Արտազի հայկական իշխանութիւնը…

[1]            Հ. Ոսկեանը, յատուկ անդրադառնալով այս խնդրին, գրում է. «Հ. Ինճիճեան եւ Հ. Էփրիկեան երկու զանազան վանքեր կը համարին (հմմտ. «Ստորագրութիւն», էջ 205, Բնաշխարհիկ բառարան, Բ, էջ 251), Մ. Չամչեան կը գրէ իր Պատմութեան ցանկին մէջ (էջ 155)՝ «Ծործորու վանք, այն է ուխտ սուրբ Աստուածածնի ի վիճակ Թադէի յԱրտազ գաւառի» (հմմտ. եւ Պտմ. Գ, էջ 271)։ Հ. Զարբհանէլեան (Պտմ. հայ դպրութեան, էջ 757) եւ Հ. Պոտուրեան (Բազմավէպ, 1906, էջ 257) կը համարին միեւնոյն վանքը, ինչպէս նաեւ Ղ. Ալիշան (Յուշիկք հայրենեաց, Բ, էջ 472)»։ Հ. Ոսկեանը քաղուածքներ է անում մի շարք յիշատակարաններից, որոնց մէջ գրչութեան վայրը մատնանշւում է այսպէս. «Ի վիճակ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, ի վանս Ծործորու կոչեցեալ՝ ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի»։ Այս բանաձեւը անկողմնակալ ընթերցողի համար երկու տարբեր վանքերի գոյութիւնը հաստատող մի փաստ է. Ոսկեանը, սակայն, հակառակ եզրակացութեան է յանգել. «Այս վկայութիւններու եւ տեղիքներու վրայ հենելով, - գրում է նա, - հաւանական կը թուի թէ Ս. Թադէի եւ Ծործորու վանքերը միեւնոյն վանքերն են... գուցէ անոր եկեղեցիներէն մին նախապէս կոչուած է Ս. Աստուածածին եւ միւսը Ս. Թադէոս եւ կամ նախապէս թեմը Թադէոսի վիճակ եւ վանք Ս. Աստուածածին անուանուած. եւ ապա քանի որ առաջնորդարանը մէկ հատ էր, կնքուած է՝ Ս. Թադէոսի վանք անունով» (նշ. աշխ., էջ 467-268)։

[2]            ՄՄ ձեռ. № 3778, էջ 464ա

[3]            «ԺԴ դարի յիշատակարաններ», էջ 227

[4]            Documenti di Architettura Armena 4, S. Tadei vank, Milano, 1971

[5]            Ա. Թոխմախեանը գրում է. «Այս աշխարհի ամենամեծ գետ Մագու գետն է, որ ոռոգում է Մագուա դաշտը. նորա... երրորդ ամենամեծ ճիւղը բաժանւում է երեք գլխաւոր սկիզբների. առաջինը՝ Սարիդայիր, սկսւում է Շաւարշ[ան] լեռների հիւսիս-արեւելեան կողմերից եւ ոռոգում է Թայզաբարա հովիտը, երկրորդը՝ Կուսանաց գտը, իջնում է Աւջուղի հարաւային սահմաններից եւ քերելով Արշակաւան քաղաքի աւերակները, Հարամլու ձորումը միանում է Սարիդայիրի հետ։ Երրորդը բղխում է Սանատրուկ եւ Սահար լեռներից, անցնում է Թադէոս առաքելոյ վանքի տակից։ Այս երեք ճիւղերը Ասպարածին վանքի աւերակների մօտ խառնւում են իրար եւ կազմում Զինգիւմեր գետը, որ Ակի ժայռոտ եւ դժուարակոխ ձորից անցնելով հարաւից դէպի հիւսիս՝ Օղակ գիւղի մօտ խառնւում է վերոյիշեալ ճիւղերի հետ եւ շրջելով ընթացքը դէպի արեւելք մտնում է Մագուա ձորը» («Մասիս լեռների հարաւային ստորոտները», մասն Ա, Թիֆլիս, 1882, էջ 34)։

              Այս շրջանի պատմական աշխարհագրութեան մասին արժէքաւոր տուեալներ կան նաեւ Հ. Օ. Աղաբեկեանի “К вопросу о месте аварайрского сражения” յօդուածում (տե՛ս «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1967, № 4, էջ 91-144)։

[6]            Ծործորի վանքի շատ անյաջող լուսանկարը տպագրուած է Վ. Մինորսկու վերոյիշեալ “Древности Маку” աշխատութեան մէջ (էջ 11), հրապարակում ենք դրա հիման վրայ կատարուած ճշգրիտ գծանկարը (տե՛ս նկ. 5)։ Վանքի մասին Մինորսկու մօտ կարդում ենք. “В Бебеджике у самого входа Зенгимар в глубокую и не проходимую щель, по которой река выбегает на Макинскую долину (выше города Маку), находятся развалины часовни из тесаного камня, известной у мусульмаан под названиемМарьям нене, т. е. “матерь Мария”” (նոյն, էջ 11-12)։