հայրենական աւանդներից, հագնւում ու պճնւում էին եւրոպացիների նման, խնամիական կապեր հաստատում խաչակիրների հետ՝ իրենց կեանքն ու կենցաղը յարմարեցնելով միջնադարեան Եւրոպայի չափանիշներին։

Կիլիկեան հայկական պետութեան շահերը եւրոպական երկրների հատ շաղկապուած հասարակական շերտերը՝ ազգային դիմահեղման ընթացքի մէջ մտած խոշոր աւատատէրերն ու մեծատուն վաճառականները, ընդառաջ գնալով Կաթոլիկ եկեղեցու Արեւելք առաքուող պաշտօնեաների օրաւուր ծաւալուող քարոզչութեանը, պատրաստ էին նաեւ դաւանաբանական զիջումներ կատարելու գնով սերտ միութիւն ստեղծել Հայ եւ Կաթոլիկ եկեղեցիների միջեւ։ Հռոմկլայում հաստատուած Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը XIII դ. կէսերին դեռեւս ի զօրու էր հակահարուած տալու Վատիկանի գործակալներին եւ պաշտպանել իր դիրքերի որպէս ինքնագլուխ (աւտոկեֆալ) եկեղեցի։

1246 թ. Հռոմի պապը յատուկ պատուիրակի միջոցով մի գրութիւն էր յղել Հեթում Ա թագաւորին, որով Հայոց եկեղեցու դաւանանքը հերձուածողական համարելով՝ Կաթոլիկ եկեղեցու գիրկն էր հրաւիրում «մոլորեալ» հայերին։ Հռոմի եկեղեցին հմինադրել է Պետրոս առաքեալը՝ Քրիստոսի սիրեցեալ աշակերտը («վէմն հաւատոյ»), ուստի բոլոր եկեղեցիները պարտաւորուած են ճանաչելու նրա յաջորդը համարուող պապի գերիշխանութիւնը. «Հռոմի աթոռն միայն ունի իշխանութիւն ի վերայ երկրի կապելոյ եւ արձակելոյ, եւ ծառայութիւնպարտին նմա ամենայն եկեղեցիք», - գրուած էր այնտեղ։

Հեթում թագաւորը, ինչպէս եւ սպասելի էր, այդ մասին իրազեկ է դարձնում Կոստանդին կաթողիկոս Բարձրբերդցուն եւ ստանում նրանից մի ուշագրաւ պատասխան, որը շարադրուել էր այդ ժամանակ Հռոմկլայում գտնուող Վարդան Արեւելցու գործակցութեամբ [1] ։

«Հնգետասան սխալ եւ անընդունակ բան» գտնելով պապի գրութեան մէջ՝ կաթողիկոսն իր պատասխանով վճռականօրէն մերժում է Պետրոս առաքեալի յաջորդի հիմնազուրկ պահանջները՝ յայտարարելով, որ Քրիստոսի բոլոր 12 աշակերտները համահաւասար պատիւ եւ իշխանութիւն են ունեցել։ Այս գրութիւնը պաշտօնական մի վաւերագիր չէ, անշուշտ, այլ Հայ եկեղեցու գահակալի մտերմական մի նամակը երիտասարդ թագաւորին, սակայն, ինչպէս իրաւացիօրէն նկատել է Մ. Օրմանեանը, «Մտերմական գրուածներ աւելի զօրաւոր են իւրաքանչիւրին ներքին համոզումը իմանալու համար, քան պաշտօնական գրութիւններ» [2] ։

Առաքեալների համապատւութեան թեզը պաշտպանելով՝ Հայոց եկեղեցու վարիչները Կաթոլիկ եկեղեցու հիմնադիր հռչակուած Պետրոս եւ Պօղոս առաքեալների դիմաց պարզում էին երկու այլ առաքեալների՝ Բարթուղիմէոսին եւ Թադէոսին, որոնք, իբր, քարոզչական իրենց շրջագայութիւններն աւարտել ու իրենց վախճանը գտել էին Հայաստանի Արտազ գաւառում՝ հիմնաքարը դնելով Հայաստանեայց եկեղեցու։ Այս մասին տակաւին V դ. յօրինուել էին որոշ զորյցներ, բայց «հայոց առաքեալների» նահատակութեան պատմութիւնները ճոխացուեցին հէնց Կոստանդին կաթողիկոսի աթոռակալութեան այս տարիներին՝ որոշակի տեղ մատնանշելով նրանց շիրիմների համար։ Ուշագրաւ է, որ պաշտօնական գրութիւնների մէջ, կաթողիկոսական իր տիտղոսից անմիջապէս յետոյ («Ծառայ Քրիստոսի եւ շնորհօք նորին կաթողիկոս Հայոց»), բարձրբերդցին շեշտում էր Հայոց եկեղեցու «ընդ իշխանութեամբ գաւազանի սրբոց առաքելոցն թաթէոսի եւ Բարթուղիմէոսի» լինելու պարագան։

Եւ ահա, պապի վերոյիշեալ գրութեան ստացման եւ պատասխանը պատրաստելու օրերին, Կոստանդին կաթողիկոսը յատուկ մտահոգութեան առարկայ է դարձնում Թադէոս առաքեալի վանքի վերաշինութեան հարցը՝ այն դարձնելով Հայաստանեայց եկեղեցու նորաստեղ մի թեմի կենտրոն, որի հոգեւոր իշխանութեան սահմանները տարածուելու էին շրջակայ գաւառների վրայ՝ իրենց մէջ առնելով նաեւ Իրանում եւ Անդրկովկասում հաստատուած մոնղոլ տիրակալների վարդա-քաղաքական կենտրոն Ատրպատականը՝ Մարաղա եւ Թաւրիզ քաղաքներով [3] ։

Կոստանդին կաթողիկոսն ու Հեթում թագաւորը, վերոյիշեալ նկատառումներից բացի, հաշուի էին առնելու անշուշտ եւ այն հանգամանքը, որ Կիլիկեան հայկական թագաւորութեան դաշնակից մոնղոլների վարչաքաղաքական կենտրոնում ստեղծելով եկեղեցական նոր թեմ՝ իրենց մշտական ներկայացուցիչն էին ունենալու այնտեղ յանձինս թեմական առաջնորդ եպիսկոպոսի։

Արտազի կամ Առաքելոց երկրի նորաստեղծ թեմի առաջնորդը, ստանձնելով իր պաշտօնը, կամայ թէ ակամայ շփումներ ու բախումներ էր ունենալու հարեւան շրջանների, մասնաւորապէս՝ Սիւնիքի ու Վասպուրականի հոգեւոր առաջնորդների հետ։ Սրանք, ըստ մեծի մասի լինելով կրօնաւորի սքեմ հագած աւատատէրեր, գործում էին ի շահ իրենց գերդաստանների, եկեղեցական կալուածատրութեան ցուցանակների տակ ապահովելով բռնագրաւման վտանգից իրենց կալուածքների մի ասը։ Ի տարբերութիւն հին ու պատմական անցեալ ունեցող թեմերի իշխանաշուք առաջնորդների, Արտազի եպիսկոպոսը նորաստեղծ իր թեմի դիրքը, հեղինակութիւնն ու տնտեսական կշիռը բարձրացնելու համար յենուելու էր, հիմնականում։ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան եւ նրան զօրավիգ կանգնած Կիլիկեան հայկական թագաւորութեան վրայ, հանդիսանալով նրանց մշակած քաղաքականութեան ջատագովը Մեծ Հայքում։