Յովհաննէս Մրքուզ Ջուղայեցի

ՀԱՄԱՌՕՏ   ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹԻԻՆ *

 

Եւ արդ  սուրբ հոգւոյն յետ մեծի խուզման քերթողականի մակացութեան պարտ է  բանասիրացն բուռն հարկանել զառ ի  տրամաբանական զննութենէն՝ առ ի  իմաստասիրել զէակս։ Եւ տրամաբանին երկեակ ինչ վայել է. նախ՝ զի բանն ոչ նուազ  արտադրեսցէ։ Երկրորդ՝ պարզ եւ համառօտ, եւ   իմացումն յոլով, որոյ ունկնդիրն անվրէպ մտախոհ լիցի   եւ   այլոց ընձեռեսցէ  բնական բանականութեամբ, քանզի է զօրութիւն իմն ի միտս մարդկան մակադրիլ ի նա զպատկերս  էակաց։ Եւ  ամենայնի խուզումն  եռեակօք ելոյր. գիտութեամբ, իմացմամբ եւ ճանաչմամբ։ Եւ մերթ հաղորդութեամբ միմեանց եւ մերթ առանձնաբար զմակացելիս զննեն։ Եւ յորժամ  հաղորդութեամբ եւ մու  տեսութեամբ, է պատկեր էակաց տպագրեալ ի միտս,  որզան՝ ի հայելւոջ,  բայց ի հայելւոջ զգալիսս եւեթ, այլ ի միտս՝  զգալիս եւ զիմանալիս՝  սահմանաւ հանդերձ։ Եւ յորժամ  առանձնաբար՝ գիտութիւն ի վերայ զգալեաց ասի եւ   բաղադրեցելոց, վասն որոյ  սահմանի այսպէս՝  գիտութիւն է լոյս, ուղղիչ մարդոյ ի գործել եւ ի կիր առնուլ  զժամանակաւորս։ Եւ իմացումն ի վերայ իմանալեացն առնանի՝  հրեշտակաց, դիւաց եւ հոգւոց նովաւ  իմաստասիրի, սակս որոյ  սահմանի այսպէս.  իմաստութիւն է տեսութիւն  ճշմարտութեան՝ խաղաղացուցանօղ բոլոր մարդոյն։ Իսկ ճանաչումն է  երկեակ. անհասանելւոյ եւ մոռացելւոյ,  վասն որոյ Աստուծոյ   եւ Աստուածայնոյն  ըմբռնումն՝ ասի  ճանաչումն։  Եւ գիտութիւն, եւ   իմացումն յաղագս  նորուն  ոչ ածի ի գործ,  վասն որոյ  սահմանի՝  ճանաչումն է  լուսաւորութիւն խոհեմութեան բանականին, որով ճանաչեալ լինի էակն անհասանելի: Այլ բանք եւ դիտաորութիւն տրամաբանից ոչ է առ առանձնաբարսն, այլ տինա հաղորդակցութեանն։ Յաղագս որոյ զորինչեւ ըմբռնի եռեակիւքս՝ եթէ ունիցի  պատկանաւորութիւն իրի առ այլ իմն, ասի շարամանութիւն եւ թէ ոչ՝  պարզառութիւն, քանզի  տրամաբանական մակացութիւն  սոքօք ելոյր։

Այլ նախ՝ արժան է ի  ձեռնարկութիւնս, որոց եւ իցէ  զօգուտն, մտախոհ լինիլ եւ ապա  ձեռնամուխ  լինել։  Այլ այսմ  եռեակ պահանջի. զինչ, զօգուտ եւ զկարգաւորութիւն։  Տրամաբանութիւն է, ըստ Արիստոտէլի,  հարցումն պատասխանւոյ, եւ   ըստ այլոց՝ գործիք կարգաւորական, որով ըմբռնի  միտք ի սխալմանէ ճանաչելեացն։  Իսկ օգուտն՝ ոչ երբեք թողացուսցէ զմիտս վրիպիլ  ի յըմբռմումն էակաց։  Եւ կարգաւորութիւն է, որ  ի պարզառութենէ եւ ի շարմանութենէ ծանօթից յիմանալիսն մխեսցի եւ ոչ երբեք  վրիպեսցի յիմաստս։ Ուրեմն, նախ՝  զպատկանաւորութիւնս եւ ապա՝ զպարզառութիւնս պարտ է իմաստասիրել։

Եւ  արդ՝ երրակի ելոյր պատկանաւորութիւն։ Առաջինն է  հաւաքաբանական, երկրորոդ՝ թէական, երրորդ՝ տրոհական։

 

Հաւաքաբանական

Ամենայն մարդ կենդանի է։

Ամենայն կենդանի գոյացութիւն է։

Ուրեմն՝ Ամենայն մարդ  գոյացութիւն է։

Թէական

Եթէ Արեգական ծագեալ է, տիւ է։

Ծագեալ է,

Ուրեմն՝ տիւ է։

Տրոհական

Թիւս  այս դար է կամ կոճատ։

Դար է։

Ուրեմն՝ ոչ է կոճատ։

Եւ որք ոչ այսպէս,  են պարզառութիւն, զի ամենայն  մակացութիւնք յայսոսիկ պարագրին։

Եւ ամենայն  պատկանաւորութիւնք յերրակաց պարզառութեանց տնօրինի. յենթակայէ, ի ստորոգիցելոյ, եւ   ի միակերտէ միջնորդէ. որզան՝ շարամանութիւնս այս՝ Պետրոս է մարդ, խնդրի  զՊետրոս, որ է ենթակայ եւ զմիջնորդն՝  է, եւ զստորոգեալն՝ մարդ, եւ յորժամ զուգէսցին երրեակքս՝ ասի  պատկանաւորութիւն, շարամանութիւն եւ նախադասութիւն։  Բայց ի ստուգագոյն տրամաբանսն ոչ ասին սոքա մասունք  շարամանութեան, այլ տնօրինիչք, հիզան՝  տուն    կազմեալ, այլ արուեստագէտքն ոչ են մասունք տան։

Ամենայն մակացելիք,  պատկանաւորութիւնք եւ պարզառութիւնք յերկեակս տրամատի. առաջինն է, որ ի մակացութիւն նորին ոչ երբեք կարօտասցի  խոկման, հիզան՝ տեսութիւն  ջերմութեան եւ ցրտութեան,  լուսոյ եւ խաւարի, եւ սոյնպիսեաց ասի յայտնաբանական։ Երկրորդ, որ ի տեսութիւն կարօտասցի  խոկման, որգոն՝ մակացութիւն հրեշտակաց, դիւաց եւ հոգւոց՝ ասի խոկումն։

Սոյնպէս եւ շարամանութիւն. առաջինն է յայտնաբանական, որ ոչ իմիք  կարօտի խոկման, որպէս Արեգակն ջերմ է   եւ ձիւնն ցուրտ։ Երկրորդ, է, որ կարօտի, որզան՝ Ստեղծօղ էիցս է, եւ արարածս ստեղծեալ է։ Եւ է դարձեալ ի մակացելեացն, որ անմիջաբար ըմբռնի, հիզան՝ ընդհանուր յոլով քան զմասն, եւ զետեղութիւն էի եւ չէի ի միասին։ Եւ է, որ փորձիւ, հիբար՝ սպեղանի, որ յաղագս վիրի եւ դեղ սակս մաղձի։ Եւ է,  որ ի լսելոյ գայ  ի  մակացութիւն, որոյ ոչինչ ելոյր  ստութիւն  յոլովից  վկայեցելոց, եւ ասի հաստատական  սերումն, հիպէս՝ գիտութիւն Երուսաղեմի,   եւ թագաւորաց եւ մարգարէիցն եղելոց։ Եւ է, զի կարօտասցի  միջնորդի յաղագս ծանուցանելոյ եւ ոչ պատկանաւորելոյ, հիզան՝ դարն  զոյգ է, որ ի հաւասարութէնէ  է։ Եւ է, զի հայեցմամբ եւ տեսչութեամբ, հիբար՝ լուսաւորութիւն լուսնոյն, զի հայեցեալ տեսանի՝ որքան հուպ ելոյր Արեգական, նուաղի ի լուսոյ եւ որքան հեռանայ, լնանի վասն որոյ ի խոկումն գամք՝ յԱրեգակնէն լուսավորեալ։ Այլ ոչ եթէ  յաղագս այսպիսեացս  է եւ որինչ հանգոյն սոցին  տրամաբանականին իմաստութիւն, այլ տինա սակս  պատկանաւորութեան,  շարամանութեան եւ նախադասութեան, որով  եղանի եզրակացութիւն։ Եւ յորժամ  կերպարանք էակաց ի միտս տպագրեսցին  ըստ  այնմ, որ գաղափար է նմին , ասի գիտութիւն եւ ըստ այնմ, որ ձեւասցի  ի միտսն, էակ մտաց ասի, եւ ըստ այնմ, որ ձայնիւ մակացու ելոյր, ասի ուսումն։

Եւ  ըստ այսմ ամենայն գիտութիւն անծանօթի ծանօթիւք ծանի, եթէ պարզառութեանց, եթէ  շարամանութեանց եւ թարց նոցունց ոչ ել կար,  հիպէս՝ պարզառութիւն կենդանւոյ համազուգելով ընդ բանականին, ասասցի  կենդանի բանական, եւ յայսմանէ պարզառութիւն մարդոյ,  որ ոչ էր ծանուցեալ, ծանուցանի։ Նմանապէս եւ շարամանութիւն, հիզան՝ արարածս փոփոխական է,  համազուգելով ընդ  շարամանութեանն, որպէս՝ որ ինչ փոփոխական է,  եղեալ  է, եզրակացուցանի՝  ուրեմն, արարածս  եղեալ է։  Յետ այսօրիկ պարտ է  գիտել, թէ որով տարբերի մարդն յայլմէ, զի նա  զիմանալիսն երեւելեօք իմաստասիրէ, եւ այլքն՝ ո՛չ։ Ուրեմն հարկաւորի, զի  բանականաւ զուղղութիւն եւ զթիւրութիւն ենթադատեսցէ եւ տրամաբանական հաւաքաբանութեամբ  մեկնումն արասցէ։  Իսկ որք հոգւովն են  սոցայցր եւ ոչ իմիք կարօտասցին յայտնաբանութեան, այլ մերկապարանոց յայտնի։

Յայտնի պարզառութեան  ծանուցիչ ասի   եւ իմանալւոյն  ծանուցեալ։ Նմանապէս   եւ շարամանութեան առաջնոյն բնական  բանականութիւն եւ իմանալւոյն՝ խոհական ենթադատութիւն։ Ուրեմն հարկաւորի յարուեստս տրամաբանական հաւաքաբանութեան  զայսոսիկ ճանաչել, զի թարց սոցայցր ոչ ելոյր մակացութիւն, զի  իմացումն մարդոյն ոչ էր  վարկպարազի, այլ  մակացութիւն կենդանւոյ բանականի։ Նմանապէս եւ շարամանական նախադասութիւնքն ոչ են ի նանիր, այլ եզրակացուցօղ իմանալւոյն։ Ուրեմն՝  հետազոտութիւն մակացութեանց սոցին ոչ է ունայն, այլ իմաստասիրութիւն ասացելոցս մակադրութեանց, քանզի  ամենայն  օգտութիւնք  յայնց ելոյր։ Ուրեմն, նախ՝ զձայնն, եւ ապա՝ զիմացումն  պարտ է զննել։ Վասն  որոյ երկակի  ենթադատի ձայն՝ յօդեալ եւ անյօդ.  յօդեալ, հիկէն՝ մարդոյ, եւ անյօդ, հիզան՝ անասնոյ։ Եւ երկաքանչիւրքն երկակի՝ նշանական եւ աննշանական։ Յօդեալ նշանական, որզան՝ մարդ կամ ձի, զի գրով է եւ նշանակէ զմարդ եւ զձի, իսկ յօդեալ եւ աննշանական, որզան՝ եղջերուաքաղ։ Թէպէտ յօդեալ, այլ ոչ նշանական, իսկ անյօդ եւ նշանական,  հիպէս՝ շան, զի է անյօդ եւ նշանակէ զգալուստ մարդոյ կամ այլ իմն ազդումն։ Անյօդ եւ աննշանական, հիկէն՝ շաչիւն կառաց։ Այլ մակացութիւն յաղագս յօդեալ նշանակելւոյն է առ իմաստասէրս բան։  Իսկ յօդեալն ձայն նշանական երկեակ է՝ հանրական եւ մասնական։  Հանրական, որպէս՝ մարդ կամ կենդանի, եւ մասնական, հիզան՝ Պետրոս։ Սա ոչ առնանի ի կիր, զի անհունք են եւ փոփոխականք, այլ հանրականքն, զի են անփոփոխք, սակս որոյ եւ տրամաբանքն նոքօք զհաւաքաբանութիւնն եզերեն, զի եւ Պղատոն զսոցանէ իմաստասիրել հրամայեաց եւ ոչ յանհնիցն։

Եւս ձայնից կամ է  կատարեալ իմացումն, կամ՝ ո՛չ։  Կատարեալ, որզան՝  մարդ, որոյ ազդումն է կենդանւոյ բանականի եւ որ ո՛չ, որպէս  կենդանի կամ բանական, որք են մասունք սահմանի մարդոյ, եւ որ այլակայք՝ պատահումն, բայց ոչ անհաղորդ, զի եւ վէմ այլակայ ելոյր, այլ որպէս ծիծաղականութիւնն։

Եւս ձայնից է, որ մու ելոյր, եւ   է, որ քանիք։ Եւ իմացումնս եւս  կամ մու ելոյր եւ կամ  քանիք։ Եւ թէ ձայնն մու , եւ իմացումն կամ մու ելոյր կամ քանիք։Եթէ ձայնն   եւ իմացումն մու, ասի անհատ, որպէս՝ Պետրոս, որոյ իմացումն է կենդանի բանական փաղանունաբար։ Եւ եթէ ձայնն մու եւ իմացումն յոլով, ասի ընդհանուր։ Ձայնն, որ  յոլով ելոյր, եւ իմացումն կամ յոլով ելոյր կամ՝ ո՛չ։ Եթէ ձայնն յոլով եւ իմացումն մու , ասի  համաբան,  հիզան՝ մարդ եւ այր։ Եւ եթէ ձայնն յոլով եւ իմացումն, ասի տարաբան, որզան՝ մարդ   եւ արջառ։

Եւ պարտ է գիտել, թէ ընդէր ասի տրամաբանութիւն եւ յորս տրամատի։ Ըստ սահմանին նոյն էր, որպէս եւ բացատրեցաւ, եւ յերրեակս տրամատի՝ ի բաժանական, ի սահմանական եւ յապացուցական։ Բաժանական է, որ  զսեռս բաժանէ ի տեսակս։ Սահմանական, որ զէակս սահմանէ։ Ապացուցական է  հաւաստեցուցանել նոյնն հաւաքաբանութեամբ։ Եւ հաւաստեցուցանելն է եռեակ՝ կամ է հանրականաւ զհանրականսն, հիզան՝  ամենայն մարդ է կենդանի, ամենայն կենդանի  գոյացութիւն է, ուրեմն, ամենայն մարդ է  գոյացութիւն։ Կամ հանրականաւ զմասնականն, որբար՝ ամենայն մարդ է կենդանի, Պետրոս է մարդ, ուրեմն, Պետրոս է կենդանի։ Կամ մասնականաւ զընդհանուրն, հիզան՝ մարդ, ձի, արջառ եւ այլք զներքինն շարժեն կլափ յուտելն, ուրեմն, ամենայն կենդանի։ Յերրեակացս առաջինն է անվրիպելի եւ այլքն ոչ նոյնպիսի։  Ամենայն մակացելի՝  է, որ միջնորդիւ ըմբռնի    եւ է, որ՝  ո՛չ։ Որ ոչ միջնորդիւ, որպէս բացատրեցաւ՝ ընդհանուր յոլով մասին։ Իսկ միջնորդիւ վեցեկի՝  եռեակ ձայնիւ եւ եռեակ՝ ո՛չ։ Ձայնիւ, որզան՝ Պետրոս,  որ զսահման եւ զբնութիւն ենթադատեսցէ, եւ թարց ձայնի, որզան՝  գիր տեսանելով, զթաքնութիւն նմին իմաստասիրեսցէ եւ զկապս մատանց թուելով՝ զորքանութիւնն, եւ զնշաւակ տեսանելով՝ զմղոնսն, եւ զյօնեօք ակնարկելն՝ զազդումն։ Երկրորդ, որ ըստ բանականութեան՝ ձայնիւ եւ թարց ձայնի։  Ձայնիւ, որզան՝ ձայն գառին, որ յայնկոյս որմոյն, եւ թարց ձայնի, հիզան՝  ստեղծուածս առ ստեղծօղն։ Երրորդ, ըստ բնութեան՝  ձայնիւ եւ թարց ձայնի։ Ձայնիւ, որզան՝ հազ, որ զցաւս սրտին բացերեւոցէ։ Եւ թարց ձայնի, հիպէս արագութիւն երակաց, որ զցաւս մարմնոյն յայտնէ յամբոխմանէ տարերաց։

Յարհեստս տրամաբանականութեան նախկնոյն յաղագս է խոզումն, քանզի իմաստասիրականն օգտութիւն յայնմանէ է ենթակայելով, եւ ամենայն ստորոգելիք բղխին՝ եթէ ինքնակայք, որգոն՝ գոյացականք, եթէ այլակայք, հիզան՝ պատահականք։ Զի կանոն է հաւաստական բանականութեան, զի անմեկնելիք են յենթակայից, զի ինքնագոյքն ստորոգելիք են ինքնակայք, իսկ այլովքն այլակայք, յաղագս որոյ յիմաստասիրելն զենթակայէն, իմաստասիրին եւ նոքա։ Բայց յիմաստասէրսն այլեւայլ են խուզումն ստորոգիցելոց, զի ոմանք ասացին՝ ոչ կայանան ըստ ինքեանց ստորոգելիքն ընդհանուրք, այլ ի տրամախոհութիւնս, եւ այլք, թէ ըստ ինքեանց են, զի համառօտաբանն Պղատոն ասէ՝ ե՛ւ է, ե՛ւ լինի, ե՛ւ ի բաղազանութեան է, ասելով, նախքան զբազումս ասէ գոլ, եւ լինի ի վերայ նիւթոց, եւ ի բաղազանութեան է՝ այսինքն՝ ի տրամախոհութիւնս, հիպէս՝ կնիք իմն, որ ի բազում մոմս տպագրի, ըստ Դաւթի, զի կնիք նախքան զմոմս է, եւ տպագրեցաւ ի նոսա, եւ տեսանելով զնոսա ի տրամախոհութիւնս մեր երեւի, այլք ասեն, թէ ի բանն Աստուծոյ կա եւ ոչ ըստ ինքեան, եւ բանիւն Աստուծոյ է, եւ տպագրի եւ ի տրամախոհութիւն մեր երեւի։ Եւ ըստ բանականի Արիստոտել յարացուցիւ հաւաստեցուցանէ, հիզան՝ իշխան, որ ունի յինքեան զկարգաւորութիւն եւ յինքենէ ի զօրսն, եւ յայնց ի տեսօղսն, այսպէս եւ ընդհանուրքն նախ՝ ի բանն Աստուծոյ էացեալ եւ ապա՝ ի նիւթս, եւ վերջոյ՝ ի տրամախոհութիւնս։ Եւ Պրօկղոս բնականաւ հաւաստեցուցանէ, ասելով՝ ամենայն յաւիտենականաց նախկին է յաւիտեանն եւ ամենայն ժամանակաւորաց՝ ամանակն, քանզի յամենայնի նախկին քան զունօղսն են ունելիքն, եւ ըստ Ալբերթի ամենայն բաղադրեալ է յետոյ քան զայնս, յորոց բաղադրին, որզան՝ մարդ բաղադրեալ ի քառից, ուրեմն, քառեակքն նախ։ Եւ այլք ասեն՝ ի տրամախոհութիւնս եւեթ երեւին ամենայն ընդհանուրք եւ արտաքոյ՝ ոչ էացեալ, եւ այլք՝ թէ ի յենթակայս եւեթ եւ արտաքոյ՝ ոչի՛նչ։

Ի մակացութիւնս էակաց է, որ ունի արգելումն բազում ելոյ կամ ոչ։ Եթե է, ասի անհատ, որ յատկացեալ իցէ ամենայնիւ եւ թէ ոչ, ասի ընդհանուր։ Եւ ընդհանուր է մի ինչ, որ բնաւորեալ է ի յոլովս, եւս՝ ընդհանուր է, որ բնաւորեալ է զյոլովից ստորոգիլ։ Եւ է, զի ձայնն մու եւ իմացումն զանազան, հիբար՝ շուն, եւ է, զի ըստ ստորոգման, հիկէն՝ սեռ եւ տեսակ, եւ այս եւս՝ կամ ի յոլովից կամ՝ ոչ։ Եթէ ի յոլովից, է երկեակ՝ կամ է հունաւոր,  կամ՝ ոչ։ Հունաւոր, որզան՝ եօթնյակ մոլորակք, եւ ոչ, հիզան՝ մարդ, որ է անհուն, զի յաւէժ է ի հոսման եւ ի ծորման, ըստ այսմ է անհուն, եւ ոչ յաղագս անթուելութեան։ Եւ թէ մու էացեալ իցէ, կամ կարելի ելոյր այլոցն եւս էանալ, կամ անկարելի։ Կարելի, հիզան՝ Արեգակն, որ մու է, եւ   այլոյ եւս ելոյ կարելի յստեղծչէն, եւ անկարելի, հիզան՝ մի Աստուածութիւն, եւ այլեւս ել անկարելի։ Եւ որ ոչ է էացեալ, կամ ելոյր կար լինիլ, կամ՝ ոչ։ Որոյ ել կար, հիզան՝ եղջերուաքաղ, եւ որ ոչ ել կար, հիզան՝ միւս եւս Աստուած։

Ի բացատրութիւն ընդհանրին՝ բացատրի եւ մասն, զի հասարակական կանոն է տրամաբանից՝ անհատական ելոյր ի պարագրողէն, զի իմացումն նորին թարց սորին ոչ ել կար, այլ ոչ անդրադարձաբար, զի ոչ հարկաւորի՝ ելոյ մարդոյ ելոյ կենդանւոյ եւ յոչ ելոյ՝ոչ։ Ելոյ Պետրոսի, ելոյ մարդոյ եւ յոչ ելոյ՝ ոչ, զի թէպէտ Պետրոս ոչ է, սակայն այլքն են։ Եւ թերեւս գոնեայ առարկեսցի՝ Պետրոս, Պօղոս եւ Յօհաննէս եւ այլքն անհատք տարաբարձցի, բառնի եւ բոլորն։ Արդ՝ այսոքիկ բոլորք են, այլ ոչ անհատք։ Այլ բանս իմ ոչ յաղագս բոլորին է, այլ մու անհատի, զի տարաբարձումն մու անհատի, ոչ հարկաւորի բոլորի, եւ բոլորին՝ տարաբառնի եւ մասն։ Սապէս եւ այլակայքն՝ ելոյ ինքնակայի՝ ելոյր եւ յոչ ելոյ՝ ոչ։ Սակս որոյ ընդհանուրքն մշտակայք, ինքնակայք եւ անփոփոխք, եւ այլքն՝ ոչ նույնպէս։ Բայց ոմանք առարկեն. ոչ ելոյր հարկաւոր ելոյ անհատից ոմանց, լինիցին հանուրք, այլ ինքեանք եւեթ, հիզան՝ Արեգակն եւ Լուսին, որք մու անհատք են թարց հանրից, վասն որոյ ոչ ել հարկաւոր ելոյ մասին, ելոյ ընդհանրին։

Արդ՝ յորժամ յէակացն պարզ ելոյր եւ ոչ ընդ միոյ իմիք բաղադրեալ, ասի պարզ էակ, քանզի յէակացն որքան ի վեր ելանէ պարզի, հիպակ՝ Պետրոս, որ ենթակայելով սեռի եւ տեսակի, ստորոգիցելոց եւ այլակայիցն պատահիցելոց, է ծայրագոյն բաղադրութիւն, զի ամենայն գոյացականք ի  մանէ ստորոգին ըստ ստորոգման եւ այլակայքն ըստ կայանի, յաղագս որոյ ծայրագոյն բաղադրութիւն, զի ամենեցունց է ենթակայ եւ յայնմանէ որքան ի վեր ելանէ, պարզի այնքան, որքան ի բաղադրիցելոցն ունայնասցի, որպակ՝ գոյացութիւն, որ ծայր ելով պարզեցաւ, սակս որոյ գոյ եւեթ ասի, իսկ այլքն ո՛չ այսպէս, զի կամ միով, կամ երկակիւ, կամ եռակիւ եւ աւելի եւ նուազ են բաղարկոցելաք, սակս որոյ ոչ պարզ։ Տինա, որ ոչ սահմանի, է պարզ, քանզի յամենեցունց բաղադրութեանց է թափուր եւ ո՛չ ընդ միոյ շարայարեալ։ Ոչ նմանապէս եւ հակն, այլ որքան բաղադրի եւ սահմանի։ Եւ բաղադրութիւն է երկեակ՝ կամ ի կատարիցելոց միակաց, կամ՝ ոչ։ Եթէ է ի կատարիցելոց, ասի կատարեալ եւ թէ ոչ՝ անկատար։ Քանզի ի միակերտից է բաղադրութիւն, եւ միակերտքն են երկեակ. կամ ըստ ինքեան է, կամ՝ ո՛չ։ Որ ըստ ինքեան, ասի կատարեալ։ Եւ այս եւս երկակի՝ կամ եռեակ ամանակս յայտնէ, կամ՝ ո՛չ։ Որ զերրեակս ամանակ, է ՝ բայ, եւ որ ոչ է անուն: Եվ որ ոչ ըստ ինքեան, է անկատար, հիզան՝ վաղ վաղ։ Եւ յորժամ յէակացն ենթակայացելոցն ընդ ստորոգիցելոցն զուգեալ ասասցի, սահման ասի եւ յորժամ ընդ այլակայիցն՝ մակածական, որզան՝ Պետրոսի առիւծ։

Էակք ամենայն երկեակս տրամատի՝ ի գոյացութիւն եւ ի պատահումն եւ յայնմանէ ի քառակիս՝ է, որ ոչ նենթակայումն է եւ ոչ զենթակայէ բացերեւոցեսցի, որզան՝ ոմն մարդ։ Եւ է, որ հակ սորին՝ նենթակայումն եւ զենթակայէ, որպակ՝ հասարակքն պատահք, զի նանձին է յենթակայումն եւ զենթակայէ ասի յիւրոցն մասանց, որբար՝ առաքինութիւնն նանձին է մարդոյ եւ զենթակայէ ասի, որպակ՝ ի խոհեմութենէ, յարիութենէ, յողջախոհութենէ եւ յարդարութենէ եւ յայլոցն մասանց։ Եւ է, որ ոչ նենթակայումն է եւ զենթակայէ, որզան՝ տեսակ եւ սեռ, զի յումեմնէ ասի զմարդոյ։ Եւ է, որ ենթակայումն եւ ոչ զենթակայէ, հիզան՝ ոմն սպիտակ։ Եւ քառակի էակք դարձեալ ի քառորդս տրամատի, զի է, որ հոմանունաբար, որբար՝ ակն, եւ է, զի փաղանունաբար, որպակ՝ ծիծաղական զմարդոյ եւ անդրադարձապէս նոյնական քանակութեամբ, եւ է, որ դասանունաբար, որզան՝ գոյացութիւն նախ ելով քան զպատահումն, եւ է, որ յարանունաբար, որպակ՝ առաքինի, որ յառաքինութենէ, քանզի ըստ բանականութեան էակք յայսոսիկ տրամատին։ Բանն է երկեակ. է, որ ներտրամադրեալ, եւ է, որ արտադրեալ։ Ներտրամադրեալ է իմացումն, յորս տպագրի պատկերս էակաց, իսկ տրամադրեալն է ձայնիւ, սակս որոյ ձայնն է քառակի. է, որ ձայնն պարզ, եւ իմացումն բաղադրեալ, հիզան՝ յառնեմ, եւ է, զի ձայնն բաղադրեալ եւ իմացումն պարզ, որգոն՝ մարդ կենդանի, բանաւոր, մահկանացու, եւ է, զի ձայնն եւ իմացումն պարզ, հիպէս՝ Պետրոս եւ Պօղոս, եւ է, զի ձայնն եւ իմացումն բաղադրեալ, որզան՝ Պետրոս քարոզէ, Պօղոս աստուածաբանէ։ Եւ ի սոցանէ ի տասն։ Որ ինքնակայ, գոյացութիւն, եւ որ այլակայ՝ իննակայ։

Գոյացութիւն է երկեակ՝ առաջին եւ երկրորդ։ Առաջինն է, որ ոչ զենթակայէ եւ ոչ նենթակայումն ասի, որզան՝ ոմն մարդ կամ ոմն առջառ, իսկ երկրորդն յերկեակս տրամատի՝ ի տեսակս եւ ի սեռս, որ զենթակայէ է եւ ոչ նենթակայում։ Տեսակ է, որ զյոլովից եւ զտարբերեցելոց տեսակաց ի ներում զինչէն։ Եւ ի սոսա ոչ է յաւէտ եւ նուազ, եւ ոչ ներհակ, բայց է ներհակաց ընդունակ, քանզի որ միեւնոյն թուով է, ներհակաց ընդունակ է։

Եւ որչափ՝ է քանակ։ Եւ է երկեակ. շարունակ եւ տարորոշ։ Շարունակ վեցեակ. կէտ, գիծ, մակերեւոյթ, մարմին, ամանակ եւ տեղի, իսկ տարորոշ երկեակ. թիւ եւ փաղառութիւն, զի ոչ ունին հասարակ սահման, զի երկեակ հինգ, որ է տասն, ոչ ունին մէջ որով կցին, իսկ եթէ զմու առեալ դիցես, մետասան ելոյր, յաղագս որոյ մնայ տարորոշ։ Նմանապէս եւ փաղառութիւնն, որզան՝ Պետրոս, զի ոչ ունի պետին եւ րոսին մէջ։ Եւ ոչ է ի սոսա յաւետ եւ նուազ, եւ ոչ ներհակութիւն, զի կանգունս այս ոչ է յաւէտ եւ նուազ այնմ եւ ոչ ներհակ։

Եւ որ առ այլս վերաբերի՝ առինչ, որգոն՝ ծառայ։ Եւ է երկեակ. պարզ եւ բաղադրեալ։ Պարզ, որզան՝ հայր, զի ոչ է որդւով էացեալ, իսկ բաղադրեալ, որբար՝ մասն, զի է ընդ բոլորին եւ պարագրեալ եւ թարց նորին ել անկար։ Եւ է, որ ըստ ինքեան, որբար՝ թեւ, զի թարց թեւաւորի իմանի, եւ է, որ այլով, որզան՝ ծառայ, զի թարց տեառն անկարելի: Եւ է սորա զյաւետն եւ զնուազն, հիպակ՝ ոմն առաւել նման ումեմն, եւ է, որ ոչ, հիզան՝ հայր։ Եւ ելոյր ներհակութիւն, որբար՝ առաքինութեանն չարութիւն եւ որ ամենից, զի ոչ է մեծն փոքեր ներհական։

Եւ որ կերպացուցանէ՝ որակ, եւ է երկեակ. որակ եւ որակութիւն, որզան՝ չար եւ չարութիւն։ Եւ է սորա, որ բնաւորոբար, հիզան՝ սեւութիւն ագռաւու։ Եւ է, որ յետամտական, որբար՝ առաքելութիւն սրբազանին Պօղոսի։ Եւ է, որ միոյր միայնոյր, որպակ՝ շնորհքն Բեսելիէլի։ Եւ է, որ բոլորի, որգոն՝ ծիծաղականութիւն մարդոյ։ Եւ է, որ ուսմամբ, հիզան՝ Արիստոտէլի։ Եւ է, որ դժուարաշարժ որպակ՝ հիւանդութիւն երեսուն եւ ութ ամ հիւանդին: Եվ է, որ դիւրաշարժ, որգոն՝ յառնել: Եւ է, որ ախտ է, որբար՝ երկիւղ։ Եւ է, որ ախտարար, հիզան՝ շառագունիլ։ Եւ է, որ կիր, որպակ՝ քաղցրութիւն մեղեր: Եւ է, որ կրական, որգոն՝ ջերմութիւն։ Եւս՝ ըստ որակիս է կերպ եւ ձեւ։ Ձեւն է ըստ տեսութեան եզերաց, իսկ կերպն՝ միջնովքն։ Եւ սորա է զյաւէտն եւ զնուազն, զի առաքինութիւն սրբազանին Լուսաւորչի յաւետ է։ Եւս` եւ սորա է ներհակութիւն, որգոն` առաքինութեանն չարութիւնն եւ ոմանց`ոչ, զի եռանկիւնին ոչ է քառանկիւնւոյն, եւ արդարութիւն արդարութեան, եւ քերականութիւն քերականութեան։ Եւ ուրոյն է որակին. նման եւ աննման։

Եւ, որ ներգործէ՝ առնել , եւ է երկեակ. ածել եւ անածել։ Ածել է ներգործութիւն իմն առ այլս, եւ ոչ ածել է, որ ոչինչ ածի, հիզան՝ տեսութիւն լերին։ Եւ է ածելն երկեակ. միջաբար եւ անմիջաբար։ Միջաբար, հիզան՝ հիւսանն զփայտն հատանել սղոցիւ, եւ անմիջաբար, որբար՝ ստեղծանել։ Եւ ոչ ածել նմանապէս է երկեակ. եզօրէն, որպակ՝ գնալ, զի ոչ է յայտնի առնօղն եւ կրօղն, կրկնօրէն, հիբար՝ բացատրօղ եւ բացատրեալ, զի այլեւայլ են։ Նմանապէս ընդունօղ եւ ընկալելն եւս է առնլոյն, որ ոչ պարզաբար զառնելն ցուցանէ, հիպէս՝ գերութիւն։ Եւ է, որ պարզաբար, որբար՝ զինել։ Եւ է սորա զյաւէտն եւ զնուազն, զի ցրտացուցանել յաւէտ եւ նուազ ելոյր, եւ է ներհակ սորա՝ ջեռուցանել ցրտացուցանելոյն։ Եւս՝ ունի շարժումն եւ ոչ շարժումն, հիբար՝ հարկանել եւ ո՛չ, հիբար՝ ուսումն։

Եւ որ ներգործի՝ կրել, եւ է երկեակ. գոյացաբար, որբար՝ ծնանիլ եւ պատահաբար, որկէն՝ տրտմիլ։ Գոյակցականն եւս է երկեակ. լինիլ, որպակ՝ ստեղծանիլ, յապականիլ, որզան՝ մեռանիլ։ Եւ պատահաբար եւս երկեակ. ներքնոյն, հիպէս՝ բերկրիլ եւ արտաքնոյն, հիբար՝ մկրտիլ։ Եւ է սորա յաւէտ եւ նուազ. որկէն՝ տրտմիլւոյն եւ ուրախանալւոյն, եւս՝ եւ ներհակք։

Եւ որ զտեղի բացերեւոցէ՝ ուր, եւ է երկեակ. ներքին, որգոն՝ ի տան եւ արտաքոյ, հիպէս՝ զտամբ։ Եւս է սորա հակակայք. վերին եւ ներքին, եւ ոչ է սորա յաւետ եւ նուազ, եւ ոչ՝ ներհակութիւն։ Եւս՝ ուր մարմնոյ է, հիզան՝ ուր բազմի, եւ ոչ անմարմնոյ, զի անտեղի է։

Եւ որ զամանակն՝ երբ, եւ ոչ է ամանակ, այլ որինչ ամանակաւն, եւ է եռեակ. նախ՝ ըստ անցելւոյն, որզան՝ յեռանդեան։ Երկրորդ, ներկայիւն, հիպակ՝ այժմ։ Երրորդ, ըստ ապագային, որգոն՝ վաղիւն, եւ ոչ է սորա զյաւէտն եւ զնուազն, որպակ՝ այսօր վաղուեան, եւ ոչ՝ ներհակութիւն։

Եւ որ զետեղեալ՝ կալ, եւ է երկեակ՝ զգայնոյ, որբար՝ մարդոյ եւ անզգայնոյ, որկէն՝ աշտանակի։ Եւ ոչ է սորա զյաւէտն եւ զնուազն, հիպէս՝ ընկողմանումն եւ ոչ ներհակութիւն։ Եւս՝ ըստ մարմնոյ է. հաստատութիւն եւ ոչ։ Հաստատութիւն, հիզան՝ ծովու, եւ ո՛չ, հիպակ՝ ննջումն։

Եւ որ ունի՝ ունել եւ է եռեակ. առաջինն է զորակական, զի ունօղն յունելւոյն որականայ, որզան՝ առաքինի, որ յառաքինութենէ։ Երկրորդ, զետեղականն, եւ այս եռեակ. կամ է ստացաբար, որպակ՝ պատմուճան, որ յանձին, կամ՝ մասն ամբողջականին, որբար՝ ունչն ի մարմնի, զի է մասն ի բոլորի, եւ կամ տարրաբար, որկէն՝ գանձն ի քսակի։ Երրորդ, հակադարձական, հիզան՝ ունել որդի եւ կին, զի ունելով որդի, ասի հայր։ Եւ է սորա յաւէտ եւ նուազ, զի Պետրոս յեռանդեան նուազ ունէր զառաքինութիւն քան այժմ։ Եւ է ներհակութիւն, զի ունել մակացութիւն ներհակ է տգիտութեան, բայց յայսցանեաց ոչինչ ելոյր արտաքոյ եւ ոչ իմանի։

Ամենայն ընդհանուրք ի նոյնութեան են եւ ոչ փոփոխին, քանզի է ի բառից, որ զիմացումն իրաց ցուցանէ, որ ոչ մասն ելոյր իմացման եւ ոչ արտաքոյ իմացման, որբար՝ դուռն տան, ոչ մասն տան, եւ ոչ արտաքոյ տան։ Եւ այս կամ կատարեալ ծանուցանէ զիմացումն, կամ՝ ո՛չ։ Եթէ կատարեալ, է բոլոր, հիզան՝ մարդ, որ զբոլոր իմացումն բացերեւոցէ զկենդանի բանականն։ Եւ որ ոչ՝ զմու մասն. կամ կենդանի, կամ բանական։ Եւ բառից է, որ զընդհանուրն եւ է, որ զմասնաւորն բացերեւոցէ։ Եւ ընդհանուրն երկեակ՝ կամ յամենայնում միապէս ստորոգի, կամ՝ ո՛չ։ Որ յամենայնում միապէս, ասի հասարակ, հիբար՝ մարդ ի վերայ մասանց իւրոց հաւասարաբար: Եւ թէ ոչ՝ անհասարակ, որբար՝ էութիւն ի վերայ գոյացութեան եւ պատահմանցն իննակաց անհաւասար։

  Եւ դարձեալ բառից է, որ մու ելոյր եւ իմացումն ներհակօրէն, ասի հոմանուն, որպակ՝ ակն։ Եւ է, որ մու եւ իմացումն, ասի համանուն, որբար՝ այր եւ մարդ, որպէս նախնումն բացատրեցաւ։ Այլ զի տասունք սկզբունք ըստ ինքեանց են գոյացականք եւ առ այլս պատահական, հիզան՝ մատանի. ըստ ինքեան է գոյացական եւ առ մատն պատահական, վասն որոյ մասնականին է յաւէտ եւ նուազ, զի  շարժականք են։ Եւ սա վեցեկի. լինելութիւն, ապականութիւն, աճումն եւ նուազութիւն, տեղւոյ փոփոխութիւն եւ այլայլութիւն։  Նախկինք եւ երկրորդք են հնգեկի. առաջինն է ըստ սերականութեան, որզան՝  կատարեալ պատճառ եւ պատճառելի, զի հանամգամայն են ի միասին եւ ոչ երբէք թարց միմեանզ իմանի. ձեռին եւ բանալւոյ, որ ի բանալ դրան համանգամայն շարժին, զի թէպէտ նրբատեսութեամբ մտաց շարժօղն նախկին երեւի, բայց՝ ոչ։ Երկրորդ՝ անկատար պատճառ եւ պատճառելի.  է եւ ըստ բնութեան նախ եւ հուսկ, որբար՝ մու եւ երկեակ, զի մինն նախկին ելոյր բնութեամբ  քան զերկրորդն, զի կարելի ելոյր ելոյ  նախկնոյն թարց երկրորդին. եւ այսպէս հակ  առաջնոյն երկրորդս, զի նա թարց միմեանց անկարելի եւ սա կարելի։ Երրորդն է ըստ ամանակին՝ ըստ այնմ, որ էութիւն ինչ ընդ այլ իմն էութեան նախկին եւ յետին լինիցի, հիզան՝ Ադամ նախ ելով քան զՆոյ։ Չորրորդ, ըստ տեղւոյ, որպակ՝ ոմն բազմեալ յառաջին բարձին, եւ ոմն յերկրորդին, եւ ի ճանապարհս, ոմն նախ քան զմիւսն։ Հինգերորդ, ըստ պատուականութեան, որ ի կենցաղաւարութենէ անձինն, հիբար՝ առաքինի եւ ոչ առաքինի, զի նա  յարգեալ եւ սա՝ ոչ, նա յառաջեալ յամենայնի եւ սա յետնեալ յամենայնի։ Եւ են, որ նոյնաբար, որբար՝ կենդանւոյ բանականի ծիծաղական եւ անդրադարձապէս։

Ամենայն պարզ ձայնից է, որ սատակ ելոյր, որոյ ոչ գուցէ իմացումն, որպակ՝ եղջերուաքաղ, զի  անուն է, եւ   ինքն՝ ո՛չ։ Կամ է զարդ եւեթ, որգոն՝ ներ, կամ է նշանական, որզան՝ արդար, կամ առնշանական, հիպէս՝ ի, յ, ց, զ եւ այլք, կամ է հոլովք՝  եթէ անուան եւ եթէ բայի եւ այլոց։ Արդ՝ այսոքիկ ոչ պիտոյանան յարուեստս տրամաբանութեան, այլ միայն ուղղականն անուն եւ ներկայականն բայ։ Բայց յայսցանեացս այլք են անկատարք եւ ոչ կազմի նախադասութիւն՝ ստորասութիւն եւ բացասութիւն, եւ ոչ յայտնեն զճշմարտութիւն կամ զստութիւն իրաց։ Եւ որք կատարեն զսոսա, յենթակայից եղանին եւ ի ստորոգիցելոց։ Քանզի ձայնից եթէ ունիցի զօրութիւն ելոյ ենթակայ է, ուղղական անուն եւ թէ ոչ՝ ներկայական բայ, եւ յայսցանէ բաղկանայ շարամանութիւն եւ նախադասութիւն։

Եւ բաղադրեալ է երկեակ. կատարեալ եւ անկատար։ Կատարեալ է, որոյ արտադրութիւնն ոչ ելոյր ընդհատ ի շարամանեալ ստորասութենէ եւ ի բացասութենէ, սակս որոյ ունկնդիրն ոչ անսայ այլոյ իմիք բացատրութեան, իսկ անկատար է, որ ոչ իցէ այսպէս, եւ այս՝ կամ յերկակաց փաղառութեանց բաղադրեալ, որզան՝ Պետ-րոս, կամ յերրակաց, որպակ՝ Մատ-թէ-ոս, կամ ի քառից, որգոն՝ Ե-րուեւսա-ղեմ կամ ի հնգից, հիպակ՝ Դի-ո-նիեւսի-ոս, կամ  ի վեցից, որբար՝ Նա-բու-գո-դո-նոեւսոր, եւ այլք, եւ կամ երկակաց բառից, որբար՝ եղջերուաքաղ եւ այլք այսպիսիք։ Բաղադրութիւնք յոլով ելոյր թէ ի վանգից եւ թէ ի բառից, սակայն ոչ կատարելաք ի բանս հաւաքաբանականս։

Եւս անկատար է, որոյ ունկնդրին անսայ այլոյ իմիք բացատրութեան, եւ այս յայնժամ, յորժամ ենթակայն բացատրեսցի թարց  ստորոգեցելոյ եւ ստորոգեալն՝ թարց ենթակայի։ Իսկ յորժամ կատարեալ իցէ, եւ չգուցէ ինչ յայնցանեացն ընդհատ, եւ ճշմարիտ իցէ ստորասութիւնն եւ բացասութիւնն, յայնժամ իսկ եւ իսկ նախադասութիւն, եւ թէ  ոչ՝ ո՛չ ելոյր, հիբար՝ հրամայական եւ հրաժարական, եւ լուր հիացական եւ շառագունական, ըղձական եւ երանական, եւ կոչական եւ ալյք այսպիսիք, այլ ոչ շարամանականք, սակս որոյ եւ ոչ նախադասութիւնք։

Զամենայն մակացելիս, յորում ոչ իցէ ստորասութիւն եւ բացասութիւն, բաղկացեալ ենթակայէ եւ ի ստորոգիցելոյ եւ ի միակերտէ միջնորդէ, եւ ոչ ճշմարտութիւն,   ո՛չ ելոյր նախադասութիւնք, քանզի գոյանան ի ներհակէն, յենթաներհակէն, յանորոշէն, յիւրաքանչիւրոյն եւ ի հակասականէն։ Ներհակ է, զի երկեակքն իցեն ընդհանուրք։ Եւ ենթաներհակ՝ երկեակք մասնաւորք։ Անորոշ՝ ոչ յատկացեալ։ Իւրաքանչիւրն՝ յատկացեալ։ Իսկ հակասական, որոյ մու ընդհանուր եւ միւսն մասնաւոր, յաղագս որոյ ոմանք զհակասականն մակագրեցին ծնօղ այլոց եւ այլք՝ զներհակն եւ զենթաներհակն։

Եւ  արդ՝ կարելի ելոյր հնգեկի հակասութեամբս կազմել նախադասութիւնս՝ հարկաւորաւ, կարելեաւ, անկարելաւ, բայց ոչ ըստ եղանակի։

Հարկաւորաւ եւ ներհակին ստորասութեամբ, հիզան՝ ամենայն մարդ բանական է, ամենայն բանական գոյացութիւն է, ուրեմն՝ ամենայն մարդ գոյացութիւն է։

Բացասութեամբ՝ ոչ ոք մարդ է քար, ամենայն քար է անզգայ, ուրեմն՝ ոչ ոք  մարդ է անզգայ։ Այս է ըստ կանոնի, զի է ուղղակի։

Կարելեաւ եւ ներհակին ստորասութեամբ՝ ամենայն մարդ է չուօղ, ամենայն չուօղ է շարժուն, ուրեմն՝ ամենայն մարդ է շարժուն։

Բացասականաւ՝ ոչ ոք մարդ է սեաւ, ամենայն սեաւ է որակ, ուրեմն՝ ոչ ոք մարդ է որակ։

Անկարելեաւ եւ ներհակին ստորասութեամբ՝  ամենայն մարդ է անասուն, ամենայն անասուն է անմարմին, ուրեմն՝ ամենայն մարդ է անմարմին։

Բացասականաւ՝ ոչ ոք մարդ է զգայուն, ամենայն զգայուն է ծիծաղական, ուրեմն՝ ոչ ոք մարդ է ծիծաղական։

Հարկաւորաւ եւ ենթաներհակին ստորասութեամբ՝ ոմն մարդ է բանական, ոմն բանական է կենդանի, ուրեմն՝ ոմն նարդ է կենդանի։

Բացասականաւ՝ ոմն մարդ ոչ է անմարմին, ոմն անմարմին ոչ է փայտ, ուրեմն՝ ոմն մարդ է ոչ փայտ։

Կարելեաւ եւ ենթաներհակին ստորասութեամբ՝ ոմն մարդ է արդար, ոմն արդար է սուրբ, ուրեմն՝ ոմն մարդ  է սուրբ։

Բացասականաւ՝ ոմն մարդ ոչ է սուրբ, ոմն սուրբ ոչ է արդար, ուրեմն՝ ոմն մարդ ոչ է արդար։

Անկարելի եւ ենթաներհակին ստորասութեամբ՝ ոմն մարդ է քար, ոմն քար է փայտ, ուրեմն՝ ոմն մարդ է փայտ։

Բացասականաւ՝ ոմն մարդ ոչ է բանական, ոմն բանական է ոչ գոյացութիւն, ուրեմն՝ ոմն մարդ ոչ է  գոյացութիւն։

Հարկաւորաւ անորոշին ստորասութեամբ՝  է մարդ  բանական, է բանական կենդանի, ուրեմն՝ է մարդ կենդանի։

Բացասականաւ՝ որ է մարդ փայտ, ոչ է փայտ անասուն, ուրեմն՝  ոչ է մարդ անասուն։

Կարելեաւ անորոշին ստորասութեամբ՝  է մարդ արդար, է արդար սուրբ, ուրեմն՝ է մարդ սուրբ։

Բացասականաւ՝ ոչ է մարդ չար, ոչ է չար անշարժ, ուրեմն՝ ոչ է մարդ անշարժ։

Անկարելաւ անորոշին ստորասութեամբ՝ է մարդ փայտ, է փայտ քար, ուրեմն ՝ է մարդ քար։

Բացասականաւ՝ ոչ է մարդ կենդանի, ոչ է կենդանի շարժուն, ուրեմն՝ ոչ է մարդ շարժուն։

Հարկաւորաւ իւրաքանչիւրոյն ստորասութեամբ՝ Պետրոս է բանական, բանականն է կենդանի, ուրեմն՝ Պետրոս է կենդանի։

Բացասականաւ՝ Պետրոս ոչ է փայտ, փայտ ոչ է քար, ուրեմն՝ Պետրոս ոչ է քար։

Կարելեաւ իւրաքանչիւրոյն ստորասականաւ՝ Պետրոս է երաժիշտ, երաժիշտ է  երգեցիկ, ուրեմն՝ Պետրոս է երգեցիկ։

Բացասականաւ՝ Պետրոս ոչ է երաժիշտ, երաժիշտ ոչ է սպիտակ, ուրեմն՝ Պետրոս ոչ է սպիտակ։

Անկարելեաւ իւրաքանչիւրոյն ստորասականաւ՝ Պետրոս է փայտ, փայտ է անմարմին, ուրեմն՝ Պետրոս է անմարմին։

Բացասականաւ՝ Պետրոս ոչ է բանական, բանական ոչ է կենդանի, ուրեմն՝ Պետրոս ոչ է կենդանի։

Իսկ հակասականն թողաւ, քանզի մինն է ընդհանուր եւ միւսն մասնաւոր։ Արդ՝ ընդհանուրն ներհակաւն տնօրինեա եւ զմասնաւորն ենթաներհակաւն, յայնժամ ելոյր հակասական։

Արդ՝ այսոքիկ զորս բացատրեցաւ յաղագս արծարծման մտաց եւ բանալոյ դրանէ արհեստի հաւաքաբանութեան, այլ ոչ ըստ կանոնի եւ ըստ եղանակի։ Զի հնգեկի հակասութիւնքս կամ ընդհանուր ստորասութիւն կամ ընդհանուր բացասութիւն, կամ մասնաւոր ստորասութիւն, կամ մասնաւոր բացասութիւն ելոյր, եւ սոքօք քառիւքս կազմի ամենայն եղանակք հաւաքաբանութեան, զի ընդհանուրքն ընդհանրաւ եւ մասնաւորքն մասնաւորաւ՝ ստորասութեամբ եւ բացասութեամբ, քանզի ներհակին երկեակքն ընդհանուրք, եւ հակասականին՝ մինն , իսկ ենթաներհակն երկեակքն մասնաւոր, եւ հակասականին՝ մու, իսկ անորոշին եւ իւրաքանչիւրոյն երկեակքն մասնաւոր։ Վասն որոյ սահմանեալ յօրինեցին ընդ հարկաւորին ստորասութեամբ եւ բացասութեամբ քառակի ուղղակի հաւաքաբանութիւն առաջնոյ եղանակի, եւ յայնժամ յայնց քառից ծնանի երկրորդն եղանակ՝ քառեակ, եւ յերկակացն՝ երրորդն։ Եւ սոքօք յեռակացս ամենայն ճշմարտութիւն եւ ստութիւն յայտնեալ մակերեւի, եւ կարծիք տարակուսանաց տարաբարձեալ նահանջի։ Եւ թէ կամիցիս, կարելեաւն եւս յօրինեա, եւ եւս՝ անկարելեաւ, զի ոչ ելոյր անտեղի։ Եւ այս էր պատճառ հաւաքաբանութեանցն եղանակաց եւ մակացութիւն կանոնաց նոցին, զի յայսոց գոյանան։ Վասն որոյ դիւրագիւտ մակացութեամբս տնօրինեա նախադասութիւնս եւ եզերեա զնոյնն ի բանականութիւնս լսողին։

Որ ի միտս տպագրի, եթէ ի հաղորդութիւնս է արգիլումն, է անհատ,  հիպէս՝ Պետրոս, զի անհատ եւ յատկացեալ յամենայնիւ, զի անհատ է ի յատկութեանց բաղկացեալն, սակս որոյ է անհաղորդելի բազմաց։ Եւ թէ ոչ՝ ընդհանուր, զի ունի հաղորդութիւն մասունքն ընդ միմեանս ըստ սահմանին, որպակ՝ մարդ, զի  Պետրոս եւ Պoղոս եւ այլք են  հաղորդ միմեանց  ըստ սահմանին մարդկութեան, քանզի ոչ ոք ի սոցանէ տարորոշին, այլ հաղորդին բազմաւ։

Արդ՝ ընդհանուրքն ամենայն եռակի ելոյր. կա՛մ է բոլոր սահման մասին, կա՛մ է  մասն սահմանի, կա՛մ է այլակայք նմին։  Արդ՝ որ բոլոր սահման ելոյր, է տեսակ, իսկ որ մասն՝ կամ է սեռ եւ կամ է տարբերութիւն։ Իսկ այլակայք կամ է յատուկ, կամ է հասարակ պատահումն, քանզի մասանց ընդհանրին ամենեքեան սոքա ստորոգին, որզան՝ Պետրոս է մարդ, բանաւոր, կենդանի, զգայուն, սննդական, ծիծաղական եւ ճեմօղ, քանզի մարդն, որ տեսակ ելով եւ մասանց սորին, այսոքիկ անընդհատք են, զի Պետրոս եւ Պօղոս ոչ երբեք տարբերին ի միմիանց սոքօք։ Յաղագս որոյ այսոքիկ ըստ Պորփիրոսի մու ըստ տեսակիս կցորդութեամբ։ Իսկ որ մասն ելոյր սահմանին՝ կա՛մ է սեռ, կա՛մ է տարբերութիւն։ Եւ յայսց, որ  ի տեսակաց յոլովից ստորոգի եւ ի զինչէումն, է սեռ, որպակ՝ կենդանի, զի մասն է սահմանի եւ ի յոլովից ստորոգի եւ ի զինչէումն ստորոգեալ։  Եւ որ միոյր միայնոյր տեսակոյր ստորոգի, եւ յորպիսի ինչէումն՝ է տարբերութիւն, հիզան՝ երկոտանի բանական, որ զմարդոյր տեսակոյր եւեթ։ Եւ թէ այլակայ, երկեակ. կամ ի յոլովից տեսակաց ստորոգի, կամ միոյր միայնոյր, որ ի մու՝ է յատուկ, որբար՝ ծիծաղական, որ միոյր միայնոյր տեսակոյր ստորոգի։ Իսկ որ ի յոլովից՝ են հասարակքն պատահք, որզան՝ գոյն։ Ուրեմն ընդհանուրք քան զհնգեակս ոչ ելոյր յաւետ եւ նուազ, զի կամ տեսակ է, որ զբոլոր սահմանն ունի, եւ կամ սեռ եւ տարբերութիւն, որք մաս են, կամ յատուկ եւ հասարակ, պատահումն են, որք այլակայք են, զի տեսակ է, որ զյոլովից եւ զտարբերիցելոց թուով ի ներում զինչէն ստորոգեալ։ Սեռ է, որ զյոլովից տարբերիցելոց տեսակաց ի ներում զինչէն։ Տարբերութիւն է, որ զյոլովից եւ զտարբերիցելոց թուով, կամ տեսակաւ ի ներում որպիսի ինչէումն ստորոգեալ։ Յատուկ է, որ զյոլովից եւ զտարբերիցելոց թուով ի ներում որպիսի ինչ։ Եւ պատահումն է, որ զյոլովից եւ զտարբերիցելոց տեսակաց ի ներում որպիսի՞ ինչ։

Արդ՝ այսոքիկ են ընդհանուրք եւ ոչ յաւէտ եւ նուազ։ Եւ թէ ընդէր եւ հիմ սոցա րնդհանուր եւ տասնեկաց ստորոգութեացն սեռ ասի, զի յաւէտ նոքա պարագրողք եւ սոքա ոչ նոյնագոյն, հիզան՝ պատահումն յորժամ ասի, իննեակն յայտնի եւ պարունակէ, եւ յորժամ  զմի յիննուցն, զորս ընդ իւրեաւ, վասն որոյ  րնդհանուրք նոքա քան զսոսա։

Եւ այսոքիւք հնգեկիւք ընդհանրականիւք սահմանի զորինչ եւ սահմանի եւ թարց սոցայցր ոչինչ, քանզի զորինչ եւ էակացս սահմանեսցի կամ ի հպագոյն սեռէ եւ տարբերութենէ ելոյր, որզան՝ կենդանի բանական,  կամ՝  ի հեռագոյն սեռէ եւ ի հպագոյն տարբերութենէ, որպակ՝ մարմին բանական, կամ՝ զգայական բանական, եւ կամ՝ ի սեռէ եւ յատկէ, հիպէս՝ կենդանի ծիծաղական, կամ՝ ի տարբերութենէ եւ յատկէ, որբար՝ բանական ծիծաղական, եւ կամ՝ ի սեռէ, տարբերութենէ, յատկէ եւ   ի հասարակ պատահմանէ, որպակ՝ կենդանի բանական, ծիծաղական եւ երկոտնաչու եւ զայլն։

Արդ՝ յաղագս առաջնոյն առ իմաստասէրս ասի կատարեալ, իսկ այլքն ոչ նոյնպէս, թէպէտ եւ սահման։

Եւ արդ՝ որովհետեւ ծանուցեալ եղեւ համառօտաբար զտեսութիւն պարզառութեանց, յետ այսորիկ պարտ է զշարմանութեանցն բուռն հարկանել, զի որպէս անդրանօր երեւելօք զաներեւոյթն եւ մասնաւորաւ զընդհանուրն բացատրեցաւ, նմանապէս եւ ի շարամանութիւնս ծանուցչաւն զծանուցանելին պարտ է բացերեւոցել՝ նախադասութեամբ եւ եզրակացութեամբ, ուրեմն պարտ է զհաւաքաբանութիւնն եւ զնախադասութիւնն ըստ սահմանին ենթադատել։

Հաւաքաբանութիւն է բան, որոյ ի հաւանեալ նախադասութեան միոյ, հարկաւորի վերաբերութիւն այլոյ միոյ նախադասութեան եւ յերկակացն եզրակացութիւն մու մակբերէ։ Իսկ նախադասութիւնն է բացերեւութիւն իմն, որոյ եղանակաւ զսահմանն եւ զճշմարտութիւն իրաց բացատրեսցէ ստորասաբար եւ բացասաբար եւ եզերեցուսցէ իսկութեամբ։ Բայց եռեակ ելոյր, զի թէ ենթակայն եւ ստորոգեալն միակերտ իցեն, ասի հաւաքաբանական նախադասութիւն, որզան՝ մարդ կենդանի է, եւ մարդ ոչ է կենդանի։ Եւ թէ աւելի՝ ստորոգեալն ասի թէական, որզան՝ թէ բանական ծիծաղական է, կենդանի է, եւ թէ ոչ, ուրեմն՝ ոչ է կենդանի։  Եւ թէ ոչ այսպէս եւ ոչ այնպէս, այլ տարորոշեալ՝ ասի տրոհական նախադասութիւն, որպակ՝ այս  թիւ կամ կոճատ է եւ կամ՝ դար։ Եւ բացասաբար՝ որ ոչ այսպէս ելոյր։

Եւ ամենայն հաւաքաբանութիւն եթէ սատակ մասնական իցէ, ոչ յամենայնում ճշմարտէ, որզան՝ մարդ, ձի եւ արջառ զներքինն շարժեն կլափ յուտելն, ուրեմն՝  ամենայն կենդանի։ Այլ ոչ ճշմարիտ եզրն, զի կոկորդիլոսն գազան եւ փիւնիկն հաւ՝ զվերինն։ Եւս՝ եթէ բացասականք իցեն երրեակքն, ոչ ելոյր ըստ եղանակի, այլ մու պարտ է ստորասական։ Եւ է, զի ընդհանրաւ զընդհանուրն, եւ է, զի ընդհանրաւ զմասնաւորն, որպէս եւ բացատրեցաւ, քանզի կանոն եւ եղանակ նախադասութեանց քառակին էր եւ ոչ յաւետ եւ նուազ, որպէս բացերեւոցեցաւ։

Հակադարձութիւն է, զի ենթակայն ստորոգեալ եւ ստորոգեալն ենթակայ տնօրինեսցի, եւ հակադարձեալքն ի նոյն  քանակոջ եւ յորակւոջ մնասցեն։ Ուրեմն՝ ընդհանուր ստորասութիւնքն հակադարձին, որպակ՝ ամենայն մարդ ծիծաղական է, ամենայն ծիծաղական մարդ է։

Երկրորդ, մասնաւոր ընդ մասնաւորի, որպակ՝ ոմն մարդ կենդանի է, ոմն կենդանի մարդ է։

Երրորդ, ընդհանուրն մասնաւորին, հիպակ՝ ամենայն մարդ կենդանի է, ոմն կենդանի մարդ է։ Արդ՝ հակադարձութեանցս ասի հարկաւոր։

Իսկ կարելի ընդհանրաւ զընդհանուրն, որբար՝ ամենայն կատու կլաւական, ամենայն կլաւական՝ կատու։ Մասնաւոր առ մասնաւոր՝ ոմն  կատու կլաւական է, ոմն կլաւական՝ կատու։ Ընդհանուր առ մասնաւոր, ամենայն կատու շարժուն է, ոմն շարժուն՝ կատու։

Անկարելի ստորասական, ամենայն մարդ սպիտակ է, եւ ամենայն սպիտակ՝ մարդ։

Բացասական, ոչ ոք մարդ սպիտակ է, ոչ ոք սպիտակ՝ մարդ։

Իսկ նախադասութիւն թէականին յայնժամ ելոյր հարկաւոր, յորժամ բաղհիւսեալն եւ կամ բացասութիւն նորին յարառոցեալ իցէ, որպէս  նախնումն բացատրեցաւ։ Ստորասաբար, հիպէս՝ եթէ այս իր ինքնակամ շարժի, կենդանի է։ Եւ կամ կարեւորաբար, որբար՝ մարդն ծիծաղական է բանական, իսկ կապիկն անբան եւ սոքա այլեւայլ, ուրեմն՝ մարդն եւ կապիկն այլեւայլ։

Իսկ տրոհականին նախադասութիւնն  յայնժամ ելոյր ստուգագոյն, յորժամ ստորասութիւն նորա եւ կամ բացասութիւն զմու առեալ գործեսցես, հիբար՝ այս իր կամ  բանական է, կամ անբան զի թէ ոչ առդիցի իւրաքանչիւր սոցա ստորասութիւն կամ բացասութիւն, ոչ ըմբռնի զիսկն։

Եւ ամենայն հաւաքաբանական  նախադասութեան միջնորդ է ըստ քառակի։ Առաջնոյ եղանակին է, զի ի փոքերն ստորոգեսցի եւ ի մեծոջն ենթակայասցի։ Երկրորդում ներկեակսն ստորոգեսցի։ Երրորդումն ներկոսեանն ենթակայասցի։ Իսկ քառորդն հակադրութիւն նախկնոյն, սակայն ոչ ըստ բնութեան եղանակացն։ Քազի անծանօթութիւն, որ յիմանալիսն եւ թաքնագոյնսն, սոքօք ածի ի լոյս եւ հաւաստեցուցանի։ Վասն որոյ  միջնորդն, որ ունի պատկանաւորութիւն եւ ծանօթութիւն ընդ նախադասութեան եւ եզրակացութեան, դնի ի մէջ երկակացն եւ նովաւ ճշգրտաբար եւ հաւաստաբար զկարծիս տարանահանջէ։ Եւ քառիւքս եղանակօք զորինչ եւ կամիս հաւաստեցո եւ նախադասութեամբ եզերեա։

Կանոն է առաջնոյ եղանակին, զի փոքր նախադասութիւն  ստորասական եւ մեծն ընդհանրական լինիցի, եւ այս քառակի։ Առաջինն ընդհանուր ստորասութիւն, նմանապէս՝ եւ եզրակացութիւն, որբար՝ ամենայն մարդ կենդանի է, ամենայն կենդանի գոյացութիւն է, ուրեմն՝ ամենայն մարդ գոյացութիւն է։ Երկրորդ, փոքրն մասնաւոր ստորասութիւն եւ մեծն ընդհանուր ստորասութիւն, եւ եզրակացութիւնն մասնաւոր ստորասութիւն, հիզան՝ ոմն մարդ բանական է, ամենայն բանական կենդանի է, ուրեմն՝ ոմն մարդ կենդանի է։ Երրորդ, փոքրն ընդհանուր ստորասութիւն եւ մեծն ընդհանուր բացասութիւն, եւ եզրակացութիւնն եւս ընդհանուր բացասութիւն, որգոն՝ ամենայն մարդ բանական է, ոչ ոք բանական անասուն է, ուրեմն՝ ոչ ոք մարդ անասուն է։ Չորրորդ, փոքրն մասնաւոր ստորասութիւն, եւ մեծն ընդհանուր բացասութիւն, եւ եզրակացութիւնն մասնաւոր բացասութիւն, հիբար՝ ոմն մարդ բանական է, ոչ ոք բանական անասուն է, ուրեմն՝ ոմն մարդ ոչ է անասուն։ Բայց զգոյշ լեր, զի մի սխալեսցիս, զի ոմանք զմեծ նախադասութիւնն եդին սկիզբն նախադասութեանց, այլ ես՝ զփոքրն, զի սանդուխտն ներքնոյն ելանեն ի վեր։ Եւ ոչ են ներհակք, այլ զնոյնս ցուցանեն, թէպէտ հուսկ եւ   յառաջ։

Կանոն է երկրորդին, զի նախկինքն ներհակաբար առնանիցին՝ ստորասաբար եւ բացասաբար, իբրու զի մինն ստորասական եւ այլքն բացասական, եւ մեծն ընդհանրական։ Եւ այս եւս քառակի. փոքր նախադասութրւնն ընդհանուր ստորասութիւն, եւ մեծն ընդհանուր բացասութիւն, եւ եզրակացութիւնն  եւս ընդհանուր բացասութիւն, հիզան՝ ամենայն ծիծաղական բանական է, ոչ ոք փայտ բանական է, ուրեմն՝ ոչ ոք ծիծաղական փայտ է։ Երկրորդ հակ սմին. ոչ ոք ծիծաղական փայտ է,  ամենայն ծառ փայտ է, ուրեմն՝ ոչ ոք ծիծաղական ծառ է։ Երրորդ, փոքր նախադասութիւնն մասնաւոր ստորասութիւն եւ մեծն ընդհանուր  բացասութիւն, եւ եզրակացութիւնն մասնաւոր բացասութիւն, որզան՝ ոմն մարդ  բանական է,   ոչ ոք ծառ բանական է, ուրեմն՝ ոմն մարդ ոչ է ծառ։ Չորրորդ,  փոքրն մասնաւոր բացասութիւն, եւ մեծն ընդհանուր ստորասութիւն, եւ եզրակացութիւնն մասնաւոր բացասութիւն, հիբար՝ ոմն մարդ ոչ է փայտ, ամենայն ծառ է փայտ, ուրեմն՝ ոմն մարդ ոչ է ծառ։

Կանոն է երրորդին, զի փոքրն ստորասութիւն, եւ մու ի նախադասութեանց ընդհանուր։ Եւ այս վեցեկի. երրակացն եզրակացութիւնն մասնաւոր ստորասութիւն եւ երրակացն մասնաւոր բացասութիւն։

Առաջինն ընդհանուր ստորասութիւն եւ եզրակացութիւնն մասնաւոր ստորասութիւն, հիպակ՝ ամենայն ծիծաղական բանական է, ամենայն ծիծաղական կենդանի է, ուրեմն՝ ոմն բանական կենդանի է։ Փոքր նախադասութիւնն մասնաւոր ստորասութիւն եւ մեծն ընդհանուր ստորասութիւն, եւ եզրակացութիւնն՝ մասնաւոր ստորասութիւն, հիպակ՝ ոմն մարդ  բանական է, ամենայն մարդ է է, ուրեմն՝ ոմն բանական է է։ Փոքր նախադասութիւնն ընդհանուր ստորասութիւն, եւ մեծն մասնաւոր ստորասութիւն, եզրակացութիւնն եւս մասնաւոր ստորասութիւն, հիզան՝ ամենայն մարդ  բանական է, ամենայն մարդ կենդանի է, ուրեմն՝ ոմն բանական կենդանի է։

Իսկ երրակացն, որոց եզրակացութիւնն  մասնաւոր բացասութիւն, փոքր նախադասութիւնն ընդհանուր ստորասութիւն եւ մեծն ընդհանուր բացասութիւն եւ եզրակացութիւնն՝  մասնաւոր ստորասութիւն, որբար՝ ամենայն մարդ բանական է,   ոչ ոք մարդ անասուն է,  ուրեմն՝ ոմն բանական ոչ է անասուն։ Փոքր նախադասութիւնն մասնաւոր ստորասութիւն եւ մեծն ընդհանուր բացասութիւն,   եւ   եզրակացութիւնն՝  մասնաւոր բացասութիւն, որբար՝ ոմն մարդ բանական է, ոչ ոք մարդ անասուն է, ուրեմն՝ ոմն բանական ոչ է անասուն։ Փոքր նախադասութիւնն ընդհանուր ստորասութիւն եւ մեծն մասնաւոր բացասութիւն, եւ   եզրակացութիւնն՝ մասնաւոր բացասութիւն, հիպէս՝ ամենայն մարդ բանական է, ոմն մարդ ոչ է անասուն, ուրեմն ոմն բանական ոչ է անասուն։

Իսկ չորրորդն, որ հակ էր նախկնոյ, ի բաց թողաւ, քանզի   անընտելագոյն է, յաղագս  այնորիկ ոչ բացատրեցաւ։

Արդ՝ յետ այսց զնախադասութիւնս թէականին եւ տրոհականին պարտ է իմաստասիրել։

Թէական է, որոյ միջնորդն հարկաւորապէս համազուգեալ իցէ ընդ նախկնագունին, հիզան՝ այս մարմին եթէ ինքնակամ շարժի,  կենդանի է, եւ զի ինքնակամ շարժի, ուրեմն՝ կենդանի է։ Եւ կամ բացասաբար, որզան՝ ոչ ինքնակամ շարժի, ուրեմն՝ ոչ է կենդանի։

Իսկ տրոհականին յայնժամ ելոյր ստորասաբար, յորժամ զմու ի նոցանէ ստորացուսցես, հիբար՝ այս  գոյացութիւն կամ մարմին է կամ անմարմին,  այլ զի մարմին է, ուրեմն՝ ոչ է անմարմին, եւ զի անմարմին է, ուրեմն՝ ոչ է մարմին։ Ոչ է անմարմին, ուրեմն՝ է մարմին, ոչ է մարմին, ուրեմն՝ է անմարմին։

Եւ Քրիստոսի՝ շնորհողին մակացութիւն մակացուացն փառք եւ պատիւ յաւիտեանս յաւիտենից։ Ամէն։ *

ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ *

 

Ի թվին հայոց ՌՃԽԲ յամսեանն դեկտեմբերի իզ անարժան յամենայնի  Յովհաննէս Վարդապետի յորդւոյ Զաքարիայէ Իսպահանցոյ արարեալ Քերականութիւն՝ ժողովեալ ի քերթողաց։ Օգնե՛ա սուրբ հոգի Աստուած։

Քերականութիւն է արհեստ իմն հմտութեան տառից, առ ի յուղղել զբանս գրեցեալս, զավելորդն յապաւելով եւ զթերին լցուցանելով։ Եւ բաժանի ի նիւթս եւ ի տեսակաւորութիւնս։

 

Յաղագս նիւթոյ

 

Նիւթ է իր իմն, յորոց շաղաշարութենէ բաղկանայ տեսակաւորութիւն եւ բաժանի յերրեակս՝ ի գիր, ի վանգ եւ ի բառ։

Գիր է, որով ձեւանայ ձայն յօդաւոր, որոյ տառ եւս ասի ըստ այնմ, որ ունի տարրումն եւ դասութիւն։ Եւ բաժանի յերկեակս. ի ձայնաւորս եւ ի բաղաձայնս։

Ձայնաւոր է ըստ այնմ, որ ինքեամբ ելանէ, որգոն՝ է, իսկ բաղաձայն է, որ այլով, որպակ՝ պէ։

Ձայնաւորք են եօթն՝ ա, ե, է, ը, ի, ո եւ օ ։ Եւ ի սոցանէ  երկարագոյնք են եւ անքմառք երկեակ, որգոն՝ է եւ օ։ Իսկ բաղաձայնք են երեսուն եւ մեկ՝  բ, գ, դ, զ, թ, ժ, լ, խ, ծ, կ, հ, ձ, ղ, ճ, մ, յ, ն, շ, չ, պ, ջ, ռ, ս, վ, տ, ր, ց, ւ, փ, ք, ֆ ։ Եւ հիւնն վասն այնորիկ բաղաձայն ասացաւ, զի ոչ  ըստ ինքեան ելանէ, այլ այլով։ Եւ ի սոցանէ անձայնք են ԺԹ, յորոց արտադրիլն շունչն արգելու՝ կամ կափուցմամբ շրթանցն, կամ կոկորդիւն, կամ ծայրիւ լեզուին։ Շրթանցն, որգոն՝ բ, մ, պ, փ, կոկորդիւն, հիկէն՝ գ, կ, ղ, ք, ծայրիւ լեզուին, որբար՝ դ, թ, ն, չ, ջ, տ, ձ, ծ, ց, լ ։

Եւ կիսաձայն է տասն, հիզան՝ զ, ժ, խ, հ, շ, ռ, վ, ր, ւ։ Եւ կիսաձայն է, որ ոչ է իբրեւ զձայնաւորս, որ յինքենէ ելուզանէ զձայնս եւ ոչ իբրեւ  զանձայնս, որ արգելու, այլ միջի գոլով՝ արձակէ։

Եւ կրկնակ է Ը՝ զ, լ, խ, շ, չ, ջ, ռ, ց։ Եւ կրկնակ վասն այն ասի, զի ունի զօրութիւն երկակաց կիսաձայնից, որպակ՝ ռ, որ ունի զօրութիւն երկակաց րէից եւ ջ ՝ երկակաց ճ էից, զ ՝ երկակաց  ս էից, ձ ՝ երկակաց ծ այից։ Նմանապէս եւ զայլսն իմա։

Եւ նայք են քառակի՝ զ, մ, ն, ր ։ Եւ սոսկ է տասն՝ պ, մ, կ, ւ, ղ, ս, ն, ծ, չ, ր,   զի յելուզանելն թուլագոյն եւ սղագոյն շարժէ զլեզուն, եւ զձայնն կակղագոյն։ Եւ զի թէպէտ ոմանք ի սոցանէ կիսաձայնք են, այլ ունին զօրութիւն այսպիսոյ եւս ելոյ։ Եւ թաւք են  ինն՝ թ, խ, լ, ջ, չ, ռ, ց, փ, ք ։ Եւ լիւնն երկակի ունի զօրութիւն, զի յորժամ դնի  ի սկզբան բառից, թաւանայ, որպակ լարեա, եւ յորժամ է ի մէջ բառից՝ կակղանայ եւ թուլանայ, որբար՝ ալէլուեայ։ Եւ եօթն միջակք, որգոն՝ բ, գ, դ, ձ, ղ, ճ, ժ ։ Եւ միջակ վասն այն ասի, զի յերկակաց հաւասարի, քանզի թաւն քան զլերկն է թաւ, եւ   լերկն քան զթաւն լերկ, որպէս՝ բենն քան զմենն եւ զպէ է  թաւ, եւ քան զխէ՝ լերկ, գիմն քան զկենն է թաւ, եւ քան զջէ՝ լերկ։

Երկբառբառք են 5. այ, եա, եօ, ոյ, իւն, որ յելուզանելն երկձայնս երեւին, որզան՝ հայր, կեաս, եօթն, ոյր, ձիւն։ Եւ լծորդութիւնք են ութ. առաջին՝ փ, բ, պ, մ, երկրորդ՝ թ, դ, տ, երրորդ՝ խ, ք, գ, կ, չորրորդ՝ ց, ձ, ծ, զ, ս, հինգերորդ՝ չ, ժ, շ, վեցերորդ՝ լ, ն, ղ, եօթներորդ՝ ջ, ճ, ութերորդ՝ ռ, ր։

 

Յաղագս վանգի

 

Վանգ է, որ ի տառէ բաղկանայ. կամ ի միոջէ տառէ, հիզան՝ է, եւ կամ յերկակաց, որբար՝ պօ, եւ կամ երրակաց, որգոն՝ ղոս, եւ կամ ի քառից, որպակ՝ մարդ, եւ կամ ի հնգից, որզան՝ թուղթ, եւ կամ ի վեցից, որգոն՝ սկիզբն եւ կամ դուստր։ Իսկ փաղառութիւն եւ վանգ այսու զանազանին, զի փաղառութեան կողմունքն բաղաձայնք իցեն եւ մէջն ձայնաւոր, հիպակ՝ գան, իսկ վանգն ոչ այսպէս։

 

Յաղագս բառի

 

Բառ է, որ ի տառէ   եւ ի վանգէ բաղկանայ, որպակ՝ Պօղոս, եւ յերկեակս տրամատի. է՝ որ ենթակայանա, որզան՝ Պետրոս, եւ է,  որ ստորոգի, հիբար՝ ընթանայ, եւ է՝ որ ոչ ենթակայանայ,   եւ ոչ ստորոգի, այլ ի նոսին յարառոցի, որբար՝ յորժամ, վաղվաղ եւ այլ այսպիսիք, որ է  մակբայ, եւ է, որ նախդիր լինի, որպակ՝ ի, յ, եւ այլ այսպիսիք, եւ է, որ յօդ լինի, որզան՝ ս, դ, ն, եւ այլ այսպիսի, եւ է, որ շաղկապ լինի, որպակ՝ եւ, եւ կամ իսկ եւ այլք սոյնպիսիք։ Յայսցանեաց են,  որք բառ են, որպէս՝ յորժամ, եւ են, որ առբառ են, որպէս՝ ի, յ, ս, դ, ն եւ այլք սոյնպիսիք, որ յիւրաքանչիւր ի տեղւոջ  իւրում յայտնիցի, այսինքն՝ բառն եւ առբառն։

 

Յաղագս տեսակաւորութեան

 

Տեսակաւորութիւն է, որ զբառս ի միասին բաղձաձէ եւ զկատարելութիւն ներտրամադրեալ խորհրդոցն յայտնէ. եթէ ունիցի բացերեւութիւն, բան լինի, այսինքն՝ եթէ յերրակաց պարզառութեանց՝ յանուանէ, եւ ի բայէ, եւ յէէ, որ է բացերեւութիւն, եւ նոյնս ըստ տրամաբանութեան շարամանութիւն, նախադասութիւն եւ բացերեւութիւն ասի, որպէս ասասցի՝  մարդ է կենդանի, եւ թէ ոչ, ոչ ասի շարամանութիւն, նախադասութիուն, բացերեւութիւն, այլ սոսկ տեսակաւորութիւն, որպէս ասասցի՝ մարդ ընթանայ։

 

Յաղագս բանի

 

Բան է, որ ի նիւթոյ եւ ի տեսակաւորութենէ բաղազանութեանց կազմի, այսինքն՝ ի պարզագոյն ենթակայէ եւ ի պարզագոյն ստորոգիցելոյ եւ ի մու միջնորդէ, որզան՝ Պետրոս է մարդ։ Ահա Պետրոս է ենթակայ, որոյ ասի անուն։ Եւ յորժամ ասասցի կենդանի է, է բայ, որք են մասունք բանի, յորոց բաղազանութեանց շարամանութիւն, եւ նախադասութիուն, եւ բան կազմի։ Իսկ այլքն ի սոսա յարառոցին եւ են վեց՝ ընդունելութիւն, դերանուն, յօդ, նախդիր, մակբայ եւ շաղկապ։

 

Յաղագս անուան

 

Անուն է մասն բանի հոլովական, յայտնութիւն ենթակայի՝ թարց դիմաց եւ ամանակի, որբար՝ Պետրոս։ Եւ բաժանի յերկեակս՝ յինքնակայս եւ յայլակայս։ Ինքնակայ, որբար՝ Պօղոս, եւ այլակայ, հիզան՝ արդար։ Եւ յարառոցին սմա վեց՝ քանակ, սերք, ձեւք, տեսակք, թիւք, հոլովք։

Քանակ երկեակ՝ հասարակ, որպէս՝ մարդ, յատուկ, որպէս՝ Պետրոս։ Սերք քառեակ՝ արական, որպէս՝ ուստր, իգական՝ դուստր, հասարակ՝ զաւակ, չէզոք՝ արծաթ։

Ձեւք երրեակ՝ պարզ, որպէս՝ բարի, բարդ՝ բարեպաշտ, յարաբարդ՝ բարեպաշտասէր։

Տեսակ երկեակ՝ նախագաղափար, որպէս՝ Աստուած եւ ածանցական՝ աստուածական։ Եւ ամենայն անուանք են նախագաղափար, իսկ ածանցականացն գաղափարք են վեշտասան։

Առաջինն է նախնական, որ յարուացն եւ յիգացն ածանցին։ Յարուացն եան լինի, որպէս՝ Աբրահամեան եւ յիգացն՝ ուհի, որբար՝ Տիրուհի։

Երկրորդ, ստացական, եւ գաղափարք են  սորա երրեակ՝ ական, ունի, եան, որգոն՝ հրեշտակական, արքունի, Համազասպեան։

Երրորդ, բաղդատական, եւ գաղափար է սորա  երկեակ՝ գոյն եւ գին, որգոն՝ արիագոյն եւ սաստկագին։

Չորրորդ, գերադրական, եւ գաղափար է սորա մու՝ եղ, որզան՝ զօրեղ։

Հինգերորդ, նուազական, եւ գաղափար է սորա երրեակ՝ ակ, ուկ, իկ, որբար՝ որդեակ, քարուկ, այրիկ։

Վեցերորդ, տոհմական, եւ գաղափար է սորա բ՝ ցի եւ նի, որբար՝ հռովմայեցի, եւ սննդականաց, որբար՝ նռնենի։

Եօթներորդ, պարունական, եւ գաղափար է սորա քառակի՝ արան, ուտ, նոց, աստան, հիպէս՝ կուսարան, քարուտ,  ծաղկենոց, Հայաստան։

Ութերորդ, պակասական, եւ գաղափար է սորա մու՝ ատ, որբար՝ ժոռատ։

Իններորդ, եւ գաղափար է սորա մու՝ ոտ, որզան՝ ձիթոտ։

Տասներորդ, լծորդական, եւ գաղափար է սորա մու՝ կից, որզան՝ պաշտօնակից։

Մետասներորդ, գոյացական, եւ գաղափար է սորա է՝ ային, եայ, ի, եղէն, ցու, ւոր, ոտի, որբար՝ երկնային, քարեայ, արծաթի, հոգեղէն, մահկանացու, մարմնաւոր եւ մեռելոտի։

Երկոտասներորդ, բայածական, գաղափար է սորա վեց՝ ուն, ումն, ուստ, իստ, ած, եստ, որբար՝ գեղարդուն, աճումն, գալուստ, հանգիստ, ստեղծուած, արհեստ։

Երեքտասաներորդ, բացական, գաղափար է սորա մու՝ թիւն, որզան՝ սրբութիւն։

Չորեքտասներորդ, դասական, գաղափար է սորա  երկեակ՝ որդ, ակ, որբար՝ երրեակ եւ   երրորդ։

Հնգետասաներորդ, ընդունական, գաղափար է սորա զ՝ ակ, օղ, իչ, եալ, լի, լոց, որբար՝ ընդունակ, ընտրօղ, փրկիչ, ընտրեալ, ընտրելի, ընտրելոց։

Վեշտասաներորդ, պաշտպանական, գաղափար է սորա մու՝ պան, որզան՝ պաշտպան։

Եւ յածանցելոցս է, զի կրկին ածանցին, որգոն՝ փառաւորական, առաջնորդական եւ այլք։

Թիւք երկեակ՝ եզական, որպէս՝ մայր, եւ յոքնական, որպէս՝ մարք։

Հոլովք տասն, եւ ըստ սեռականին եւս բաժանեալ լինի ի տասն, որզան ան, եան, ին, եղ, եր, օր, ի, ոյ, այ, ու։

 

 

Յաղագս առաջնոյ եղանակին,

որոյ աւարտն է ան

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	դուռն	դրունք
Սեռական	դրան	դրանց
Տրական	դրան, ի դուռն	դրանց, ի դրունս
Գործիական	դրամբ	դրամբք
Յայցական	զդուռ	զդրունս
Սկզբնական	ի դրանէ	ի դրանց
Պատմական	զդրանէ	զդրանց
Ներգոյական	ի դրան	ընդրունս
Արտագոյական	զդրամբ	զդրամբք
Կոչական	ով դուռն	ով դրունք

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ արեգակն արեգական, բուռն բռան, դուռն դռան, եղէգն եղէգան, ռունկն ռնկան, թումպն թմպան, ինն ինան, լիսեռն լիսռան,  ծիծառն ծիծռան, հիւսն հիւսան, ձուկն ձկան, մուկն մկան, նուռն նռան, շուն շան, ունկն ունկան, ջայլամն ջայլաման, սիսեռն սիսռան, տուն տան, փոքրիկ փոքրկան, նաեւ ամենայն բայ, ածական, անուն, որ է ումն, որպէս՝ աճումն աճման:

 

Յաղագս երկրորդ եղանակին,

որոյ աւարտն է եան

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	բնութիւն	բնութիւնք
Սեռական	բնութեան	բնութեանց
Տրական	բնութեան, ի բնութիւն	բնութեանց, ի բնութիւնս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ անկիւն անկեան, ձիւն ձեան, մրջիւն մրջեան, սիւն սեան եւ այլք այսպիսիք, այսինքն՝ գալուստ, հանգիստ, ժողովուրդ եւ ծնունդ։

 

Յաղագս երրորդ եղանակին,

որոյ աւարտն է ին

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	գառն	գառինք
Սեռական	գառին	գառանց
Տրական	գառին, ի գառն	գառանց, ի գառինս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ անձն անձին, բեռն, եզն, ձեռն, ոտն եւ այլք սոյնպիսիք։

Յաղագս չորրորդ եղանակին,

որոյ այարտն է եղ

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	աստղ	աստեղք
Սեռական	աստեղ	աստեղաց
Տրական	աստեղ, յաստղ	աստեղաց, յաստեղս

 

Յաղագս հինգերորդ եղանակին,

որոյ աւարտն է եր

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	ալիւր	ալերք
Սեռական	ալեր	ալերաց
Տրական	ալեր, յալիւր	ալերաց, յալերս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ դուստր, եղջիւր, ծաղր, կայսր, համր, մեղր, ուստր, փոքր եւ այլք սոյնպիսիք։

 

Վեցերորդ եղանակի աւարտն է օր

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	մայր	մարք
Սեռական	մօր	մարց
Տրական	մօր, ի մայր	մարց, ի մարս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ եղբայր, հայր, եւ այլ սոյնպիսիք:

 

Եօթերորդ եղանակիս աւարտն է ի

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	բան	բանք
Սեռական	բանի	բանից
Տրական	բանի, ի բան	բանից, ի բանս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ բուրաստան, գերդաստան, դատաստան, երեք, ընկեր, ժամանակ, իրաւադատ, լուսաւոր, խաւար, ծամակալ, կլափ, հայրապետ, ձիաստան, ղեկ, ճախարակ, մակոյկ, յարկ,  նշան, շառաւիղ, ոտնակապ, չար, պարգեւ, սարկաւագ, վարդապետ, տնանկ, աման, հիւանդ, փակակալ, քաղաք եւ այլք։

 

Ութերորդ եղանակիս աւարտն է ւոյ

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	ընտանի	ընտանիք
Սեռական	ընտանւոյ	ընտանեաց
Տրական	ընտանւոյ, ընտանի	ընտանեաց, յընտանիս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ յոքնականքս այսոքիկ՝ բաղանիք, լուալիք, կարծիք, չարիք, տանիք եւ այլք։

 

Իններորդ եղանակիս  աւարտն է ու

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	ժամ	ժամք
Սեռական	ժամու	ժամուց
Տրական	ժամու, ի ժամ	ժամուց, ի ժամս

 

Ընդ եղանակաւս են եւ այսոքիկ՝ առիւծ, առաւօտ, բարք, դաս, զարդ, ծով, կով, հաւ, մահ, շաբաթ, ուղտ, պահ, վարք, եւ այլք։ Նաեւ այսոքիկ՝ Աբրահամ, Բարաղամ, Եպիփան, Խոսրով, Ղազար, Յովհաննէս եւ այլք։

 

Տասներորդ եղանակիս աւարտն է այ

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	Յոբ	Յոբք
Սեռական	Յոբայ	Յոբաց
Տրական	Յոբայ, ի Յոբ	Յոբաց, ի Յոբս

 

Հոլովք մասնական անուանաց

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	ոմն, ոք, իմն	ոմանք
Սեռական եւ տրական	որումն, ուրուք, իմիք	ոմանց, յոմանս
Գործիական	ոմամբ, իւիք	ոմամբք
Յայցական	զոմն, զոք, զիմն	զոմանս
Սկզբնական	յումեմնէ, յումեքէ, յիմեքէ	յոմանց
Պատմական	զումեմնէ, զումեքէ, զիմիքէ	զոմանց
Ներգոյական	նումեմն, նումեք, նիմեք	նոմանս
Արտագոյական	զոմամբ, զիւիք	զոմամբք

 

Գաղափարք սեռականին այս էր, զորս բացատրեցաւ, իսկ տրականին է երկեակ՝ վերջահոլովն ըստ սեռականին է, իսկ սկզբնահոլովն ի եւ ց լինի, իսկ ձայնաւորին՝ յ ։

Գործիականին գաղափարք են հինգ՝ աւ, իւ, ով, ու եւ բեն, հիզան՝ ոսկեաւ, խաչիւ, արծաթով, նախանձու, ջուրբ։

Յայցականին սկիզբն զայ լինի, վերջն ուղղականին է։

Սկզբնականին սկիզբն ի լինի, եթէ ձայնաւորի հանդիպի՝ յ լինի, իսկ վերջն՝ է կամ ոյ։ Պատմականին սկիզբն զ լինի, իսկ վերջն ըստ սկզբնականին է։ Ներգոյականին սկիզբն ի, յ, ն լինի, իսկ վերջն ըստ տրականին է։ Արտագոյականին սկիզբն զ լինի, իսկ վերջն ըստ գործիականին է։ Կոչականին գաղափարք են վեց՝ ծօ, քա, այ, է, ո, ով, իսկ յոքնականն երրակիւ լինի՝ սէիւ, ցոիւ եւ քեիւ։ Ուղղականին վերջն յորժամ երրեակ նայք լինի, այսինքն՝ զ, ն, ր, սեռականին վերջն եւս նոյն նայքն լինին, յորժամ նախադաս ունիցին բաղաձայնս, յուղղականումն կամ զհիւնն եւ զայլս ինչ ի տառից։

 

Յաղագս բայի

Բայ է մասն բանի հոլովական՝ դիմաւոր եւ ժամանակաւոր, ստորոգեալ միշտ յենթակայէ եւ զառնել եւ զկրել նշանակէ, որպակ՝ սիրեմ, սիրիմ եւ դողամ։

Եւ յարառոցին սմա ութն՝ սերք, ձեւք, տեսակ, թիւք, դէմք, ամանակ, որակ եւ եղանակ։

Սերք երրեակ. ներգործական, որպէս՝ սիրեմ, կրաւորական, որպէս՝ սիրիմ, ընդմիջական, որպէս՝ երկնչիմ։

Ձեւք երրեակ. պարզ, որպէս՝ ածեմ, բարդ, որպէս՝ մտածեմ, յարաբարդ, որպէս՝ գերամտածեմ։

Տեսակ երկեակ.  նախագաղափար, որպէս՝ ապրեմ եւ ածանցական, որպէս՝ ապրեցուցանեմ։

Թիւք երկեակ. եզական, որպէս՝ սիրեմ եւ յոքնական, որպէս՝ սիրեմք։

Դէմք երրեակ. առաջին, որպէս՝ սիրեմ, երկրորդ, որպէս՝ սիրես, երրորդ, որպէս՝ սիրէ։

Ամանակ վեց. ներկայ, որպէս՝ սիրեմ, անցեալ անկատար, որպէս՝  սիրէի, անցեալ կատարեալ, որպէս՝ սիրեցի, յարակատար՝ սիրեալ եմ, գերկատար՝ սիրեալ էի, ապառնի՝ սիրեցից։

Որակ հինգ. սահմանական՝ սիրեմ, հրամայական՝ սիրեա՛, ըղձական՝ երանի թէ սիրեալ   իցեմ, ստորադասական՝ եթէ կամ յորժամ սիրեալ իցեմ, աներեւոյթ՝ սիրել։

Եղանակ քառակի. այ, ե, ի, եւ ու, յորոց երրեակքն՝ այ, ե եւ ու են ներգործականացն յաւէտ եւ մերթ ընդմիջականացն, իսկ ինին կրաւորականացն եւ մերթ  ընդմիջականացն կրաւորակերպ։ Իսկ եայ յորժամ հրամայականն հասնիցիս, եթէ ընդմիջականն կրաւորակերպ իցէ ի սահմանականն, որբար՝ նայիմ, յայնժամ հրամայականն  եաց լինի, իսկ հրաժարականն, որ է երկրորդն՝ իր լինի, որպակ՝ մի՛ նայիր, իսկ եթէ ընդմիջականն ներգործակերպ իցէ, հրամայականն ոչ լինի եաց, այլ՝ եա, որպէս՝ այս, որ ի սահմանականումն ասասցես՝ բողոքեմ, յայնժամ հրամայականն եա լինի, որկէն՝ բողոքեա եւ ոչ բողոքեաց, իսկ միւսն եր լինի,  որզան՝ մի  բողոքեր։

Եւ արդ՝ առաջին եղանակաւն այսպէս տնօրինեա. սահմանականին ներկայ ներգործական՝ լուանամ, լուանաս, լուանայ, յոքնական՝ լուանամք, լուանայք, լուանան։ Անցեալ անկատար՝ լուանայի, լուանայիր լուանայր, յոքնական՝ լուանայաք, լուանայիք, լուանային։ Անցեալ կատարեալ՝ եզական. լուացի, լուացեր, լուաց, յոքնական՝ լուանայաք, լուանայիք, լուանային։ Յարակատար, եզական՝ լուացեալ եմ, լուացեալ ես, լուացեալ է, յոքնական՝ եմք, եք, են։ Գերակատար՝ եալ, եզական՝ լուացեալ էի, էիր, էր, յոքնական՝ էաք, էիք, էին։ Ապառնի՝ լուացից, լուասցես, լուասցէ, յոքնական՝ լուաս ցուք, -ցէք, -ցեն։ Հրամայականին ներկայ՝ ներգործական, եզական՝ լուա, մի՛ լուանար, յոքնական՝ լուացէք, մի՛ լուանայք։ Ապառնի, եզական՝ լուասջիր կամ լուասցես, մի՛ լուասջիր կամ մի՛  լուասցես, յոքնական՝ լուասջիք, մի՛ լուասջիք։ Դէմք առաջին՝ լուասցուք, ո՛չ լուասցուք, դէմք  երրորդ՝ լուասցեն, ո՛չ կամ մի՛ լուասցեն։

Ըղձականին ներկայ ներգործական, ներկայ, անցեալ անկատար՝ եզական՝ օշ թէ լուանայի, իր, այր, յոքնական՝ օշ թէ լուանայք, իք, ին։ Անցեալ կատարեալ եւ յարակատար, ներգործական եւ կրաւորական, եզական՝ օշ թէ լուացեալ իցեմ, իցես, իցէ, յոքնական՝ օշ թէ լուացեալ  իցեմք. իցէք, իցեն։ Գերակատար, եզական՝  օշ թէ լուացեալ էի, էիր, էր, յոքնական՝ օշ թէ  լուացեալ էաք, էիք, էին։ Ապառնի, եզական՝ օշ թէ լուացից, -ցես, -ցէ, յոքնական՝ օշ թէ  լուաս ցուք, -ցէք, -ցեն։ Ստորադասականին ներկայ ներգործական, եզական՝  եթէ լուանամ, եթէ  լուանաս, եթէ լուանայ,  յոքնական՝ եթէ լուան ամք, -նայք, -նան։ Անցեալ անկատար, եզական՝  յորժամ լուան այի, -իր, -այր, յոքնական՝ յորժամ լուան այաք, այիք, -ային։ Անցեալ կատարեալ, ներգործական եւ կրաւորական, եզական՝ յորժամ լուացեալ իցեմ, իցես, իցէ, յոքնական՝  իցեմք, իցէք, իցեն։ Յարակատար, եզական՝ յորժամ լուացեալ իցեմ, իցես, իցէ, յոքնական՝ իցեմք, իցէք, իցեն։ Գերակատար՝ մինչդեռ լուացեալ էի, էիր, էր, յոքնական՝ էաք, էիք, էին։ Ապառնի՝ եթէ լուա ցից, եւսցես, եւսցէ, յոքնական՝ - ցուք, եւցէք, -ցեն կամ լուանայ ցեմ, -ցես, -ցէ, յոքնական՝ - ցեմք, -ցէք, -ցէն, իսկ կրաւորականին ի ներկայն ի լինի, որզան՝ լուանիմ, լուանիս, լուանի, եւ անցեալ անկատարն՝ էի, որպակ՝ լուանէի, լուանէիր, լուանիւր։ Անցեալ կատարեալ՝ ցայ, որբար՝ լուացայ։  Ապառնի՝ այց, հիբար՝ լուացայց։ Հրամայականին իր լինի, հիպէս՝ լուացիր, եւ զամենայն այսպէս զգուշութեամբ տնօրինեա։

Եւ դարձեալ իմա, զի ամենայն ամանակ յերկակաց եղանի՝ ի ներկայէն եւ ի կատարելւոյն, զի անցեալ անկատարն ցանկ ներկային հետեւի, իսկ յարակատարն եւ գերակատարն եւ ապառնին՝ անցեալ կատարելւոյն, քանզի լուանամն, որ է ներկայ, անցեալ անկատարն լինի լուանայի։ Ահա, ի ներկայէն ընկալեալ եղեւ, իսկ կատարեալն, որ է լուացի, յարակատարն, որ է լուացեալ եմ , գերակատարն, որ է լուացեալ էի,  կատարելւոյն հետեւեցան։ Իսկ ապառնին, յորժամ կատարելոյն վերջն մի  ցո  դիցես, լինի ապառնի, որպէս կատարեալ այս, զոր ասասցես, լուացի, ապառնի լինի լուացից։

Եւ զայս եւս ճշգրտիւ իմա, զի իսկագոյն քերականութիւն է աներեւոյթն բայ, զի նա երեւի ծնօղ, յորմէ ելանեն ամենայն բայք ամանակական եւ ընդունելութիւնք եւ անուանք ստորոգականք եւ ոչ իսկականք ենթակայականք, որպէս՝ Պետրոս, երկինք, երկիր եւ նմանք սոցին, այլ որ  ինչ ի  նախկինց ենթակայից ելանեն, որպէս՝ սուրբ, մաքուր, արդար եւ   նմանք սոցին, այսոցիկ ինքնագոյնն է աներեւոյթն, որբար՝ սրբել։ Եւ  նոյնս, թէ կամիցիս անուն յօրինել, լինի սուրբ, եւ թէ կամիցիս առնել սահմանական ներկայ   ներգործական, լինի՝ սրբեմ, կրաւորական՝ սրբիմ։ Եւ նոյն աներեւույթս, եթէ կամիցիս առնել  ընդունելութիւն, ներկայ ներգործական լինի՝ սրբօղ, կրաւորական սրբելի։ Իսկ թէ իցէ բառ ինչ ընդմիջական ներգործակերպ, որպէս՝ բողոքել, լինի ընդունելութեան՝  բողոքիչ, իսկ թէ  կրաւորակերպ՝ իլն լի  լինի, որզան՝ բողոքելի, եւ աներեւոյթ՝ իլն ի ընդունելութեանն եալ լինի, որզան՝ աներեւոյթ՝ նայիլ, իսկ  ընդունելութեանն՝ նայեցեալ։ Եւ այսպէս՝ ամենեցունց ծնօղ երեւի աներեւոյթ բայն։

Իսկ ե եւ ու  եղանակն՝ զներգործականն ներգործականաւն եւ զկրաւորականն կրաւորականաւն յօրինեա, իսկ ընդմիջականն զներգործակերպն՝  ներգործականաւն եւ զկրաւորակերպն՝ կրաւորականաւն։ Իսկ յորժամ հասանիցիս ի հրամայականն, հայեաց ի սահմանականին ներկայն, եթէ  ներգործակերպ իցէ, հրամայականն եա լինի, իսկ թէ կրաւորակերպ իցէ, եաց փոխարկեա, որկէն՝ ողորմեաց, նայեաց։ Մի վրիպիցիս ի խրատուս, զի մի  սղալիցիս, քանզի աղբիւրն, որ էր աներեւոյթն, էր ողորմիլ, նայել, հրամայականն եաց փոխարկի, որբար՝ ողորմեաց, նայեաց եւ ոչ եա, որպէս՝ ողորմեա, նայեա։

Զայս ամենայն, զորս բացատրեցաւ, ամենայն նախագաղափարք էին, իսկ ածանցականն ուցանեմ լինի, որզան՝ կեցուցանեմ, ապրեցուցանեմ, թուլացուցանեմ, աներեւութն՝ կեցուցանել, իսկ հրամայականն՝ ցո, որպակ՝ կեցո, իսկ կրաւորականն ոչ ածանցի։

 

Յաղագս ընդունելութեան

 

Ընդունելութիւն է բառ իմն հոլովական, յառաջեկեալ յառմանէ  յանուանէ եւ ի  բայէ. զհոլովս յանուանէ եւ զամանակս ի բայէ եւ յերկակացն՝ զսեռս, զտեսակս, զձեւս եւ զթիւս։ Եւ սորա գաղափարք են հինգ՝ եղ, իչ, եալ, լի, լոց, յորոց երկեակքն, այսինքն՝ օղ եւ իչ են ներգործականացն եւ ներգործակերպիցն ընդմիջականացն, իսկ երկեակքն՝ եալն կրաւորակերպիցն եւ լի կրաւորականացն յաւետ, իսկ լոցն ոչ ունի զմու ի սոցանէ:

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	մրցօղ	մրցօղք
Սեռական	մրցօղի	մրցողաց,
Տրական	մրցօղի, ի մրցօղ	մրցողաց, ի մրցողս
Գործիական	մրցօղիւ	մրցողիւք
Յայցական	զմրցօղ	զմրցօղս
Սկզբնական	ի մրցողէ	ի մրցողաց
Պատմական	զմրցողէ	զմրցողաց
Ներգոյական	ի մրցողի	ընմրցողս
Արտագոյական	զմրցողիւ	զմրցողիւք
Կոչական	ով մրցօղ	ով մրցօղք

      

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	լուսաւորիչ	լուսաւորիչք
Սեռական	լուսաւորչի	լուսաւորչաց
Տրական	լուսաւորչի, ի լուսաւորիչ	լուսաւորչաց, ի լուսավորիչս

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	գովեալ	գովեալք
Սեռական	գովելոյ	գովելոց
Տրական	գովելի, ի գովեալ	գեվելոց,  ի գովեալս

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	մակացելի	մակացելիք
Սեռական	մակացելւոյ	մակացելեաց
Տրական	եւս ի մակացելի	եւս ի մակացելիս

 

Իսկ լոցն ոչ հոլովի։    

Սերք քառեակ ներգործական՝ օղ, որպակ՝ սրբօղ, ներգործակերպ ընդմիջական՝ իչ, որզան՝ սրբիչ, կրաւորական՝ լի, որպակ՝ սրբելի, կրաւորակերպ ընդմիջական՝ եալ, որզան՝ սրբեալ։ Արդ՝ հինգ գաղափարացս աներեւոյթ բայ ներգործական՝ սրբել, կրաւորական՝ սրբիլ։ Իսկ յորժամ կամիցիս զնոյն աներեւոյթս առնել ընդունելութիւն ներգործական օղն եւ ներգործակերպ իչն լինի կրաւորական լի եւ կրաւորակերպ եալ ։ Եւ նոյն աներեւոյթ եթէ կամիցիս առնել անուն լինի ուղղական՝ սրբել, սեռական՝ սրբելոյ։ Եւ իսկական անուն սորա է սուրբ։

Ձեւք, թիւք եւ հոլովք ընդունելութեան  ըստ անուան է։

Տեսակ երկեակ. նախագաղափար, որպէս՝ ուսանող եւ ածանցական, որպէս՝ ուսուցանօղ։ Իչն ներգործական, որպէս՝ ուսուցիչ, եալն՝ ուսուցեալ, կրաւորականն լինի՝ ուսուցանելի։

Ամանակ ըստ բայի է հինգ՝ ներկայ եւ անցեալ անկատար օղ լինի, որպակ՝ սրբօղ, իսկ անցեալ կատարեալ եւ յարակատար եւ գերակատար՝ եալ, որզան՝ գնացեալ, եւ ապառնի՝ լոց եւ լի լինի, որպակ՝  ճանաչելի եւ ճանաչելոց։

 

Յաղագս դերանուան

 

Դերանուն է բառ իմն հոլովական փոխանակ անուան առեալ, որ զյատկացեալ անձն նշանակէ դիմաւոր, թարց ամանակի, որգոն՝ ես, դու, նա։ Եւ յարառոցին սմա վեց՝ սերք, ձեւք, թիւք, հոլովք, տեսակ եւ դէմք։ Սերք,   թիւք եւ   հոլովք ըստ անուան է։

Ձեւք երրեակ. պարզ, որպակ՝ որ, բարդ՝ որզան՝ որ ինչ, յարաբարդ, որզան՝ որինչ է եւ կամ իւրաքանչիւր։

Դէմք երրեակ. առաջին, որպէս՝ ես, երկրորդ՝ դու, երրորդ՝ նա։

Տեսակ երկեակ. նախագաղափար՝ ես, դու, սա, դա, նա եւ ածանցական՝ իմ, քո, սորա, դորա, նորա։ Եւ կրկնակի եւս ածանցի, որգոն՝  իմային, մերային, ձերային, իւրեանցային։

Հոլովք տասն ըստ անուան։

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	ես, դու, սա, դա, նա	մեք, դուք, սոքա, դոքա, նոքա
Սեռական	իմ, քո, սորա, դորա, նորա	մեր, ձեր, սոցա, դոցա, նոցա
Տրական	ինձ, քեզ, սմա, դմա, նմա	մեզ, ձեզ, ի սոսա, ի դոսա,
		ի նոսա
Գործիական	ինեւ, քեւ, սովաւ, դովաւ, նովաւ	մեօք, ձեօք, սոքօք, դոքօք, նոքօք
Յայցական	զիս, զքեզ, զսա, զդա, զնա	զմեզ, զձեզ, զսոսա, զդոսա, զնոսա
Սկզբնական	յինէն, ի քէն, ի սմանէ,	ի մէնջ, ի ձէնջ, ի սոցանէ,
	ի դմանէ, ի նմանէ	ի դոցանէ, ի նոցանէ
Պատմական	զինէն, զքէն, զսմանէ,	զմէնջ, զձէնջ, զսոցանէ,
	զդմանէ, զնմանէ	զդոցանէ, զնոցանէ
Ներգոյական	յիս, ի քեզ, ի սմա, ի դմա,	ի մեզ, ի ձեզ, ի սոսա, ի դոսա,
	ի նմա	ի նոսա
Արտագոյական	զինեւ, զքեւ, զսովաւ, զդովաւ, զնովաւ	զմեօք, զձեօք, զսոքօք, զդոքօք, զնոքօք

 

Հոլովք ածանցականացն

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	իմ, քո, իւր	իմք, քոյք, իւրք
Սեռական	իմոյ, քոյոյ, իւրոյ	իմոց, քոյոց, իւրոց
Տրական	իմում, քոյում, իւրում
Գործիական	իմով, քոյով, իւրով	իմովք, քոյովք, իւրովք
Յայցական	զիմ, զքո, զիւր	զիմս, զքոյս, զիւրս
Սկզբնական	յիմմէ, ի քումմէ, յիւրմէ	յիմոց, ի քոյոց, յիւրոց
Պատմական	զիմմէ, զքումէ, զիւրմէ	զիմոց, զքոյոց, զիւրոց
Ներգոյական	յիմում, ի քոյում, յիւրում	նիմս, ընքոյս, նիւրս
Արտագոյական	զիմով, զքոյով, զիւրով	զիմովք, զքոյովք, զիւրովք

 

Յաղագս յօդի

 

  Յօդ է նշանակիչ  դիմաց, հոլովական, դիմաւոր, առ որոյ եդեալ զհեռաւորս կամ զմերձաւորս նշանակէ։ Եւ է սորա, որ ստորադասի, եւ են երրեակ՝ ս, դ, ն։ Եւ են, որ նախադասին եւ են հինգ՝ ո, ով, այ, ծո, քա։ Եւ յարառոցին յօդին քառեակ՝ սերք, դէմք, թիւք, հոլովք։

Սերք երրեակ. արական՝ ծօ, իգական՝ քա, հասարակ՝ ո, ով, է, այ։

Դէմք երրեակ. այս, այդ, այն։

Թիւք երկեակ, եզական՝ այս, յոքնական՝ այսք։

 

Հոլովք տասն ըստ անուան

 

Եզական		Յոքնական
Ուղղական	այս	այսք եւ այսոքիկ
Սեռական	այսր եւ այսորիկ	այսց եւ այսոցիկ
Տրական	յայսմ եւ յայսմիկ	այսց եւ այսոցիկ
Գործիական	այսու եւ այսուիկ	այսոքիւք
Յայցական	զայս	զայսոսիկ
Սկզբնական	յայս, յայսմանէ	յայսցանէ
Պատմական	զայս, զայսմանէ	զայսցանէ
Ներգոյական	նայսմ, նայսմիկ	նայսոսում, նայսոսիկ
Արտագոյական	զայսու եւ զայսոսիկ	զայսոքիւք

 

Իսկ այդ եւ այն սոյնպէս հոլովեա, իսկ սոյն, դոյն, նոյն՝ սոյնի կամ սոյնոյ, դոյնի կամ դոյնոյ, նոյնի եւ կամ նոյնոյ։ Բայց յորժամ յարին սոքա ընդ անուան, լինին դերանուն, հիզան՝ այս է մարմին իմ, եւ թէ ո՛չ , ո՛չ է յօդ։

Յաղագս նախդրի

 

Նախդիր է բառ իմն, որ նախադրի բառից, եւ է, որ անջատօրէն է, եւ է, որ զարդ է։ Անջատօրէն, որզան՝ ընդ աջմէ, զարդ, որպակ՝ ներ։ Եւ է, որ բաղազանիչ, որգոն՝ ընդունիմ։

Եւ նախադրացս է, որ բարձական է, որգոն՝ ան, ապ, տը, թարց, առանց, եւ է, որ դասական, հիպակ՝ առաջի, զկնի, յետոյ, յետ, յառաջ  քան, նախքան, յետոյ քան, եւ է, որ տեղական, որբար՝ ի վերոյ, ի ներքոյ, ի վերայ, արտաքոյ, շուրջ, դէմ, յանդիման, դէմյանդիման, հանդէպ, մօտ, մերձ, առընթեր, հուպ, մինչ, մակ, - են, որ զատուցիչ, որզան՝ բաց, զատ, եւ են,  որ զգերադրականն յայտնեն, որպակ՝ ի վեր քան, գեր քան, եւ է, որ բաղդատականն, որկէն՝ քան, եւ է,  որ նմանականն, հիպէս՝ ըստ, եւ է, որ զմիասին գոլն նշանակէ, որպակ՝ հանդերձ, եւ է, որ զհոլովմունս ձեւացուցանէ, որզան՝ առ, ընդ, ի, յ, ն, զ, ց, եւ է, որ պատճառական է, հիբար՝ վասն, յաղագսյ, սակս, աղագաւ, եւ է, զի երբեմն ի ստորեւ դնին սոքա։

 

Յաղագս մակբայի

Մակբայ է բառ իմն անհոլով, առադրեալ բայի եւ ընդունելութեան եւ ոմանց անուանց։ Ընդ բայի, հիզան՝ յոյժ հմտացայ, ընդ ընդունելութեան, որպակ՝ կարի քաջացեալ , եւ ընդ անուան՝ յաւէտ արդար։Եւ յարառոցին մակբային երրեակ՝ ձեւք, տեսակք եւ նշանակութիւնք։

Ձեւք երրեակ. պարզ, որպէս՝ վաղ, բարդ՝ վաղվաղ, յարաբարդ՝ վաղվաղակի։

Տեսակ երկեակ. նախագաղափար՝ յաւէժ, եւ ածանցական՝ յաւէժաբար։ Բայց ածանցականն է երեքտասան, որկէն՝ բար, պէս. օրէն, ոք, ակի, ցի, ակ, րէն, գոն, զան, ոյն, էն, ին, հիզան՝ մարդկաբար, աստուածապէս, անասնօրէն, բարւոք, թուլակի, բռնցի, յունարէն, այսգունակ, որգոն, հիզան, հաղոյն, ինձէն, բոլորովին, կարճովին։

Մակբայք, որք ընդ ըղձականին դնին են այսոքիկ՝ երանի թէ, վաշ թէ, օշ թէ, մարտան թէ։

Որք ընդ հարցականին դնին, այսք են՝ վասն է՞, ընդէ՞ր, էրու՞մ, զմէ՞, հի՞մ, զիա՞րդ, զի՞, զի՞նչ, զի՞նչ արդեօք, հի՞մ արդեօք, որպէ՞ս, ո՞րգոն, ո՞րպիսի, ի՞նչ, ուստի՞, յե՞րբ, քանի՞ անգամ, վասն ո՞յր, ո՞յր աղագաւ։

Ընդ ստորադասականին՝ այս, հա, այսպէս, այդպէս, այնպէս։

Հաստատական՝ արդարեւ, ամէն, իսկ, իսկ եւ իսկ։

Ատենական՝ լուիլու, համարձակ, յայտնի, յանդիման, յայտնապես, յայտյանդիման։

Ծածկական՝ գաղտ, զանխլաբար, ի ծածուկ։

Բացասական՝ չէ, ոչ, ոչ իւիք, ոչ բնաւ, ոչ երբէք։

Գերերդմնական՝ տա, քաւ, օն, օն եւ օն։

Երկբայական՝ արդեօք, գուցէ, միգուցէ, թերեւս, միթէ թերեւս, գրեթէ, համարեա թէ։

Հրաժարական՝ մի, մի իւիք, մի եւ մի իւիք։

Ընդ հրամայականին՝ աղէ, թող, թող թէ։

Նմանական՝ այսգունակ, այսպէս, այդպէս, այնպէս, սոյնպէս, դոյնպէս, նոյնպէս, զորօրինակ, նմանապէս, որպէս, իբրեւ։

Զանազանական՝ այլաբար, այսապէս, ոչ այլապէս։

Կրկնական՝ միւս անգամ, կրկնակի, երրակի, քառակի։

Բաժանական՝ բազմաւորակի, յոքնակի, կրկնակի, երկակի, եռակի։

Ժողովական՝ միահամուռ, միահաղոյն, առհասարակ, համօրէն։

Սպառնական՝ բնաւ, բնաւին, ամենեւին, բոլորովին, իսպառ։

Սաստկական՝ կարի, յոյժ, խիստ, յոյժ յոյժ, սաստիկ, տիր, յորդ, եւս քան զեւս, իսպառ, մանաւանդ, առաւել, յաւէտ։

Անպարտական՝ տարապարտ, տարապարտուց, վայրապար, վարկպարազի, ընդունայն, ընդվայր, իզուր։

Տեղական՝ յո՞, յայս վայր, յայդ վայր, ի ներքոյ, արտաքոյ, մինչեւ ցայս, ցայդ, ցայն, ուրանօր, ուրուրեք, աստանօր, այդրանօր, անտանօր, աստէն, անդէն, ամենուրեք, յայլուրեք, ի վերկոյս, ուստի,  աստի, այսրէն, այդրէն, անդրէն, աստուստ, այդրուստ, անդրուստ, ի վերուստ, ի ներքուստ, արտաքուստ, ի բացուստ, ի հեռուստ, ստորեւ։

Ամանակական՝ առաջի, այժմ, արդ, այժմիկ, այսօր, սերկ, վաղ, կանխաւ, վաղիւ, ի վաղորդայն, ընդ առաւօտս, երբ, յորժամ, իբրեւ, երբեմն, երբեք, մերթ, դեռ, դեռեւս, տակաւին, չեւ, չեւ եւս, մինչ, մինչդեռ, մինչեւ յերբ, ցերբ, ցայժմ, էրէկ, յեռանդ, հերու։

Յանդիմանական՝ ահա, ահաւորիկ, ահաւասիկ, աւասիկ, աւադիկ, ահաւադիկ, աւանիկ, ահաւանիկ։

Ժամանակական՝ միանգամայն, համանգամայն։

Արագական՝ վաղվաղ, վաղվաղակի, փութանակի, փոյթ ընդ փոյթ, ստէպ ստէպ, փութով, շուտով, շուտ, արագ, արագ արագ, մերձ ընդ մերձ։

Գերերագական՝ իսկոյն, առժամայն, նոյնժամայն, յանկարծակի, յապա։

Յամրական՝ հանդարտ, տակաւ, առ սակաւ, սակաւ սակաւ, յամր, հազիւ։

Դասական՝ նախ, յառաջ, յառաջագոյն, յառաջ քան, յապա, յետոյ, հուսկ յետոյ, յառաջոյ, յետուստ, ի վերջոյ, ի միասին, մի ըստ միոջէ, այսուհետեւ, յետ այսորիկ, զկնի այսորիկ, յորմէ հետէ, ի վաղուց հետէ, հետոն հետէ, յայսմհետէ։

Զատական՝ ի բաց, ի զատ, ի բացեայ, մեկուսի, զատ զատ, առանձինն, եթ, միայն։

Չափայայտական՝ միանգամայն, երկիցս անգամ, երիցս անգամ, քառիցս անգամ։

Անյայտական՝ հանապազ, միշտ, ցանկ, յաւէժ, բազում անգամ, շատ անգամ, քանիցս անգամ, որչափ, որքան, այսչափ, այսքան, շատ,  փոքր ինչ, սակաւ ինչ, փոքր մի, սակաւ մի, քանի մի։

Ախտականք, երանական՝ երանի, վաղ, վաղվաղ։

Եղկական՝ վայ, եղուկ, աւաղ։

Հեշտական՝  ախ, վախ, օխ։

Աւաղական՝ ոհ, ախ, վախ, ուխ։

Հենգնական՝  իշ, վահ, ահ, եհ։

Սպառնական՝ իշտ, տի, է,  հէ։

Զարմացական՝ ո, եհ, բաբէ։

Մորմոքական՝ ոհ, իշ, ուհ, բայ։

Տրտմական՝ եհ, ըհի, ըհը, հը։

 

Յաղագս շաղկապի

 

Շաղկապ է բառ իմն անհոլով, որ շաղկապէ զբառս եւ մեկնէ, որզան՝ կամ ես կամ դու, շաղկապէ՝ ես եւ դու։ Եւ հետեւին սորա երկոտասան։

Առաջին՝ բաղհիւսական, որզան՝ եւ, իսկ։

Երկրորդ՝ տրոհական, որպակ՝ կամ, կամ թէ։

Երրորդ՝ ընդդիմական, որբար՝ բայց, այլ, իսկ, նա, սակայն, բայց սակայն, այլ սակայն։

Չորրորդ՝  այլական, արդ, այլարդ, եւ արդ, իսկ արդ։

Հինգերորդ՝ պատճառական, որգոն՝ քանզի, վասնզի, զի, վասն այսորիկ զի, փոխանակ զի, որպեսզի։

Վեցերորդ՝ փաստառական, որպակ՝ վասն որոյ, ուստի, վասն այսորիկ, յաղագս որոյ, յաղագս այսորիկ, սակս որոյ, սակս այսորիկ, նմին իրի։

Եօթներորդ՝ հարկաւորականք, զիբար՝ ուրեմն, ապա ուրեմն, ապաքէն, ապաքէն ցապաք, ապա, իսկ ապա, արդ, ուրեմն։

Ութերորդ՝ վարանականք, որպակ՝ գէթ, գոնէ, փարթար։

Իններորդ՝ նախընտրականք, որզան՝ քան, քանթէ։

Տասներորդ՝ մեկնողականք, որպէս թէ, իբր թէ, իբրութէ, այսինքն։

Մետասներորդ՝ անկատար, նախթէ, եթէ, թէպէտ, այլ զի, եւ զի, որովհետեւ, իսկ որովհետեւ, այլ արդ որովհետեւ, եւ արդ որովհետեւ։

Երկոտասներորդ՝ թարմատարք,  եթէ, թէ, բայ, զի եւ այլ։ Եւ արդ՝ բաւականասցի ի փառս ամենասուրբ երրորդութեանն։

 

 

Յաղագս  առոգանութեան

 

Առոգանութիւն է, որ զնիւթ արուեստի քերթողաբանութեանս, որինչ եւ իցէ՝ յածելն ի գործ, ճշգրտապէս ի կիր արկցի եւ բաժանի յայլափոխութիւն եւ ի նոյնութիւն։ Այլափոխութիւն է, որ ինչեւիցէ այլայլեսցի ի տեսակաւորութենէ, որզան՝ ձիւն ձեան, զի այլայլեցաւ ին՝ յեչ եւ հիւնն՝ այբ։ Եւ նոյնութիւն է, որ ոչ երբէք այլայլեսցի, որպակ՝ Պօղոս Պօղոսի,  զի նոյնն ի նոյնութեան մնայ։ Վասն որոյ արվեստիս այսորիկ անկ եւ վայելուչ է, զի իսկագոյնս ամենայն ինչ տնօրինեսցի, զի թէ ոչ , գուցէ  վրիպի ամենայն ոք յիմաստս, զի նոյնն որինչ եւ իցէ, այլ իմն բացերեւոցէ, որպակ՝ ո՞չ ասացի քեզ, թէ հաւատասցես, տեսցես զփառսն Աստուծոյ։ Զի թէ պարոյկն առդիցի, ստորասոցէ, եւ թէ ոչ՝ բացասոցէ։ Յաղագս որոյ պարտ է առոգանութիւնն, զի ստուգապէս զամենայն ինչ ծանիցի։ Եւ բաժանի սա ի քառակի՝ յոլորակս, ի հագագս, յամանակս եւ ի կիրս։ Ոլորակ է երկակի՝ շեշտ, որ սրէ զձայնս, եւ բութ, որ  բթացուցանէ։ Հագագ եւս է երկակի՝ թաւ եւ սոսկ։ Թաւ է, որ  ստուար առնէ, եւ սոսկ, որ աղօտացուցանէ։  Ամանակ երկեակ՝ երկար եւ սուղ։ Երկար է, որ  երկարացուցանէ արտադրեալն, եւ սուղ է, որ կարճացուցանէ։

Կիրք երկեակ՝ ենթամնայ, որ երկակի բառս համազուգէ, որբար՝ երկդիմի, մակակէտ, որ ի վերայ  նախդրի  իոյ դնի եւ զատ, որպակ՝ աղ’եղուեայ։

Յաղագս յարմարութեան տառից

Յարմարութիւն է պատկանաւորութիւն տառից լծորդականաց իւրաքանչիւր ի սեպհականութիւնս  բառի, հիզան՝ ամպ եւ ո՛չ ամբ, ըմպել եւ ո՛չ ըմբել, ընտրել եւ ո՛չ ընդրել, ցանկալ եւ ո՛չ ցանգալ, առաքել եւ ո՛չ առագել, քանզի ո՛չ լինի սոքա ի  տեղի միմեանց։ Նմանապէս եւ հիւնն ոչ լինի ի տեղի վեվի եւ անդրադարձապէս, որպակ՝ յաւիտեան, այլ ոչ յավիտեան, մեղաւոր, այլ  ո՛չ  մեղավոր, Եւայ , այլ ո՛չ Եվայ, խոստովանել, այլ ոչ խոստուանել։

 

Յաղագս փոխարկութեան տառից

Փոխարկութիւն է, որ ինչ եւ իցէ յուղղականն, փոխարկի ի սեռականն։ Նախ՝ ա փոխարկի ոյ, որբար՝ Աստուած  Աստուածոյ, երկրորդն՝ է ոյ, որպակ՝ սէր սիրոյ։ Երրորդ՝ ի յեչ, որզան՝ արիւն արեան։ Չորրորդ՝ յ ւ, որբար՝ բոյս բուսոյ։ Հինգերորդ՝ օղ, ող, որգոն՝ սիրօղ սիրողի։ Վեցերորդ՝ ի ւ, հիպէս՝ հոգի հոգւոյ։ Եօթներորդ՝ ռ ր, որպակ՝ դուռն, դրան, բառնամ բարձի։ Ութերորդ՝ ր ռ, որբար՝ այր առն։ Իսկ բարձումն, հիպէս՝ առաքեալ առաքելոյ, գիծ գծի, բազուկ բազկի, հայր հօր։

 

Յաղագս յիախնդրութեան բառից

Ուղղականն եւ սեռականն յի առնուն եւ տրական սկզբնահոլովըն՝ ո՛չ, իսկ վերջահոլովն առնու։ Յայցականն, սկզբնականն, պատմականն, ներգոյականն եւ կոչականն առնուն, որզան՝ ծառայի, զծառայ, ի ծառայէ, զծառայէ, ի ծառայի, ով ծառայ։ Եւ յորժամ սեռականին վերջն քոյ իցէ,  յի  առնու, որբար՝ ծառայի քոյ։ Իսկ ուղղականին՝ ո՛չ։ Եւ բայից սահմանականն, ըղձականն եւ ստորադասականն յի առնուն, իսկ հրամայականն՝ ո՛չ, որբար՝ գնա եւ կեցո։  Ընդունելութիւնն յի առնու, որբար՝ սիրելւոյ քոյ։ Դերանուն նախագաղափարքն յի ոչ առնուն, հիպէս՝ սորա, դորա, նորա, սոցա, դոցա, նոցա, իսկ ածանցականն առնու, որբար՝ իմոյ, մերոյ։ Մակբայք ոմանք առնուն, հիբար՝ վերայ եւ ոմանք՝ ոչ, որզան՝ ահա,  հա, այո եւ այլք։

 

Յաղագս բաղդատութեան անուան ընդ բային

Ի շարադրութիւնս ուղղականն ցանկ սահմանականին վեցեկի ամանակաց զերրորդ դէմսն առնու, հակադարձաբար, որբար՝ Պետրոս սիրէ, սիրէր, սիրեաց, սիրեալ է, սիրեալ էր, սիրեսցէ զՅիսուս։ Նմանապէս ըղձականին եւ ստորադասականին այսոքիկ ստորադասական սկզբնականն զկրաւորականն առնու, որպակ՝ ի Պետրոսէ սիրէ, սիրիւր, սիրեցաւ, սիրեալ է, սիրեալ էր, սիրեսցի Արարիչն։ Սեռականն զաներեւոյթն առնու զկրաւորականն, որզան՝ Պետրոսի սիրիլն ի Քրիստոսէ։ Իսկ ընդմիջականն աներեւոյթ ո՛չ զյայցականն եւ ո՛չ զսկզբնականն, այլ  զմակբայն առնու, որզան՝ Պետրոսի գնալն ի վերայ ջուրց։ Տրական  սկզբնահոլովն ցանկ զսահմանականին, ըղձականին եւ ստորադասականին վեցեկի ամանակաց զերրորդ դէմսն առնու հակադարձաբար եւ ապա՝ զուղղականն, հիզան՝ ցՊետրոս ասէ, ասէր, ասաց, ասացեալ է, ասացեալ էր, ասասցէ Տէր։ Իսկ հրամայականին զյանձնառականն եւ զհրաժարականն, զներկայն եւ զապառնին, բայց ոչ զամենայն, հիբար՝ ցՊետրոս ասա, մի՛ ասեր, ասասջիր կամ ասասցես, մի՛ ասասջիր կամ մի՛ ասասցես։ Գործիականն զորակսն զամենայն ամանակաց զերրորդ դէմսն առնու։ Ընդունելութեան ներգործականն եւ ներգործակերպն զսեռական անուն առնու, որպակ՝ սիրօղ արդարութեան։ Նոյնպէս եւ ներգործակերպն,  հիպէս՝ լուսաւորիչ հոգւոյ։ Իսկ  կրաւորականն եւ կրաւորակերպն զսկզբնականն առնու, որբար՝ լուսաւորեալ ի Քրիստոսէ, ընտրելի յազգէ եւ այս հակադարձաբար։ 

 

Յաղագս կիտից

Կէտ է, որ զբառս, զբանս, եւ զդիտաւորութիւնս եւ զիմացմունս բաժանէ, զի մի՛  խառնակիցին։ Եւ բաժանի յերրեակս. վերջակէտ, միջակէտ եւ ստորակէտ։ Վերջակէտ է, որ  զբանս եւ զիմացմունս կատարելապէս ծանուցանէ եւ եզերեցուցանէ։ Եւ միջակէտ է, որ  զբառս եւ զիմացմունս ի միմեանց զանազանէ։ Իսկ ստորակէտ է, որ  տայ տեղի այլ  իմն բառի, զի կատարիցի բանն եւ դիտաւորութիւնն արտադրեալ բանից։

Եւ Տուողին մակացութիւն մակացուացն, բղխիցելոյն եւ ծնիցելոյն եւ   ամենագութ Պատճառին փառք, եւ գոհութիւն եւ աւրհնութիւն այժմ եւ յանսպառ յաւիտենիւ ամէն։

Աւարտեցաւ * դուզնաքեայ քերականութեանս արհեստ յոքնամեղ իմաստակէ Յովհաննէս  յանարժան  վարդապետէ Իսպահանցոյ, ի գեղջէ Ջուղայոյ ի թվաբերութեան Հայոց մեծաց ՌՃԽԲ յամսեանն յունվարի իդ։ Եթէ հաճոյ թուեսցի սրբազանիցդ, միով Հայր մերիւ յիշեսջիք, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի գիրն կենաց, ապա թէ ոչ՝ ներումն շնորհեսջիք, զի  այսքան էր ապիկարիս կար։ Նաեւ զծնօղսն իմ զԶաքարիայն եւ զԵղիսաբեթն, եւ զհարազատ եղբայրն իմ զԿիրակոս Էրէցն եւ զցանկալի զորդիսն իւր զՍտեփաննոսն, զԴիոնէսիոսն եւ զՏիմոթէոսն, եւ   զդստերսն. զԿատարինէն, զՍողովմէն եւ զԵղիսաբեթն, եւ զամուսինն իւր զԹամարն, զի   եւ դուք ծնողօք եւ հարազատօք յիշեալ լիջիք այժմ եւ յանվաղճան կեանսն պատրաստելոցն սրբոց։ Ամէն։